Page 174 of 388
PDF/HTML Page 201 of 415
single page version
atra nishchayottamārthapratikramaṇasvarūpamukta m .
ih hi jineshvaramārge munīnān sallekhanāsamaye hi dvichatvārinshadbhirāchāryairdattottamārtha- pratikramaṇābhidhānen dehatyāgo dharmo vyavahāreṇ . nishchayen navārtheṣhūttamārtho hyātmā tasmin sachchidānandamayakāraṇasamayasārasvarūpe tiṣhṭhanti ye tapodhanāste nityamaraṇabhīravaḥ, at ev karmavināshan kurvanti . tasmādadhyātmabhāṣhayokta bhedakaraṇadhyānadhyeyavikalpavirahitaniravasheṣheṇānta- shuddha ātmatattvamen niyat ( – shuddhātmatattvaparāyaṇ) aisā jo ek nijagnān, dūsarā shraddhān aur phi ra dūsarā chāritra usakā āshray karatā hai . 122 .
gāthā : 92 anvayārtha : — [uttamārthaḥ ]nuttamārtha ( – uttam padārtha) [ātmā ] ātmā hai; [tasmin sthitāḥ ] usamen sthit [munivarāḥ ] munivar [karma ghnanti ] karmakā ghāt karate hain . [tasmāt tu ] isaliye [dhyānam ev ] dhyān hī [hi ] vāstavamen [uttamārthasya ] uttamārthakā [pratikramaṇam ] pratikramaṇ hai .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen), nishchay - uttamārthapratikramaṇakā svarūp kahā hai .
jineshvarake mārgamen muniyoṅkī sallekhanāke samay, byālīs āchāryon dvārā, jisakā nām uttamārthapratikramaṇ hai vah diyā jāneke kāraṇ, dehatyāg vyavahārase dharma hai . nishchayase — nav arthommen uttam artha ātmā hai; sachchidānandamay kāraṇasamayasārasvarūp aise us ātmāmen jo tapodhan sthit rahate hain, ve tapodhan nitya maraṇabhīru hain; isīliye
Page 175 of 388
PDF/HTML Page 202 of 415
single page version
rmukhākārasakalendriyāgocharanishchayaparamashukladhyānamev nishchayottamārthapratikramaṇamityavaboddhavyam . kin cha, nishchayottamārthapratikramaṇan svātmāshrayanishchayadharmashukladhyānamayatvādamr̥utakumbhasvarūpan bhavati, vyavahārottamārthapratikramaṇan vyavahāradharmadhyānamayatvādviṣhakumbhasvarūpan bhavati .
ve karmakā vināsh karate hain . isaliye adhyātmabhāṣhāse, pūrvokta ❃bhedakaraṇ rahit, dhyān aur dhyeyake vikalpa rahit, niravasheṣharūpase antarmukh jisakā ākār hai aisā aur sakal indriyonse agochar nishchay - paramashukaladhyān hī nishchay - uttamārthapratikramaṇ hai aisā jānanā .
aur, nishchay - uttamārthapratikramaṇ svātmāshrit aise nishchayadharmadhyān tathā nishchayashukladhyānamay honese amr̥utakumbhasvarūp hai; vyavahār - uttamārthapratikramaṇ vyavahāradharmadhyānamay honese viṣhakumbhasvarūp hai .
isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī samayasāramen (306vīn gāthā dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārtha : — ] 1pratikramaṇ, 2pratisaraṇ, 3parihār, 4dhāraṇā, 5nivr̥utti, 6nindā, ❃ bhedakaraṇ = bhed karanā vah; bhed ḍālanā vah .
7garhā aur 8shuddhi — in āṭh prakārakā viṣhakumbha hai .’’
1 – pratikramaṇ = kiye huye doṣhoṅkā nirākaraṇ karanā .
2 – pratisaraṇ = samyaktvādi guṇommen preraṇā .
3 – parihār = mithyātvarāgādi doṣhoṅkā nivāraṇ .
4 – dhāraṇā = pañchanamaskārādi mantra, pratimā ādi bāhya dravyoṅke ālamban dvārā chittako sthir karanā .
5 – nivr̥utti = bāhya viṣhayakaṣhāyādi ichchhāmen vartate hue chittako moṛanā .
6 – nindā = ātmasākṣhīse doṣhoṅkā pragaṭ karanā .
7 – garhā = gurusākṣhīse doṣhoṅkā pragaṭ karanā .
8 – shuddhi = doṣh ho jāne par prāyashchit lekar vishuddhi karanā .
