Page 154 of 388
PDF/HTML Page 181 of 415
single page version
mekendriyādijīvasthānabhedan kurve, sahajachidvilāsātmakamātmānamev sañchintaye . nāhan sharīragatabālādyavasthānabhedan kurve, sahajachidvilāsātmakamātmānamev sañchintaye . nāhan rāgādibhedabhāvakarmabhedan kurve, sahajachidvilāsātmakamātmānamev sañchintaye . nāhan bhāvakarmātmakaṣhāyachatuṣhkan kurve, sahajachidvilāsātmakamātmānamev sañchintaye .
svadravyaparyayaguṇātmani dattachittaḥ .
prāpnoti mukti machirāditi pañcharatnāt ..109..
ātmāko hī bhātā hūn̐ . main ekendriyādi jīvasthānabhedoṅko nahīn karatā, sahaj chaitanyake vilāsasvarūp ātmāko hī bhātā hūn̐ .
main sharīrasambandhī bālādi avasthābhedoṅko nahīn karatā, sahaj chaitanyake vilāsasvarūp ātmāko hī bhātā hūn̐ .
main rāgādibhedarūp bhāvakarmake bhedoṅko nahīn karatā, sahaj chaitanyake vilāsasvarūp ātmāko hī bhātā hūn̐ .
main bhāvakarmātmak chār kaṣhāyoṅko nahīn karatā, sahaj chaitanyake vilāsasvarūp ātmāko hī bhātā hūn̐ .
(yahān̐ ṭīkāmen jisaprakār kartāke sambandhamen varṇan kiyā, usīprakār kārayitā aur anumantāke — anumodakake — sambandhamen bhī samajh lenā .)
isaprakār pān̐ch ratnoṅke shobhit kathanavistār dvārā sakal vibhāvaparyāyoṅke sannyāsakā ( – tyāgakā) vidhān kahā hai .
[ab in pān̐ch gāthāoṅkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain :]
[shlokārtha : — ] isaprakār pañcharatnon dvārā jisane samasta viṣhayoṅke grahaṇakī chintāko chhoṛā hai aur nij dravyaguṇaparyāyake svarūpamen chitta ekāgra kiyā hai, vah bhavya jīv nij bhāvase bhinna aise sakal vibhāvako chhoṛakar alpa kālamen muktiko prāpta karatā hai .109.
Page 155 of 388
PDF/HTML Page 182 of 415
single page version
atra bhedavignānāt krameṇ nishchayachāritran bhavatītyukta m .
pūrvokta pañcharatnāñchitārthaparignānen pañchamagatiprāptihetubhūte jīvakarmapudgalayorbhedābhyāse sati, tasminnev cha ye mumukṣhavaḥ sarvadā sansthitāste hyat ev madhyasthāḥ, ten kāraṇen teṣhān paramasanyaminān vāstavan chāritran bhavati . tasya chāritrāvichalasthitihetoḥ pratikramaṇādi- nishchayakriyā nigadyate . atītadoṣhaparihārārthan yatprāyashchittan kriyate tatpratikramaṇam . ādishabden pratyākhyānādīnān sambhavashchochyat iti .
gāthā : 82 anvayārtha : — [idragbhedābhyāse ] aisā bhed - abhyās hone par [madhyasthaḥ ] jīv madhyastha hotā hai, [ten chāritram bhavati ] usase chāritra hotā hai . [taddraḍhīkaraṇanimittan ] use (chāritrako) dr̥urḥ karaneke liye [pratikramaṇādin pravakṣhyāmi ] main pratikramaṇādi kahūn̐gā .
ṭīkā : — yahān̐, bhedavignān dvārā kramase nishchay - chāritra hotā hai aisā kahā hai .
pūrvokta pañcharatnonse shobhit arthaparignān ( – padārthoṅke gnān) dvārā pañcham gatikī prāptike hetubhūt aisā jīvakā aur karmapudgalakā bhed - abhyās hone par, usīmen jo mumukṣhu sarvadā sansthit rahate hain, ve us (satat bhedābhyās) dvārā madhyastha hote hain aur us kāraṇase un param sanyamiyoṅko vāstavik chāritra hotā hai . us chāritrakī avichal sthitike hetuse pratikramaṇādi nishchayakriyā kahī jātī hai . atīt ( – bhūt kālake) doṣhoṅke parihār hetu jo prāyashchit kiyā jātā hai vah pratikramaṇ hai . ‘ādi’ shabdase pratyākhyānādikā sambhav kahā jātā hai (arthāt pratikramaṇādimen jo ‘ādi’ shabda hai vah pratyākhyān ādikā bhī samāvesh karaneke liye hai ) .
Page 156 of 388
PDF/HTML Page 183 of 415
single page version
svayamayamupayogādrājate mukta mohaḥ .
sa khalu samayasārasyāsya bhedaḥ ka eṣhaḥ ..110..
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 131ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] jo koī siddha hue hain ve bhedavignānase siddha hue hain; jo koī ban̐dhe hain ve usīke (bhedavignānake hī) abhāvase ban̐dhe hain .’’
aur (is 82vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] isaprakār jab munināthako atyanta bhedabhāv ( – bhedavignān- pariṇām) hotā hai, tab yah (samayasār) svayam upayog honese, muktamoh (moh rahit) hotā huā, shamajalanidhike pūrase (upashamasamudrake jvārase) pāpakalaṅkako dhokar, virājatā ( – shobhatā) hai; — vah sachamuch, is samayasārakā kaisā bhed hai ! 110.
