Niyamsar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 92-100 ; Adhikar-6 : Nishchay Pratyahkhyan Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 21

 

Page 174 of 388
PDF/HTML Page 201 of 415
single page version

uttamaaṭṭhan ādā tamhi ṭhidā haṇadi muṇivarā kamman .
tamhā du jhāṇamev hi uttamaaṭṭhassa paḍikamaṇan ..92..
uttamārtha ātmā tasmin sthitā ghnanti munivarāḥ karma .
tasmāttu dhyānamev hi uttamārthasya pratikramaṇam ..92..

atra nishchayottamārthapratikramaṇasvarūpamukta m .

ih hi jineshvaramārge munīnān sallekhanāsamaye hi dvichatvārinshadbhirāchāryairdattottamārtha- pratikramaṇābhidhānen dehatyāgo dharmo vyavahāreṇ . nishchayen navārtheṣhūttamārtho hyātmā tasmin sachchidānandamayakāraṇasamayasārasvarūpe tiṣhṭhanti ye tapodhanāste nityamaraṇabhīravaḥ, at ev karmavināshan kurvanti . tasmādadhyātmabhāṣhayokta bhedakaraṇadhyānadhyeyavikalpavirahitaniravasheṣheṇānta- shuddha ātmatattvamen niyat (shuddhātmatattvaparāyaṇ) aisā jo ek nijagnān, dūsarā shraddhān aur phi ra dūsarā chāritra usakā āshray karatā hai . 122 .

gāthā : 92 anvayārtha :[uttamārthaḥ ]nuttamārtha (uttam padārtha) [ātmā ] ātmā hai; [tasmin sthitāḥ ] usamen sthit [munivarāḥ ] munivar [karma ghnanti ] karmakā ghāt karate hain . [tasmāt tu ] isaliye [dhyānam ev ] dhyān hī [hi ] vāstavamen [uttamārthasya ] uttamārthakā [pratikramaṇam ] pratikramaṇ hai .

ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmen), nishchay - uttamārthapratikramaṇakā svarūp kahā hai .

jineshvarake mārgamen muniyoṅkī sallekhanāke samay, byālīs āchāryon dvārā, jisakā nām uttamārthapratikramaṇ hai vah diyā jāneke kāraṇ, dehatyāg vyavahārase dharma hai . nishchayasenav arthommen uttam artha ātmā hai; sachchidānandamay kāraṇasamayasārasvarūp aise us ātmāmen jo tapodhan sthit rahate hain, ve tapodhan nitya maraṇabhīru hain; isīliye

hai jīv uttam artha, muni tatrastha hantā karmakā .
ataev hai bas dhyān hī pratikramaṇ uttam arthakā ..92..

Page 175 of 388
PDF/HTML Page 202 of 415
single page version

rmukhākārasakalendriyāgocharanishchayaparamashukladhyānamev nishchayottamārthapratikramaṇamityavaboddhavyam . kin cha, nishchayottamārthapratikramaṇan svātmāshrayanishchayadharmashukladhyānamayatvādamr̥utakumbhasvarūpan bhavati, vyavahārottamārthapratikramaṇan vyavahāradharmadhyānamayatvādviṣhakumbhasvarūpan bhavati .

tathā choktan samayasāre
‘‘paḍikamaṇan paḍisaraṇan parihāro dhāraṇā ṇiyattī ya .
ṇindā garahā sohī aṭṭhaviho hoi visakumbho ..’’

ve karmakā vināsh karate hain . isaliye adhyātmabhāṣhāse, pūrvokta bhedakaraṇ rahit, dhyān aur dhyeyake vikalpa rahit, niravasheṣharūpase antarmukh jisakā ākār hai aisā aur sakal indriyonse agochar nishchay - paramashukaladhyān hī nishchay - uttamārthapratikramaṇ hai aisā jānanā .

aur, nishchay - uttamārthapratikramaṇ svātmāshrit aise nishchayadharmadhyān tathā nishchayashukladhyānamay honese amr̥utakumbhasvarūp hai; vyavahār - uttamārthapratikramaṇ vyavahāradharmadhyānamay honese viṣhakumbhasvarūp hai .

isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī samayasāramen (306vīn gāthā dvārā) kahā hai ki :

‘‘[gāthārtha : ] 1pratikramaṇ, 2pratisaraṇ, 3parihār, 4dhāraṇā, 5nivr̥utti, 6nindā, bhedakaraṇ = bhed karanā vah; bhed ḍālanā vah .

7garhā aur 8shuddhiin āṭh prakārakā viṣhakumbha hai .’’

1pratikramaṇ = kiye huye doṣhoṅkā nirākaraṇ karanā .

2pratisaraṇ = samyaktvādi guṇommen preraṇā .

3parihār = mithyātvarāgādi doṣhoṅkā nivāraṇ .

4dhāraṇā = pañchanamaskārādi mantra, pratimā ādi bāhya dravyoṅke ālamban dvārā chittako sthir karanā .

5nivr̥utti = bāhya viṣhayakaṣhāyādi ichchhāmen vartate hue chittako moṛanā .