Page 176 of 388
PDF/HTML Page 203 of 415
single page version
tatrāpratikramaṇamev sudhā kutaḥ syāt .
kin nordhvamūrdhvamadhirohati niṣhpramādaḥ ..’’
dhyānadhyeyapramukhasutapaḥkalpanāmātraramyam .
nirmajjantan sahajaparamātmānamekan prapede ..123..
aur isīprakār shrī samayasārakī (amr̥utachandrāchāryadevakr̥ut ātmakhyāti nāmak) ṭīkāmen (189ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] (are ! bhāī,) jahān̐ pratikramaṇako hī viṣh kahā hai, vahān̐ apratikramaṇ amr̥ut kahān̐se hogā ? (arthāt nahīn ho sakatā .) to phi ra manuṣhya nīche nīche girate hue pramādī kyon hote hain ? niṣhpramādī hote hue ūn̐ che-ūn̐ che kyon nahīn charḥate ?’’
aur (is 92vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] ātmadhyānake atirikta anya sab ghor sansārakā mūl hai, (aur) dhyān - dhyeyādik sutap (arthāt dhyān, dhyey ādike vikalpavālā shubh tap bhī) kalpanāmātra ramya hai; — aisā jānakar dhīmān ( – buddhimān puruṣh) sahaj paramānandarūpī pīyūṣhake pūramen ḍūbate hue ( – nimagna hote hue) aise sahaj paramātmākā – ekakā āshray karate hain .123.
Page 177 of 388
PDF/HTML Page 204 of 415
single page version
atra dhyānamekamupādeyamityukta m .
kashchit paramajinayogīshvaraḥ sādhuḥ atyāsannabhavyajīvaḥ adhyātmabhāṣhayokta - svātmāshritanishchayadharmadhyānanilīnaḥ nirbhedarūpeṇ sthitaḥ, athavā sakalakriyākāṇḍāḍambar- vyavahāranayātmakabhedakaraṇadhyānadhyeyavikalpanirmukta nikhilakaraṇagrāmāgocharaparamatattvashuddhāntastattva- viṣhayabhedakalpanānirapekṣhanishchayashukladhyānasvarūpe tiṣhṭhati cha, sa cha niravasheṣheṇāntarmukhatayā
gāthā : 93 anvayārtha : — [dhyānanilīnaḥ ] dhyānamen līn [sādhuḥ ] sādhu [sarvadoṣhāṇām ] sarva doṣhoṅkā [parityāgan ] parityāg [karoti ] karate hain; [tasmāt tu ] isaliye [dhyānam ev ] dhyān hī [hi ] vāstavamen [sarvātichārasya ] sarva atichārakā [pratikramaṇam ] pratikramaṇ hai .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen), dhyān ek upādey hai aisā kahā hai .
jo koī paramajinayogīshvar sādhu — ati - āsannabhavya jīv, adhyātmabhāṣhāse pūrvokta svātmāshrit nishchayadharmadhyānamen līn hotā huā abhedarūpamen sthit rahatā hai, athavā sakal kriyākāṇḍake āḍambar rahit aur vyavahāranayātmak 1bhedakaraṇ tathā dhyān-dhyeyake vikalpa rahit, samasta indriyasamūhase agochar aisā jo param tattva — shuddha antaḥtattva, tatsambandhī bhedakalpanāse 2nirapekṣha nishchayashukladhyānasvarūpamen sthit rahatā hai, vah (sādhu)
1 bhedakaraṇ = bhed karanā vah; bhed ḍālanā vah . [samasta bhedakaraṇ — dhyān-dhyeyake vikalpa bhī — vyavahāranayasvarūp hai . ]
2 nirapekṣha = udāsīn; niḥspr̥uh; apekṣhārahit . [nishchayashukladhyān shuddha antaḥtattva sambandhī bhedoṅkī kalpanāse bhī nirapekṣha hai . ]
Page 178 of 388
PDF/HTML Page 205 of 415
single page version
prashastāprashastasamastamoharāgadveṣhāṇān parityāgan karoti, tasmāt svātmāshritanishchayadharma- shukladhyānadvitayamev sarvātichārāṇān pratikramaṇamiti .
niravasheṣharūpase antarmukh honese prashasta - aprashasta samasta moharāgadveṣhakā parityāg karatā hai; isaliye (aisā siddha huā ki) svātmāshrit aise jo nishchayadharmadhyān aur nishchayashukladhyān, ve do dhyān hī sarva atichāroṅkā pratikramaṇ hai .
[ab is 93vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ] : —
[shlokārtha : — ] yah shukladhyānarūpī dīpak jisake manomandiramen prakāshit huā, vah yogī hai; use shuddha ātmā svayam pratyakṣha hotā hai . 124 .
gāthā : 94 anvayārtha : — [pratikramaṇanāmadheye ] pratikramaṇ nāmak [sūtre ] sūtramen [yathā ] jisaprakār [pratikramaṇam ] pratikramaṇakā [varṇitan ] varṇan kiyā gayā hai [tathā gnātvā ] tadanusār jānakar [yaḥ ] jo [bhāvayati ] bhātā hai, [tasya ] use [tadā ] tab [pratikramaṇam bhavati ] pratikramaṇ hai .