Page 157 of 388
PDF/HTML Page 184 of 415
single page version
dainan dainan mumukṣhujanasanstūyamānavāṅmayapratikramaṇanāmadheyasamastapāpakṣhayahetubhūtasūtra- samudayanirāso‘yam .
yo hi paramatapashcharaṇakāraṇasahajavairāgyasudhāsindhunāthasya rākānishīthinīnāthaḥ aprashasta- vachanarachanāparimukto‘pi pratikramaṇasūtraviṣhamavachanarachanān muktvā sansāralatāmūlakandānān nikhil- moharāgadveṣhabhāvānān nivāraṇan kr̥utvā‘khaṇḍānandamayan nijakāraṇaparamātmānan dhyāyati, tasya khalu par- matattvashraddhānāvabodhānuṣhṭhānābhimukhasya sakalavāgviṣhayavyāpāravirahitanishchayapratikramaṇan bhavatīti .
tathā choktan shrīmadamr̥utachandrasūribhiḥ —
gāthā : 83 anvayārtha : – [vachanarachanān ] vachanarachanāko [muktvā ] chhoṛakar, [rāgādi- bhāvavāraṇan ] rāgādibhāvoṅkā nivāraṇ [kr̥utvā ] karake, [yaḥ ] jo [ātmānan ] ātmāko [dhyāyati ] dhyātā hai, [tasya tu ] use [pratikramaṇan ] pratikramaṇ [bhavati iti ] hotā hai .
ṭīkā : — pratidin mumukṣhu janon dvārā uchchāraṇ kiyā jānevālā jo vachanamay pratikramaṇ nāmak samasta pāpakṣhayake hetubhūt sūtrasamudāy usakā yah nirās hai (arthāt usakā isamen nirākaraṇ — khaṇḍan kiyā hai ) .
param tapashcharaṇake kāraṇabhūt sahajavairāgyasudhāsāgarake liye pūrṇimākā chandra aisā jo jīv ( – param tapakā kāraṇ aisā jo sahaj vairāgyarūpī amr̥utakā sāgar use uchhālaneke liye arthāt usamen jvār lāneke liye jo pūrṇa chandra samān hai aisā jo jīv) aprashasta vachanarachanāse parimukta ( – sarva orase mukta) hone par bhī pratikramaṇasūtrakī viṣham (vividh) vachanarachanāko (bhī) chhoṛakar sansāralatāke mūl - kandabhūt samasta moharāgadveṣhabhāvoṅkā nivāraṇ karake akhaṇḍa - ānandamay nij kāraṇaparamātmāko dhyātā hai, us jīvako — ki jo vāstavamen paramatattvake shraddhān, gnān aur anuṣhṭhānake sanmukh hai use — vachanasambandhī sarva vyāpār rahit nishchayapratikramaṇ hotā hai .
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 244ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
Page 158 of 388
PDF/HTML Page 185 of 415
single page version
rayamih paramārthashchetyatān nityamekaḥ .
nna khalu samayasārāduttaran kiñchidasti ..’’
‘‘[shlokārtha : — ] adhik kahanese tathā adhik durvikalponse bas hoo, bas hoo; yahān̐ itanā hī kahanā hai ki is param arthakā ekakā hī nirantar anubhavan karo; kyoṅki nij rasake vistārase pūrṇa jo gnān usake sphu rāyamān honemātra jo samayasār ( – paramātmā) usase ūn̐ chā vāstavamen anya kuchh bhī nahīn hai ( – samayasārake atirikta anya kuchh bhī sārabhūt nahīn hai ) .’’
aur (is 83vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] ati tīvra mohakī utpattise jo pūrvamen upārjit (karma) usakā pratikramaṇ karake, main sadbodhātmak (samyaggnānasvarūp) aise us ātmāmen ātmāse nitya vartatā hūn̐ .111.
gāthā : 84 anvayārtha : — [virādhanan ] jo (jīv) virādhanako [visheṣheṇ ]
Page 159 of 388
PDF/HTML Page 186 of 415
single page version
atrātmārādhanāyān vartamānasya jantorev pratikramaṇasvarūpamukta m .
yastu paramatattvagnānī jīvaḥ nirantarābhimukhatayā hyatruṭayatpariṇāmasantatyā sākṣhāt svabhāvasthitāvātmārādhanāyān vartate ayan niraparādhaḥ . vigatātmārādhanaḥ sāparādhaḥ, at ev niravasheṣheṇ virādhanan muktvā . vigato rādho yasya pariṇāmasya sa virādhanaḥ . yasmānnishchayapratikramaṇamayaḥ sa jīvastat ev pratikramaṇasvarūp ityuchyate .
tathā choktan samayasāre —
(jīv) [pratikramaṇam ] pratikramaṇ [uchyate ] kahalātā hai, [yasmāt ] kāraṇ ki vah
[pratikramaṇamayaḥ bhavet ] pratikramaṇamay hai .
ṭīkā : — yahān̐ ātmākī ārādhanāmen vartate hue jīvako hī pratikramaṇasvarūp kahā hai .
jo paramatattvagnānī jīv nirantar abhimukharūpase ( – ātmasammukharūpase) aṭūṭ ( – dhārāvāhī) pariṇāmasantati dvārā sākṣhāt svabhāvasthitimen — ātmākī ārādhanāmen — vartatā hai vah niraparādh hai . jo ātmāke ārādhan rahit hai vah sāparādh hai; isīliye, niravasheṣharūpase virādhan chhoṛakar — aisā kahā hai . jo pariṇām ‘vigatarādh’ arthāt ❃rādh rahit hai vah virādhan hai . vah (virādhan rahit – niraparādh) jīv nishchayapratikramaṇamay hai, isīliye use pratikramaṇasvarūp kahā jātā hai .
isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī samayasāramen (304vīn gāthā dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārtha : — ] sansiddhi, rādh, siddha, sādhit aur ārādhit — yah shabda ekārtha hain; jo ātmā ‘apagatarādh’ arthāt rādhase rahit hai vah ātmā aparādh hai .’’ ❃ rādh = ārādhanā; prasannatā; kr̥upā; siddhi; pūrṇatā; siddha karanā vah; pūrṇa karanā vah .
Page 160 of 388
PDF/HTML Page 187 of 415
single page version
spr̥ushati niraparādho bandhanan naiv jātu .
bhavati niraparādhaḥ sādhu shuddhātmasevī ..’’
niyatamih bhavārtaḥ sāparādhaḥ smr̥utaḥ saḥ .
bhavati niraparādhaḥ karmasannyāsadakṣhaḥ ..112..
shrī samayasārakī (amr̥utachandrāchāryadevakr̥ut ātmakhyāti nāmak) ṭīkāmen bhī (187ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] sāparādh ātmā nirantar ananta (pudgalaparamāṇurūp) karmonse ban̐dhatā hai; niraparādh ātmā bandhanako kadāpi sparsha hī nahīn karatā . jo sāparādh ātmā hai vah to niyamase apaneko ashuddha sevan karatā huā sāparādh hai; niraparādh ātmā to bhalībhān̐ti shuddha ātmākā sevan karanevālā hotā hai .’’
aur (is 84vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] is lokamen jo jīv paramātmadhyānakī sambhāvanā rahit hai (arthāt jo jīv paramātmāke dhyānarūp pariṇamanase rahit hai — paramātmadhyānarūp pariṇamit nahīn huā hai ) vah bhavārta jīv niyamase sāparādh mānā gayā hai; jo jīv nirantar akhaṇḍa - advait - chaitanyabhāvase yukta hai vah karmasannyāsadakṣha ( – karmatyāgamen nipuṇ) jīv niraparādh hai .112.
Page 161 of 388
PDF/HTML Page 188 of 415
single page version
atra nishchayacharaṇātmakasya paramopekṣhāsanyamadharasya nishchayapratikramaṇasvarūpan cha bhavatītyukta m .
niyatan paramopekṣhāsanyaminaḥ shuddhātmārādhanāvyatirikta : sarvo‘pyanāchāraḥ, at ev sarva- manāchāran muktvā hyāchāre sahajachidvilāsalakṣhaṇanirañjane nijaparamātmatattvabhāvanāsvarūpe yaḥ sahajavairāgyabhāvanāpariṇataḥ sthirabhāvan karoti, sa paramatapodhan ev pratikramaṇasvarūp ityuchyate, yasmāt paramasamarasībhāvanāpariṇataḥ sahajanishchayapratikramaṇamayo bhavatīti .
gāthā : 85 anvayārtha : — [yaḥ tu ] jo (jīv) [anāchāran ] anāchār [muktvā ] chhoṛakar [āchāre ] āchāramen [sthirabhāvam ] sthirabhāv [karoti ] karatā hai, [saḥ ] vah (jīv) [pratikramaṇam ] pratikramaṇ [uchyate ] kahalātā hai, [yasmāt ] kāraṇ ki vah [pratikramaṇamayaḥ bhavet ] pratikramaṇamay hai .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen) nishchayacharaṇātmak paramopekṣhāsanyamake dhāraṇ karanevāleko nishchayapratikramaṇakā svarūp hotā hai aisā kahā hai .
niyamase paramopekṣhāsanyamavāleko shuddha ātmākī ārādhanāke atirikta sab anāchār hai; isīliye sarva anāchār chhoṛakar sahajachidvilāsalakṣhaṇ nirañjan nij paramātmatattvakī bhāvanāsvarūp ❃
sthirabhāv karatā hai, vah param tapodhan hī pratikramaṇasvarūp kahalātā hai, kāraṇ ki vah param samarasībhāvanārūpase pariṇamit huā sahaj nishchayapratikramaṇamay hai . ❃sahajachaitanyavilāsātmak nirmal nij paramātmatattvako bhānā — anubhavan karanā vahī āchārakā svarūp
Page 162 of 388
PDF/HTML Page 189 of 415
single page version
sphu ritasahajabodhātmānamātmānamātmā .
snapayatu bahubhiḥ kin laukikālāpajālaiḥ ..113..
sthitvātmanyātmanātmā nirupamasahajānanddraggnaptishaktau .
so‘yan puṇyaḥ purāṇaḥ kṣhapitamalakalirbhāti lokodghasākṣhī ..114..