Page 179 of 388
PDF/HTML Page 206 of 415
single page version
atra vyavahārapratikramaṇasya saphalatvamukta m .
yathā hi niryāpakāchāryaiḥ samastāgamasārāsāravichārachāruchāturyaguṇakadambakaiḥ pratikramaṇābhidhānasūtre dravyashrutarūpe vyāvarṇitamativistareṇ pratikramaṇan, tathā gnātvā jinanītimalaṅghayan chārucharitramūrtiḥ sakalasanyamabhāvanān karoti, tasya mahāmunerbāhyaprapañch- vimukhasya pañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahasya paramagurucharaṇasmaraṇāsakta chittasya tadā pratikramaṇan bhavatīti .
muktin sadākarṇya cha yasya chittam .
ṭīkā : — yahān̐, vyavahārapratikramaṇakī saphalatā kahī hai (arthāt dravyashrutātmak pratikramaṇasūtramen varṇit pratikramaṇako sunakar — jānakar, sakal sanyamakī bhāvanā karanā vahī vyavahārapratikramaṇakī saphalatā — sārthakatā hai aisā is gāthāmen kahā hai ) .
samasta āgamake sārāsārakā vichār karanemen sundar chāturya tathā guṇasamūhake dhāraṇ karanevāle niryāpak āchāryonne jisaprakār dravyashrutarūp pratikramaṇanāmak sūtramen pratikramaṇakā ati vistārase varṇan kiyā hai, tadanusār jānakar jinanītiko anullaṅghatā huā jo sundarachāritramūrti mahāmuni sakal sanyamakī bhāvanā karatā hai, us mahāmuniko — ki jo (mahāmuni) bāhya prapañchase vimukh hai, pañchendriyake phai lāv rahit dehamātra jise parigrah hai aur param guruke charaṇoṅke smaraṇamen āsakta jisakā chitta hai, use — tab (us kāl) pratikramaṇ hai .
[ab is paramārtha-pratikramaṇ adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev do shlok kahate hain ]: —
[shlokārtha : — ] niryāpak āchāryoṅkī nirukti ( – vyākhyā) sahit (pratikramaṇādi sambandhī) kathan sadā sunakar jisakā chitta samasta chāritrakā niketan ( – dhām) banatā hai, aise us sanyamadhārīko namaskār ho .125.
Page 180 of 388
PDF/HTML Page 207 of 415
single page version
rnāstyapratikramaṇamapyaṇumātramuchchaiḥ .
shrīvīranandimunināmadharāy nityam ..126..
iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridevvirachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau nishchayapratikramaṇādhikāraḥ pañchamaḥ shrutaskandhaḥ ..
[shlokārtha : — ] mumukṣhu aise jinhen ( – mokṣhārthī aise jin vīranandi muniko) sadā pratikramaṇ hī hai aur aṇumātra bhī apratikramaṇ bilaku la nahīn hai, un sakalasanyamarūpī bhūṣhaṇake dhāraṇ karanevāle shrī vīranandī nāmake muniko nitya namaskār ho .126.
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra jinhen parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirganrath munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥utti nāmakī ṭīkāmen) nishchay-pratikramaṇ adhikār nāmakā pān̐chavān̐ shrutaskandh samāpta huā
Page 181 of 388
PDF/HTML Page 208 of 415
single page version
athedānīn sakalapravrajyāsāmrājyavijayavaijayantīpr̥uthuladaṇḍamaṇḍanāyamānasakalakarmanirjarāhetu- bhūtaniḥshreyasanishreṇībhūtamukti bhāminīprathamadarshanopāyanībhūtanishchayapratyākhyānādhikāraḥ kathyate . tadyathā —
atra sūtrāvatāraḥ .
ab nimnānusār nishchay-pratyākhyān adhikār kahā jātā hai — ki jo nishchayapratyākhyān sakal pravrajyārūp sāmrājyakī vijay-dhvajāke vishāl daṇḍakī shobhā samān hai, samasta karmoṅkī nirjarāke hetubhūt hai, mokṣhakī sīrḥī hai aur muktirūpī strīke pratham darshanakī bheṇṭ hai . vah isaprakār hai :
yahān̐ gāthāsūtrakā avataraṇ kiyā jātā hai : —
gāthā : 95 anvayārtha : — [sakalajalpam ] samasta jalpako ( – vachan- vistārako) [muktvā ] chhoṛakar aur [anāgatashubhāshubhanivāraṇan ] anāgat shubh-ashubhakā
Page 182 of 388
PDF/HTML Page 209 of 415
single page version
nishchayanayapratyākhyānasvarūpākhyānametat .