[ab is 85vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] ātmā nij paramānandarūpī advitīy amr̥utase gārḥ bhare hue, jal dvārā snān karāo; bahut laukik ālāpajālonse kyā prayojan hai (arthāt anya anek laukik kathanasamūhonse kyā kārya siddha ho sakatā hai ) ? 113.
[shlokārtha : — ] jo ātmā janma - maraṇake karanevāle, sarva doṣhoṅke 2prasaṅgavāle anāchārako atyanta chhoṛakar, nirupam sahaj ānanda-darshan-gnān-vīryavāle ātmāmen ātmāse sthit hokar, bāhya āchārase mukta hotā huā, shamarūpī samudrake jalabinduoṅke samūhase pavitra hotā hai, aisā vah pavitra purāṇ ( – sanātan) ātmā malarūpī kleshakā kṣhay karake lokakā utkr̥uṣhṭa sākṣhī hotā hai .114.
1sphu rit - sahaj - gnānasvarūp ātmāko nirbhar ( – bharapūr) ānanda - bhaktipūrvak nij shamamay
1 – sphu rit = pragaṭ . 2 – prasaṅg = saṅg; sahavās; sambandha; yuktatā .
Page 163 of 388
PDF/HTML Page 190 of 415
single page version
atra unmārgaparityāgaḥ sarvagnavītarāgamārgasvīkārashchokta : .
yastu shaṅkākāṅkṣhāvichikitsā‘nyadraṣhṭiprashansāsanstavamalakalaṅkapaṅkanirmukta : shuddha- nishchayasaddr̥uṣhṭiḥ buddhādipraṇītamithyādarshanagnānachāritrātmakan mārgābhāsamunmārgan parityajya vyavahāreṇ mahādevādhidevaparameshvarasarvagnavītarāgamārge pañchamahāvratapañchasamititriguptipañchendriyanirodh- ṣhaḍāvashyakādyaṣhṭāvinshatimūlaguṇātmake sthirapariṇāman karoti, shuddhanishchayanayen sahaj- bodhādishuddhaguṇālaṅkr̥ute sahajaparamachitsāmānyavisheṣhabhāsini nijaparamātmadravye sthirabhāvan
gāthā : 86 anvayārtha : — [yaḥ tu ] jo (jīv) [unmārgan ] unmārgakā [parityajya ] parityāg karake [jinamārge ] jinamārgamen [sthirabhāvam ] sthirabhāv [karoti ] karatā hai, [saḥ ] vah (jīv) [pratikramaṇam ] pratikramaṇ [uchyate ] kahalātā hai, [yasmāt ] kāraṇ ki vah [pratikramaṇamayaḥ bhavet ] pratikramaṇamay hai .
ṭīkā : — yahān̐ unmārgake parityāg aur sarvagnavītarāg - mārgake svīkārakā varṇan kiyā gayā hai .
jo shaṅkā, kāṅkṣhā, vichikitsā, anyadr̥uṣhṭiprashansā aur ❃anyadr̥uṣhṭisanstavarūp malakalaṅkapaṅkase vimukta ( – malakalaṅkarūpī kīchaṛase rahit) shuddhanishchayasamyagdr̥uṣhṭi (jīv) buddhādipraṇīt mithyādarshanagnānachāritrātmak mārgābhāsarūp unmārgakā parityāg karake, vyavahārase pān̐ch mahāvrat, pān̐ch samiti, tīn gupti, pān̐ch indriyoṅkā nirodh, chhah āvashyak ityādi aṭṭhāīs mūlaguṇasvarūp mahādevādhidev - parameshvar - sarvagna - vītarāgake mārgamen sthir pariṇām karatā hai, aur shuddhanishchayanayase sahajagnānādi shuddhaguṇonse alaṅkr̥ut, sahaj param chaitanyasāmānya tathā (sahaj param) chaitanyavisheṣharūp jisakā prakāsh hai aise nij paramātmadravyamen shuddhachāritramay sthirabhāv karatā hai, (arthāt jo shuddhanishchay - samyagdr̥uṣhṭi jīv vyavahārase aṭṭhāīs mūlaguṇātmak mārgamen aur nishchayase shuddha guṇonse shobhit darshanagnānātmak paramātmadravyamen sthirabhāv karatā hai,) vah muni nishchay pratikramaṇasvarūp kahalātā hai, kāraṇ ki use ❃ anyadr̥uṣhṭisanstav = (1) mithyādr̥uṣhṭikā parichay; (2) mithyādr̥uṣhṭikī stuti . (manase mithyādr̥uṣhṭikī mahimā
Page 164 of 388
PDF/HTML Page 191 of 415
single page version
shuddhachāritramayan karoti, sa munirnishchayapratikramaṇasvarūp ityuchyate, yasmānnishchayapratikramaṇan paramatattvagatan tat ev sa tapodhanaḥ sadā shuddha iti .
rutsargādapavādatashcha vicharadbahvīḥ pr̥uthagbhūmikāḥ .
shchitsāmānyavisheṣhabhāsini nijadravye karotu sthitim ..’’