atra vyavahāranayādeshāt munayo bhuktvā dainan dainan punaryogyakālaparyantan pratyādiṣhṭānnapānakhādyalehyaruchayaḥ, etad vyavahārapratyākhyānasvarūpam . nishchayanayataḥ prashastā- prashastasamastavachanarachanāprapañchaparihāreṇ shuddhagnānabhāvanāsevāprasādādabhinavashubhāshubhadravyabhāv- karmaṇān samvaraḥ pratyākhyānam . yaḥ sadāntarmukhapariṇatyā paramakalādhāramatyapūrvamātmānan dhyāyati tasya nityan pratyākhyānan bhavatīti .
tathā choktan samayasāre —
nivāraṇ [kr̥utvā ] karake [yaḥ ] jo [ātmānan ] ātmāko [dhyāyati ] dhyātā hai, [tasya ] use [pratyākhyānan ] pratyākhyān [bhavet ] hai . ṭīkā : — yah, nishchayanayake pratyākhyānake svarūpakā kathan hai .
yahān̐ aisā kahā hai ki — vyavahāranayake kathanase, muni din-dinamen ( – pratidin) bhojan karake phi ra yogya kāl paryant anna, pān, khādya aur lehyakī ruchi chhoṛate hain; yah vyavahār-pratyākhyānakā svarūp hai . nishchayanayase, prashasta – aprashasta samasta vachanarachanāke ❃
tathā bhāvakarmoṅkā samvar honā so pratyākhyān hai . jo sadā antarmukh pariṇamanase param kalāke ādhārarūp ati-apūrva ātmāko dhyātā hai, use nitya pratyākhyān hai .
isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī samayasāramen (34vīn gāthā dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārtha : — ] ‘apane atirikta sarva padārtha par hain’ — aisā jānakar pratyākhyān karatā hai — tyāg karatā hai, isīliye pratyākhyān gnān hī hai (arthāt apane gnānamen tyāgarūp avasthā hī pratyākhyān hai ) aisā niyamase jānanā .’’ ❃ prapañch = vistār . (anek prakārakī samasta vachanarachanāko chhoṛakar shuddha gnānako bhānese — us bhāvanāke
Page 183 of 388
PDF/HTML Page 210 of 415
single page version
tan vandehan bhavaparibhavakleshanāshāy nityam ..127..
isīprakār samayasārakī (amr̥utachandrāchāryadevakr̥ut ātmakhyāti nāmak) ṭīkāmen bhī (228ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] (pratyākhyān karanevālā gnānī kahatā hai ki – ) bhaviṣhyake samasta karmoṅkā pratyākhyān karake ( – tyāgakar), jisakā moh naṣhṭa huā hai aisā main niṣhkarma (arthāt sarva karmonse rahit) chaitanyasvarūp ātmāmen ātmāse hī ( – svayanse hī) nirantar vartatā hūn̐ .’’
aur (is 95vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] jo samyagdr̥uṣhṭi samasta karma-nokarmake samūhako chhoṛatā hai, us samyaggnānakī mūrtiko sadā pratyākhyān hai aur use pāpasamūhakā nāsh karanevāle aise sat- chāritra atishayarūpase hain . bhav-bhavake kleshakā nāsh karaneke liye use main nitya vandan karatā hūn̐ .127.
Page 184 of 388
PDF/HTML Page 211 of 415
single page version
anantachatuṣhṭayātmakanijātmadhyānopadeshopanyāsoyam .
samastabāhyaprapañchavāsanāvinirmukta sya niravasheṣheṇāntarmukhasya paramatattvagnānino jīvasya shikṣhā proktā . kathaṅkāram ? sādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddhasadbhūtavyavahāreṇ, shuddhasparsharas- gandhavarṇānāmādhārabhūtashuddhapudgalaparamāṇuvatkevalagnānakevaladarshanakevalasukhakevalashakti yukta paramātmā yaḥ sohamiti bhāvanā kartavyā gnānineti; nishchayen sahajagnānasvarūpoham, sahajadarshan- svarūpoham, sahajachāritrasvarūpoham, sahajachichchhakti svarūpoham, iti bhāvanā kartavyā cheti —
tathā chokta mekatvasaptatau —
gāthā : 96 anvayārtha : — [kevalagnānasvabhāvaḥ ] kevalagnānasvabhāvī, [kevaladarshanasvabhāvaḥ ] kevaladarshanasvabhāvī, [sukhamayaḥ ] sukhamay aur [kevalashaktisvabhāvaḥ ] kevalashaktisvabhāvī [saḥ aham ] vah main hūn̐ — [iti ] aisā [gnānī ] gnānī [chintayet ] chintavan karate hain .