tapasi niratachittāḥ shāstrasaṅghātamattāḥ .
kathamamr̥utavadhūṭīvallabhā na syurete ..115..
paramatattvagat ( – paramātmatattvake sāth sambandhavālā) nishchayapratikramaṇ hai isīliye vah tapodhan sadā shuddha hai .
isīprakār shrī pravachanasārakī (amr̥utachandrāchāryadevakr̥ut tattvadīpikā nāmak) ṭīkāmen (15ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] isaprakār vishiṣhṭa 1ādaravāle purāṇ puruṣhon dvārā sevan kiyā gayā, utsarga aur apavād dvārā anek pr̥uthak - pr̥uthak bhūmikāommen vyāpta jo charaṇ ( – chāritra) use yati prāpta karake, kramashaḥ atul nivr̥utti karake, chaitanyasāmānya aur chaitanyavisheṣharūp jisakā prakāsh hai aise nijadravyamen sarvataḥ sthiti karo .’’
aur (is 86vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] jo viṣhayasukhase virakta hain, shuddha tattvamen anurakta hain, tapamen līn jinakā chitta hai, shāstrasamūhamen jo 2matta hain, guṇarūpī maṇiyoṅke samudāyase yukta hain aur sarva
1 — ādar = sāvadhānī; prayatna; bahumān . 2 — matta = masta; pāgal; ati prītivant; ati ānandit .
Page 165 of 388
PDF/HTML Page 192 of 415
single page version
mottūṇ sallabhāvan ṇissalle jo du sāhu pariṇamadi .
so paḍikamaṇan uchchai paḍikamaṇamao have jamhā ..87..
ih hi niḥshalyabhāvapariṇatamahātapodhan ev nishchayapratikramaṇasvarūp ityukta : .
nishchayato niḥshalyasvarūpasya paramātmanastāvad vyavahāranayabalen karmapaṅkayukta tvāt nidānamāyāmithyāshalyatrayan vidyat ityupachārataḥ . at ev shalyatrayan parityajya param- niḥshalyasvarūpe tiṣhṭhati yo hi paramayogī sa nishchayapratikramaṇasvarūp ityuchyate, yasmāt svarūpagatavāstavapratikramaṇamastyeveti . saṅkalponse mukta hain, ve muktisundarīke vallabh kyon na hoṅge ? (avashya hī hoṅge . ) 115 .
gāthā : 87 anvayārtha : — [yaḥ tu sādhuḥ ] jo sādhu [shalyabhāvan ] shalyabhāv [muktvā ] chhoṛakar [niḥshalye ] niḥshalyabhāvase [pariṇamati ] pariṇamit hotā hai, [saḥ ] vah (sādhu) [pratikramaṇam ] pratikramaṇ [uchyate ] kahalātā hai, [yasmāt ] kāraṇ ki vah [pratikramaṇamayaḥ bhavet ] pratikramaṇamay hai .
ṭīkā : — yahān̐ niḥshalyabhāvase pariṇat mahātapodhanako hī nishchayapratikramaṇasvarūp kahā hai .
pratham to, nishchayase niḥshalyasvarūp paramātmāko, vyavahāranayake balase karmapaṅk- yuktapanā honeke kāraṇ ( – vyavahāranayase karmarūpī kīchaṛake sāth sambandha honeke kāraṇ) ‘use nidān, māyā aur mithyātvarūpī tīn shalya vartate hain’ aisā upachārase kahā jātā hai . aisā honese hī tīn shalyoṅkā parityāg karake jo param yogī param niḥshalya svarūpamen rahatā hai use nishchayapratikramaṇasvarūp kahā jātā hai, kāraṇ ki use svarūpagat ( – nij svarūpake sāth sambandhavālā) vāstavik pratikramaṇ hai hī .
[ab is 87vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]
Page 166 of 388
PDF/HTML Page 193 of 415
single page version
bhavabhramaṇakāraṇan smarasharāgnidagdhan muhuḥ .
bhaj tvamalinan yate prabalasansr̥uterbhītitaḥ ..117..
[shlokārtha : — ] tīn shalyoṅkā parityāg karake, niḥshalya paramātmāmen sthit rahakar, vidvānako sadā shuddha ātmāko sphu ṭarūpase bhānā chāhiye .116.
[shlokārtha : — ] he yati ! jo (chitta) bhavabhramaṇakā kāraṇ hai aur bārambār kāmabāṇakī agnise dagdha hai — aise kaṣhāyakleshase raṅge hue chittako tū atyanta chhoṛ; jo vidhivashāt ( – karmavashatāke kāraṇ) aprāpta hai aise nirmal ❃svabhāvaniyat sukhako tū prabal sansārakī bhītīse ḍarakar bhaj .117.
gāthā : 88 anvayārtha : — [yaḥ sādhuḥ ] jo sādhu [aguptibhāvan ] aguptibhāv [tyaktvā ] chhoṛakar, [triguptiguptaḥ bhavet ] triguptigupta rahatā hai, [saḥ ] vah (sādhu) [pratikramaṇam ] pratikramaṇ [uchyate ] kahalātā hai, [yasmāt ] kāraṇ ki vah [pratikramaṇamayaḥ bhavet ] pratikramaṇamay hai . ❃ svabhāvaniyat = svabhāvamen nishchit rahā huā; svabhāvamen niyamase rahā huā .
Page 167 of 388
PDF/HTML Page 194 of 415
single page version
triguptiguptalakṣhaṇaparamatapodhanasya nishchayachāritrākhyānametat .
yaḥ paramatapashcharaṇasaraḥsarasiruhākarachaṇḍachaṇḍarashmiratyāsannabhavyo munīshvaraḥ bāhyaprapañcharūpam aguptibhāvan tyaktvā triguptiguptanirvikalpaparamasamādhilakṣhaṇalakṣhitam atyapūrvamātmānan dhyāyati, yasmāt pratikramaṇamayaḥ paramasanyamī at ev sa cha nishchayapratikramaṇasvarūpo bhavatīti .
sahajaparamān guptin sañgnānapuñjamayīmimām .
bhavati vishadan shīlan tasya triguptimayasya tat ..118..
ṭīkā : — triguptiguptapanā ( – tīn gupti dvārā guptapanā) jisakā lakṣhaṇ hai aise param tapodhanako nishchayachāritra honekā yah kathan hai .
param tapashcharaṇarūpī sarovarake kamalasamūhake liye prachaṇḍ sūrya samān aise jo ati- āsannabhavya munīshvar bāhya prapañcharūp aguptibhāv chhoṛakar, triguptigupta - nirvikalpa - paramasamādhilakṣhaṇase lakṣhit ati - apūrva ātmāko dhyāte hain, ve munīshvar pratikramaṇamay paramasanyamī honese hī nishchayapratikramaṇasvarūp hain .
[ab is 88vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] man - vachan - kāyakī vikr̥utiko sadā chhoṛakar, bhavya muni samyaggnānake puñjamayī is sahaj param guptiko shuddhātmākī bhāvanā sahit utkr̥uṣhṭarūpase bhajo . triguptimay aise us munikā vah chāritra nirmal hai .118.
Page 168 of 388
PDF/HTML Page 195 of 415
single page version
dhyānavikalpasvarūpākhyānametat .
svadeshatyāgāt dravyanāshāt mitrajanavideshagamanāt kamanīyakāminīviyogāt aniṣhṭasanyogādvā samupajātamārtadhyānam, chaurajārashātravajanavadhabandhananibaddhamahaddveṣhajanit- raudradhyānan cha, etaddvitayam aparimitasvargāpavargasukhapratipakṣhan sansāraduḥkhamūlatvānniravasheṣheṇ tyaktvā, svargāpavarganiḥsīmasukhamūlasvātmāshritanishchayaparamadharmadhyānam, dhyānadhyeyavividhavikalpa- virahitāntarmukhākārasakalakaraṇagrāmātītanirbhedaparamakalāsanāthanishchayashukladhyānan cha dhyātvā yaḥ paramabhāvabhāvanāpariṇataḥ bhavyavarapuṇḍarīkaḥ nishchayapratikramaṇasvarūpo bhavati, paramajinendravadanār- vindavinirgatadravyashruteṣhu viditamiti . dhyāneṣhu cha chaturṣhu heyamādyan dhyānadvitayan, tritayan
gāthā : 89 anvayārtha : — [yaḥ ] jo (jīv) [ārtaraudran dhyānan ] ārta aur raudra dhyān [muktvā ] chhoṛakar [dharmashuklan vā ] dharma athavā shukladhyānako [dhyāyati ] dhyātā hai, [saḥ ] vah (jīv) [jinavaranirdiṣhṭasūtreṣhu ] jinavarakathit sūtrommen [pratikramaṇam ] pratikramaṇ [uchyate ] kahalātā hai .
ṭīkā : — yah, dhyānake bhedoṅke svarūpakā kathan hai .
(1) svadeshake tyāgase, dravyake nāshase, mitrajanake videshagamanase, kamanīy (iṣhṭa, sundar) kāminīke viyogase athavā aniṣhṭake sanyogase utpanna honevālā jo ārtadhyān, tathā (2) chor - jār - shatrujanoṅke badh - bandhan sambandhī mahā dveṣhase utpanna honevālā jo raudradhyān, ve donon dhyān svarga aur mokṣhake aparimit sukhase pratipakṣha sansāraduḥkhake mūl honeke kāraṇ un donoṅko niravasheṣharūpase (sarvathā) chhoṛakar, (3) svarga aur mokṣhake niḥsīm ( – apār) sukhakā mūl aisā jo svātmāshrit nishchay - paramadharmadhyān, tathā (4) dhyān aur dhyeyake vividh vikalpa rahit, ❃antarmukhākār, sakal indriyoṅke samūhase atīt ( – samasta indriyātīt) aur nirbhed param kalā sahit aisā jo nishchay - shukladhyān, unhen dhyākar, jo bhavyapuṇḍarīk ( – bhavyottam) paramabhāvakī (pāriṇāmik bhāvakī) bhāvanārūpase pariṇamit huā hai, vah nishchayapratikramaṇasvarūp hai — aisā param jinendrake mukhāravindase nikale hue dravyashrutamen kahā hai . ❃ antarmukhākār = antarmukh jisakā ākār arthāt svarūp hai aisā .