ṭīkā : — yah, anantachatuṣhṭayātmak nij ātmāke dhyānake upadeshakā kathan hai .
samasta bāhya prapañchakī vāsanāse vimukta, niravasheṣharūpase antarmukh paramatattvagnānī jīvako shikṣhā dī gaī hai . kisaprakār ? isaprakār : — sādi-anant amūrta atīndriyasvabhāvavāle shuddhasadbhūtavyavahārase, shuddha sparsha - ras - gandh-varṇake ādhārabhūt shuddha pudgal-paramāṇukī bhān̐ti, jo kevalagnān, kevaladarshan, kevalasukh tathā kevalashaktiyukta paramātmā so main hūn̐, isaprakār gnānīko bhāvanā karanī chāhiye; aur nishchayase, main sahajagnānasvarūp hūn̐, main sahajadarshanasvarūp hūn̐, main sahajachāritrasvarūp hūn̐ tathā main sahajachitshaktisvarūp hūn̐ isaprakār bhāvanā karanī chāhiye
isīprakār ekatvasaptatimen ( – shrī padmanandi-āchāryavarakr̥ut, padmanandipañchavinshatike ekatvasaptatināmak adhikāramen 20ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
Page 185 of 388
PDF/HTML Page 212 of 415
single page version
sakalavimaldraṣhṭiḥ shāshvatānandarūpaḥ .
nikhilamunijanānān chittapaṅkejahansaḥ ..128..
‘‘[shlokārtha : — ] vah param tej kevalagnān, kevaladarshan aur kevalasaukhyasvabhāvī hai . use jānane par kyā nahīn jānā ? use dekhane par kyā nahīn dekhā ? usakā shravaṇ karane par kyā nahīn sunā ?’’
aur (is 96vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] samasta munijanoṅke hr̥udayakamalakā hans aisā jo yah shāshvat, kevalagnānakī mūrtirūp, sakalavimal dr̥uṣhṭimay ( – sarvathā nirmal darshanamay), shāshvat ānandarūp, sahaj param chaitanyashaktimay paramātmā vah jayavanta hai . 128 .
gāthā : 97 anvayārtha : — [nijabhāvan ] jo nijabhāvako [na api muñchati ] nahīn chhoṛatā, [kam api parabhāvan ] kiñchit bhī parabhāvako [na ev gr̥uhṇāti ] grahaṇ nahīn
Page 186 of 388
PDF/HTML Page 213 of 415
single page version
atra paramabhāvanābhimukhasya gnāninaḥ shikṣhaṇamukta m .
yastu kāraṇaparamātmā sakaladuritavīravairisenāvijayavaijayantīluṇṭākan trikāl- nirāvaraṇanirañjananijaparamabhāvan kvachidapi nāpi muñchati, pañchavidhasansārapravr̥uddhikāraṇan vibhāvapudgaladravyasanyogasañjātan rāgādiparabhāvan naiv gr̥uhṇāti, nishchayen nijanirāvaraṇaparam- bodhen nirañjanasahajagnānasahajdraṣhṭisahajashīlādisvabhāvadharmāṇāmādhārādheyavikalpanirmukta mapi sadāmuktan sahajamukti bhāminīsambhogasambhavaparatānilayan kāraṇaparamātmānan jānāti, tathāvidh- sahajāvaloken pashyati cha, sa cha kāraṇasamayasārohamiti bhāvanā sadā kartavyā samyaggnānibhiriti .
tathā choktan shrīpūjyapādasvāmibhiḥ — karatā, [sarvan ] sarvako [jānāti pashyati ] jānatā - dekhatā hai, [saḥ aham ] vah main hūn̐ — [iti ] aisā [gnānī ] gnānī [chintayet ] chintavan karatā hai . ṭīkā : — yahān̐, param bhāvanāke sammukh aise gnānīko shikṣhā dī hai .
jo kāraṇaparamātmā (1) samasta pāparūpī bahādur shatrusenākī vijay-dhvajāko lūṭanevāle, trikāl - nirāvaraṇ, nirañjan, nij paramabhāvako kabhī nahīn chhoṛatā; (2) pañchavidh ( – pān̐ch parāvartanarūp) sansārakī vr̥uddhike kāraṇabhūt, 1vibhāvapudgaladravyake sanyogase janit rāgādiparabhāvako grahaṇ nahīn karatā; aur (3) nirañjan sahajagnān - sahajadr̥uṣhṭi - sahajachāritrādi svabhāvadharmoṅke ādhār - ādhey sambandhī vikalpon rahit, sadā mukta tathā sahaj muktirūpī strīke sambhogase utpanna honevāle saukhyake sthānabhūt — aise 2kāraṇaparamātmāko nishchayase nij nirāvaraṇ paramagnān dvārā jānatā hai aur us prakārake sahaj avalokan dvārā ( – sahaj nij nirāvaraṇ paramadarshan dvārā) dekhatā hai; vah kāraṇasamayasār main hūn̐ — aisī samyaggnāniyoṅko sadā bhāvanā karanā chāhiye .
isīprakār shrī pūjyapādasvāmīne (samādhitantramen 20ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
1 – rāgādiparabhāvakī utpattimen pudgalakarma nimitta banatā hai .
2 – kāraṇaparamātmā ‘svayam ādhār hai aur svabhāvadharma ādhey hain ’ aise vikalponse rahit hai, sadā mukta
hai aur muktisukhakā āvās hai .
Page 187 of 388
PDF/HTML Page 214 of 415
single page version
jānāti pashyati cha pañchamabhāvamekam .
gr̥uhṇāti naiv khalu paudgalikan vikāram ..129..
vanyadravyakr̥utāgrahodbhavamiman muktvādhunā vigraham .
devānāmamr̥utāshanodbhavaruchin gnātvā kimanyāshane ..130..
‘‘[shlokārtha : — ] jo agrāhyako ( – grahaṇ na karane yogyako) grahaṇ nahīn karatā tathā gr̥uhītako ( – grāhyako, shāshvat svabhāvako) chhoṛatā nahīn hai, sarvako sarva prakārase jānatā hai, vah svasamvedya (tattva) main hūn̐ .’’
aur (is 97vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj chār shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] ātmā ātmāmen nij ātmik guṇonse samr̥uddha ātmāko — ek pañchamabhāvako — jānatā hai aur dekhatā hai; us sahaj ek pañchamabhāvako usane chhoṛā nahīn hī hai tathā anya aise parabhāvako — ki jo vāstavamen paudgalik vikār hai use — vah grahaṇ nahīn hī karatā .129.
[shlokārtha : — ] anya dravyakā 1āgrah karanese utpanna honevāle is 2vigrahako ab chhoṛakar, vishuddha - pūrṇa - sahajagnānātmak saukhyakī prāptike hetu, merā yah nij antar
1 – āgrah = pakaṛ; grahaṇ; lage rahanā vah .
2 – vigrah = (1) rāgadveṣhādi kalah; (2) sharīr .
Page 188 of 388
PDF/HTML Page 215 of 415
single page version
nānyadravyavibhāvanodbhavamidan sharmāmr̥utan nirmalam .
prāpnoti sphu ṭamadvitīyamatulan chinmātrachintāmaṇim ..131..
mujhamen — chaitanyamātra - chintāmaṇimen nirantar lagā hai — usamen āshcharya nahīn hai, kāraṇ ki amr̥utabhojanajanit svādako jānakar devoṅko anya bhojanase kyā prayojan hai ? (jis prakār amr̥utabhojanake svādako jānakar devoṅkā man anya bhojanamen nahīn lagatā, usīprakār gnānātmak saukhyako jānakar hamārā man us saukhyake nidhān chaitanyamātra-chintāmaṇike atirikta anya kahīn nahīn lagatā .) .130.
[shlokārtha : — ] dvandva rahit, upadrav rahit, upamā rahit, nitya, nij ātmāse utpanna honevāle, anya dravyakī vibhāvanāse ( – anya dravyon sambandhī vikalpa karanese) utpanna na honevāle — aise is nirmal sukhāmr̥utako pīkar ( – us sukhāmr̥utake svādake pās sukr̥ut bhī duḥkharūp laganese), jo jīv 1sukr̥utātmak hai vah ab is sukr̥utako bhī chhoṛakar advitīy atul chaitanyamātra - chintāmaṇiko sphu ṭarūpase ( – pragaṭarūpase) prāpta karatā hai .131.
[shlokārtha : — ] gurucharaṇoṅke 2samarchanase utpanna huī nij mahimāko jānanevālā kaun vidvān ‘yah paradravya merā hai’ aisā kahegā ? 132.
1 – sukr̥utātmak = sukr̥utavālā; shubhakr̥utyavālā; puṇyakarmavālā; shubh bhāvavālā .
2 – samarchan = samyak archan; samyak pūjan; samyak bhakti .
Page 189 of 388
PDF/HTML Page 216 of 415
single page version
atra bandhanirmukta mātmānan bhāvayediti bhavyasya shikṣhaṇamukta m .
shubhāshubhamanovākkāyakarmabhiḥ prakr̥itipradeshabandhau syātām; chaturbhiḥ kaṣhāyaiḥ sthityanubhāgabandhau staḥ; ebhishchaturbhirbandhairnirmukta : sadānirupādhisvarūpo hyātmā sohamiti samyaggnāninā nirantaran bhāvanā kartavyeti .
saṅgrāhyan tairnirupamamidan mukti sāmrājyamūlam .
shrutvā shīghran kuru tav matin chichchamatkāramātre ..133..
gāthā : 98 anvayārtha :— [prakr̥itisthityanubhāgapradeshabandhaiḥ vivarjitaḥ ] prakr̥itibandha, sthitibandha, anubhāgabandha aur pradeshabandha rahit [ātmā ] jo ātmā [saḥ aham ] so main hūn̐ — [iti ] yon [chintayan ] chintavan karatā huā, (gnānī) [tatra ev cha ] usīmen [sthirabhāvan karoti ] sthirabhāv karatā hai .