Page 169 of 388
PDF/HTML Page 196 of 415
single page version
tāvadupādeyan, sarvadopādeyan cha chaturthamiti .
vyaktan sadāshivamaye paramātmatattve .
stattvan jinendra tadaho mahadindrajālam ..119..
muktan vikalpanikarairakhilaiḥ samantāt .
dhyānāvalī kathay sā kathamatra jātā ..120..
chār dhyānommen pratham do dhyān hey hain, tīsarā pratham to upādey hai aur chauthā sarvadā upādey hai .
isīprakār (anyatra shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] jo dhyān niṣhkriy hai, indriyātīt hai, dhyānadhyeyavivarjit (arthāt dhyān aur dhyeyake vikalponse rahit) hai aur antarmukh hai, us dhyānako yogī shukladhyān kahate hain .’’
[ab is 89vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain :]
[shlokārtha : — ] pragaṭarūpase sadāshivamay ( – nirantar kalyāṇamay) aise paramātma- tattvamen ❃dhyānāvalī honā bhī shuddhanay nahīn kahatā . ‘vah hai (arthāt dhyānāvalī ātmāmen hai )’ aisā (mātra) vyavahāramārgane satat kahā hai . he jinendra ! aisā vah tattva ( – tūne nay dvārā kahā huā vastusvarūp), aho ! mahā indrajāl hai . 119 .
[shlokārtha : — ] samyaggnānakā ābhūṣhaṇ aisā yah paramātmatattva samasta ❃ dhyānāvalī = dhyānapaṅkti; dhyān paramparā .
Page 170 of 388
PDF/HTML Page 197 of 415
single page version
āsannānāsannabhavyajīvapūrvāparapariṇāmasvarūpopanyāso‘yam .
mithyātvāvratakaṣhāyayogapariṇāmāssāmānyapratyayāḥ, teṣhān vikalpāstrayodash bhavanti ‘michchhādiṭṭhīādī jāv sajogissa charamantan’ iti vachanāt, mithyādraṣhṭiguṇasthānādisayogi- guṇasthānacharamasamayaparyantasthitā ityarthaḥ . vikalpasamūhonse sarvataḥ mukta ( – sarva orase rahit) hai . (isaprakār) sarvanayasamūh sambandhī yah prapañch paramātmatattvamen nahīn hai to phi ra vah dhyānāvalī isamen kis prakār utpanna huī (arthāt dhyānāvalī is paramātmatattvamen kaise ho sakatī hai ) so kaho .120.
gāthā : 90 anvayārtha : — [mithyātvaprabhr̥utibhāvāḥ ] mithyātvādi bhāv [jīven ] jīvane [pūrvan ] pūrvamen [suchiram ] suchir kāl (ati dīrgha kāl) [bhāvitāḥ ] bhāye hain; [samyaktvaprabhr̥utibhāvāḥ ] samyaktvādi bhāv [jīven ] jīvane [abhāvitāḥ bhavanti ] nahīn bhāye hain .
ṭīkā : — yah, āsannabhavya aur anāsannabhavya jīvake pūrvāpar ( – pahaleke aur bādake) pariṇāmoṅke svarūpakā kathan hai .
mithyātva, avrat, kaṣhāy aur yogarūp pariṇām sāmānya pratyay (āsrav) hain; unake terah bhed hain, kāraṇ ki ‘1michchhādiṭṭhīādī jāv sajogissa charamantan ’ aisā (shāstrakā) vachan hai; mithyādr̥uṣhṭiguṇasthānase lekar sayogīguṇasthānake antim samay tak pratyay hote hain — aisā artha hai .
1 – artha : — (pratyayoṅke, terah prakārake bhed kahe gaye hain — ) mithyādr̥uṣhṭiguṇasthānase lekar sayogakevalī- guṇasthānake charam samay takake .
Page 171 of 388
PDF/HTML Page 198 of 415
single page version
anāsannabhavyajīven nirañjananijaparamātmatattvashraddhānavikalen pūrvan suchiran bhāvitāḥ khalu sāmānyapratyayāḥ, ten svarūpavikalen bahirātmajīvenānāsāditaparamanaiṣhkarmya- charitreṇ samyagdarshanagnānachāritrāṇi na bhāvitāni bhavantīti . asya mithyādraṣhṭe- rviparītaguṇanichayasampanno‘tyāsannabhavyajīvaḥ . asya samyaggnānabhāvanā kathamiti chet —
tathā choktan shrīguṇabhadrasvāmibhiḥ —
tathā hi —
nirañjan nij paramātmatattvake shraddhān rahit anāsannabhavya jīvane vāstavamen sāmānya pratyayoṅko pahale suchir kāl bhāyā hai; jisane param naiṣhkarmyarūp chāritra prāpta nahīn kiyā hai aise us svarūpashūnya bahirātma - jīvane samyagdarshan, samyaggnān aur samyak- chāritrako nahīn bhāyā hai . is mithyādr̥uṣhṭi jīvase viparīt guṇasamudāyavālā ati-āsannabhavya jīv hotā hai .
is (atinikaṭabhavya) jīvako samyaggnānakī bhāvanā kisaprakārase hotī hai aisā prashna kiyā jāye to (āchāryavar) shrī guṇabhadrasvāmīne (ātmānushāsanamen 238ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] 1bhavāvartamen pahale na bhāyī huī bhāvanāen̐ (ab) main bhātā hūn̐ . ve bhāvanāen̐ (pahale) na bhāyī honese main bhavake abhāvake liye unhen bhātā hūn̐ (kāraṇ ki bhavakā abhāv to bhavabhramaṇake kāraṇabhūt bhāvanāonse viruddha prakārakī, pahale na bhāyī huī aisī apūrva bhāvanāonse hī hotā hai ) .’’
aur (is 90vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
1 – bhavāvarta = bhav-āvarta; bhavakā chakra; bhavakā bham̐varajāl; bhav-parāvarta .