ṭīkā : — yahān̐ ( – is gāthāmen), bandharahit ātmā bhānā chāhiye — is prakār bhavyako shikṣhā dī hai .
shubhāshubh manavachanakāyasambandhī karmonse prakr̥itibandha aur pradeshabandha hotā hai; chār kaṣhāyonse sthitibandha aur anubhāgabandha hotā hai; in chār bandhon rahit sadā nirupādhisvarūp jo ātmā so main hūn̐ — aisī samyaggnānīko nirantar bhāvanā karanī chāhiye .
[ab is 98 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] jo muktisāmrājyakā mūl hai aise is nirupam, sahajaparamānandavāle chidrūpako ( – chaitanyake svarūpako) ekako buddhimān puruṣhoṅko samyak prakārase grahaṇ karanā yogya hai; isaliye, he mitra ! tū bhī mere upadeshake sārako sunakar, turanta hī ugrarūpase is chaitanyachamatkāramātrake prati apanī vr̥utti kar .133.
Page 190 of 388
PDF/HTML Page 217 of 415
single page version
atra sakalavibhāvasannyāsavidhiḥ prokta : .
kamanīyakāminīkāñchanaprabhr̥utisamastaparadravyaguṇaparyāyeṣhu mamakāran santyajāmi . paramo- pekṣhālakṣhaṇalakṣhite nirmamakārātmani ātmani sthitvā hyātmānamavalambya cha sansr̥uti- purandhrikāsambhogasambhavasukhaduḥkhādyanekavibhāvapariṇatin pariharāmi .
tathā choktan shrīmadamr̥utachandrasūribhiḥ —
gāthā : 99 anvayārtha : — [mamatvan ] main mamatvako [parivarjayāmi ] chhoṛatā hūn̐ aur [nirmamatvam ] nirmamatvamen [upasthitaḥ ] sthit rahatā hūn̐; [ātmā ] ātmā [me ] merā [ālambanan cha ] ālamban hai [avasheṣhan cha ] aur sheṣh [visr̥ujāmi ] main chhoṛatā hūn̐ .
ṭīkā : — yahān̐ sakal vibhāvake sannyāsakī ( – tyāgakī) vidhi kahī hai .
sundar kāminī, 1kāñchan ādi samasta paradravya - guṇ - paryāyoṅke prati mamakārako main chhoṛatā hūn̐ . paramopekṣhālakṣhaṇase lakṣhit 2nirmamakārātmak ātmāmen sthit rahakar tathā ātmākā avalamban lekar, 3sansr̥utirūpī strīke sambhogase utpanna sukh-duḥkhādi anek vibhāvarūp pariṇatiko main pariharatā hūn̐ .
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 104ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
1 – kāñchan = suvarṇa; dhan .
2 – nirmamakārātmak = nirmamatvamay; nirmamatvasvarūp . (nirmamatvakā lakṣhaṇ param upekṣhā hai .)
3 – sansr̥uti = sansār .
Page 191 of 388
PDF/HTML Page 218 of 415
single page version
pravr̥utte naiṣhkarmye na khalu munayaḥ santyasharaṇāḥ .
svayam vindantyete paramamamr̥utan tatra niratāḥ ..’’
bhavavanadhisamutthan mohayādaḥsamūham .
prabalataravishuddhadhyānamayyā tyajāmi ..134..
‘‘[shlokārtha : — ] shubh ācharaṇarūp karma aur ashubh ācharaṇarūp karma — aise samasta karmoṅkā niṣhedh kiyā jāne par aur isaprakār niṣhkarma avasthā vartane par, muni kahīn asharaṇ nahīn hai; (kāraṇ ki) jab niṣhkarma avasthā (nivr̥utti-avasthā) vartatī hai tab gnānamen ācharaṇ karatā huā — ramaṇ karatā huā — pariṇaman karatā huā gnān hī un muniyoṅko sharaṇ hai; ve us gnānamen līn hote hue param amr̥utakā svayam anubhavan karate hain — āsvādan karate hain .’’
aur (is 99vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shlokārtha : — ] man - vachan - kāyā sambandhī aur samasta indriyon sambandhī ichchhākā jisane ❃niyantraṇ kiyā hai aisā main ab bhavasāgaramen utpanna honevāle moharūpī jalachar prāṇiyoṅke samūhako tathā kanak aur yuvatīkī vāñchhāko atiprabal - vishuddha - dhyānamayī sarva shaktise chhoṛatā hūn̐ .134. ❃ niyantraṇ karanā = sanyaman karanā; anku shamen lenā .
Page 192 of 388
PDF/HTML Page 219 of 415
single page version
atra sarvatrātmopādey ityukta : .
anādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddhasahajasaukhyātmā hyātmā . sa khalu sahaj- shuddhagnānachetanāpariṇatasya mam samyaggnāne cha, sa cha prāñchitaparamapañchamagatiprāptihetubhūtapañcham- bhāvabhāvanāpariṇatasya mam sahajasamyagdarshanaviṣhaye cha, sākṣhānnirvāṇaprāptyupāyasvasvarūpāvichal- sthitirūpasahajaparamachāritrapariṇatermam sahajachāritre‘pi sa paramātmā sadā sannihitashcha, sa chātmā sadāsannasthaḥ shubhāshubhapuṇyapāpasukhaduḥkhānān ṣhaṇṇān sakalasannyāsātmakanishchayapratyākhyāne cha
gāthā : 100 anvayārtha : — [khalu ] vāstavamen [mam gnāne ] mere gnānamen [ātmā ] ātmā hai, [me darshane ] mere darshanamen [cha ] tathā [charitre ] chāritramen [ātmā ] ātmā hai, [pratyākhyāne ] mere pratyākhyānamen [ātmā ] ātmā hai, [me samvare yoge ] mere samvaramen tathā yogamen ( – shuddhopayogamen) [ātmā ] ātmā hai .
ṭīkā : — yahān̐ ( – is gāthāmen), sarvatra ātmā upādey ( – grahaṇ karane yogya) hai aisā kahā hai .
ātmā vāstavamen anādi - ananta, amūrta, atīndriyasvabhāvavālā, shuddha, sahaj - saukhyātmak hai . sahaj shuddha gnānachetanārūpase pariṇamit jo main usake (arthāt mere) samyaggnānamen sachamuch vah (ātmā) hai; pūjit param pañchamagatikī prāptike hetubhūt pañchamabhāvakī bhāvanārūpase pariṇamit jo main usake sahaj samyagdarshanaviṣhayamen (arthāt mere sahaj samyagdarshanamen) vah (ātmā) hai; sākṣhāt nirvāṇaprāptike upāyabhūt, nij svarūpamen avichal sthitirūp sahajaparamachāritrapariṇativālā jo main usake (arthāt mere) sahaj chāritramen
Page 193 of 388
PDF/HTML Page 220 of 415
single page version
mam bhedavignāninaḥ paradravyaparāṅmukhasya pañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahasya, mam sahaj- vairāgyaprāsādashikharashikhāmaṇeḥ svarūpaguptasya pāpāṭavīpāvakasya shubhāshubhasamvarayoshcha, ashubhop- yogaparāṅmukhasya shubhopayoge‘pyudāsīnaparasya sākṣhāchchhuddhopayogābhimukhasya mam paramāgamamakarand- niṣhyandimukhapadmaprabhasya shuddhopayoge‘pi cha sa paramātmā sanātanasvabhāvatvāttiṣhṭhati .
bhī vah paramātmā sadā sannihit ( – nikaṭ) hai; bhedavignānī, paradravyase parāṅmukh tathā pañchendriyake vistār rahit dehamātraparigrahavālā jo main usake nishchayapratyākhyānamen — ki jo (nishchayapratyākhyān) shubh, ashubh, puṇya, pāp, sukh aur duḥkh in chhahake sakalasannyāsasvarūp hai (arthāt in chhah vastuoṅke sampūrṇa tyāgasvarūp hai ) usamen — vah ātmā sadā āsanna ( – nikaṭ) vidyamān hai; sahaj vairāgyarūpī mahalake shikharakā shikhāmaṇi, svarūpagupta aur pāparūpī aṭavīko jalāneke liye pāvak samān jo main usake shubhāshubhasamvaramen (vah paramātmā hai ), tathā ashubhopayogase parāṅmukh, shubhopayogake prati bhī udāsīnatāvālā aur sākṣhāt shuddhopayogake sammukh jo main — paramāgamarūpī puṣhparas jisake mukhase jharatā hai aisā padmaprabh — usake shuddhopayogamen bhī vah paramātmā vidyamān hai kāraṇ ki vah (paramātmā) sanātan svabhāvavālā hai .
isīprakār ekatvasaptatimen ( – shrī padmanandi-āchāryavarakr̥ut padmanandipañchavinshatikāke ekatvasaptati nāmak adhikāramen 39, 40 tathā 41ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shlokārtha : — ] vahī ek ( – vah chaitanyajyoti hī ek) param gnān hai, vahī ek pavitra darshan hai, vahī ek chāritra hai tathā vahī ek nirmal tap hai .
[shlokārtha : — ] satpuruṣhoṅko vahī ek namaskārayogya hai, vahī ek maṅgal hai, vahī ek uttam hai tathā vahī ek sharaṇ hai .