Page 172 of 388
PDF/HTML Page 199 of 415
single page version
kimapi vachanamātran nirvr̥uteḥ kāraṇan yat .
na cha na cha bat kaṣhṭan sarvadā gnānamekam ..121..
atra samyagdarshanagnānachāritrāṇān niravasheṣhasvīkāreṇ mithyādarshanagnānachāritrāṇān niravasheṣhatyāgen cha paramamumukṣhornishchayapratikramaṇan cha bhavati ityukta m .
[shlokārtha : — ] jo mokṣhakā kuchh kathanamātra ( – kahanemātra) kāraṇ hai use bhī (arthāt vyavahār - ratnatrayako bhī) bhavasāgaramen ḍūbe hue jīvane pahale bhavabhavamen ( – anek bhavommen) sunā hai aur ācharā ( – ācharaṇamen liyā) hai; parantu arere ! khed hai ki jo sarvadā ek gnān hai use (arthāt jo sadā ek gnānasvarūp hī hai aise paramātmatattvako) jīvane sunā - ācharā nahīn hai, nahīn hai .121.
gāthā : 91 anvayārtha : — [mithyādarshanagnānacharitran ] mithyādarshan, mithyāgnān aur mithyāchāritrako [niravasheṣheṇ ] niravasheṣharūpase [tyaktvā ] chhoṛakar [samyaktvagnānacharaṇan ] samyagdarshan, samyaggnān aur samyakchāritrako [yaḥ ] jo (jīv) [bhāvayati ] bhātā hai, [saḥ ] vah (jīv) [pratikramaṇam ] pratikramaṇ hai .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen), samyagdarshanagnānachāritrakā niravasheṣh ( – sampūrṇa) svīkār karanese aur mithyādarshanagnānachāritrakā niravasheṣh tyāg karanese param mumukṣhuko nishchayapratikramaṇ hotā hai aisā kahā hai .
Page 173 of 388
PDF/HTML Page 200 of 415
single page version
bhagavadarhatparameshvaramārgapratikūlamārgābhāsamārgashraddhānan mithyādarshanan, tatraivāvastuni vastubuddhirmithyāgnānan, tanmārgācharaṇan mithyāchāritran cha, etatrritayamapi niravasheṣhan tyaktvā, athavā svātmashraddhānaparignānānuṣhṭhānarūpavimukhatvamev mithyādarshanagnānachāritrātmakaratnatrayam, etadapi tyaktvā . trikālanirāvaraṇanityānandaikalakṣhaṇanirañjananijaparamapāriṇāmikabhāvātmakakāraṇ- paramātmā hyātmā, tatsvarūpashraddhānaparignānācharaṇasvarūpan hi nishchayaratnatrayam; evan bhagavatpar- mātmasukhābhilāṣhī yaḥ paramapuruṣhārthaparāyaṇaḥ shuddharatnatrayātmakam ātmānan bhāvayati sa paramatapodhan ev nishchayapratikramaṇasvarūp ityukta : .
ratnatrayan cha matimānnijatattvavedī .
shraddhānamanyadaparan charaṇan prapede ..122..
bhagavān arhat parameshvarake mārgase pratikūl mārgābhāsamen mārgakā shraddhān vah mithyādarshan hai, usīmen kahī huī avastumen vastubuddhi vah mithyāgnān hai aur us mārgakā ācharaṇ vah mithyāchāritra hai; — in tīnoṅko niravasheṣharūpase chhoṛakar . athavā, nij ātmāke shraddhān - gnān - anuṣhṭhānake rūpase vimukhatā vahī mithyādarshan - gnān - chāritrātmak (mithyā) ratnatray hai; — ise bhī (niravasheṣharūpase) chhoṛakar . trikāl - nirāvaraṇ, nitya ānanda jisakā ek lakṣhaṇ hai aisā, nirañjan nij paramapāriṇāmikabhāvasvarūp kāraṇaparamātmā vah ātmā hai; usake svarūpake shraddhān – gnān – ācharaṇakā rūp vah vāstavamen nishchayaratnatray hai; — isaprakār bhagavān paramātmāke sukhakā abhilāṣhī aisā jo paramapuruṣhārthaparāyaṇ (param tapodhan) shuddharatnatrayātmak ātmāko bhātā hai, us param tapodhanako hī (shāstramen) nishchayapratikramaṇasvarūp kahā hai .
[ab is 91vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] samasta vibhāvako tathā vyavahāramārgake ratnatrayako chhoṛakar nijatattvavedī (nij ātmatattvako jānanevālā – anubhavan karanevālā) matimān puruṣh