6nindā = ātmasākṣhīse doṣhoṅkā pragaṭ karanā .

7garhā = gurusākṣhīse doṣhoṅkā pragaṭ karanā .

8shuddhi = doṣh ho jāne par prāyashchit lekar vishuddhi karanā .


Page 176 of 388
PDF/HTML Page 203 of 415
single page version

tathā choktan samayasāravyākhyāyām
(vasantatilakā)
‘‘yatra pratikramaṇamev viṣhan praṇītan
tatrāpratikramaṇamev sudhā kutaḥ syāt
.
tatkin pramādyati janaḥ prapatannadho‘dhaḥ
kin nordhvamūrdhvamadhirohati niṣhpramādaḥ
..’’
tathā hi
(mandākrāntā)
ātmadhyānādaparamakhilan ghorasansāramūlan
dhyānadhyeyapramukhasutapaḥkalpanāmātraramyam
.
buddhavā dhīmān sahajaparamānandapīyūṣhapūre
nirmajjantan sahajaparamātmānamekan prapede
..123..

aur isīprakār shrī samayasārakī (amr̥utachandrāchāryadevakr̥ut ātmakhyāti nāmak) ṭīkāmen (189ven shlok dvārā) kahā hai ki :

‘‘[shlokārtha : ] (are ! bhāī,) jahān̐ pratikramaṇako hī viṣh kahā hai, vahān̐ apratikramaṇ amr̥ut kahān̐se hogā ? (arthāt nahīn ho sakatā .) to phi ra manuṣhya nīche nīche girate hue pramādī kyon hote hain ? niṣhpramādī hote hue ūn̐ che-ūn̐ che kyon nahīn charḥate ?’’

aur (is 92vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] ātmadhyānake atirikta anya sab ghor sansārakā mūl hai, (aur) dhyān - dhyeyādik sutap (arthāt dhyān, dhyey ādike vikalpavālā shubh tap bhī) kalpanāmātra ramya hai; aisā jānakar dhīmān (buddhimān puruṣh) sahaj paramānandarūpī pīyūṣhake pūramen ḍūbate hue (nimagna hote hue) aise sahaj paramātmākāekakā āshray karate hain .123.


Page 177 of 388
PDF/HTML Page 204 of 415
single page version

jhāṇaṇilīṇo sāhū parichāgan kuṇai savvadosāṇan .
tamhā du jhāṇamev hi savvadichārassa paḍikamaṇan ..93..
dhyānanilīnaḥ sādhuḥ parityāgan karoti sarvadoṣhāṇām .
tasmāttu dhyānamev hi sarvātichārasya pratikramaṇam ..93..

atra dhyānamekamupādeyamityukta m .

kashchit paramajinayogīshvaraḥ sādhuḥ atyāsannabhavyajīvaḥ adhyātmabhāṣhayokta - svātmāshritanishchayadharmadhyānanilīnaḥ nirbhedarūpeṇ sthitaḥ, athavā sakalakriyākāṇḍāḍambar- vyavahāranayātmakabhedakaraṇadhyānadhyeyavikalpanirmukta nikhilakaraṇagrāmāgocharaparamatattvashuddhāntastattva- viṣhayabhedakalpanānirapekṣhanishchayashukladhyānasvarūpe tiṣhṭhati cha, sa cha niravasheṣheṇāntarmukhatayā

gāthā : 93 anvayārtha :[dhyānanilīnaḥ ] dhyānamen līn [sādhuḥ ] sādhu [sarvadoṣhāṇām ] sarva doṣhoṅkā [parityāgan ] parityāg [karoti ] karate hain; [tasmāt tu ] isaliye [dhyānam ev ] dhyān hī [hi ] vāstavamen [sarvātichārasya ] sarva atichārakā [pratikramaṇam ] pratikramaṇ hai .

ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmen), dhyān ek upādey hai aisā kahā hai .

jo koī paramajinayogīshvar sādhuati - āsannabhavya jīv, adhyātmabhāṣhāse pūrvokta svātmāshrit nishchayadharmadhyānamen līn hotā huā abhedarūpamen sthit rahatā hai, athavā sakal kriyākāṇḍake āḍambar rahit aur vyavahāranayātmak 1bhedakaraṇ tathā dhyān-dhyeyake vikalpa rahit, samasta indriyasamūhase agochar aisā jo param tattvashuddha antaḥtattva, tatsambandhī bhedakalpanāse 2nirapekṣha nishchayashukladhyānasvarūpamen sthit rahatā hai, vah (sādhu)

re sādhu karatā dhyānamen sab doṣhakā parihār hai .
ataev hī sarvātichār pratikramaṇ yah dhyān hai ..93..

1 bhedakaraṇ = bhed karanā vah; bhed ḍālanā vah . [samasta bhedakaraṇdhyān-dhyeyake vikalpa bhī vyavahāranayasvarūp hai . ]

2 nirapekṣha = udāsīn; niḥspr̥uh; apekṣhārahit . [nishchayashukladhyān shuddha antaḥtattva sambandhī bhedoṅkī kalpanāse bhī nirapekṣha hai . ]


Page 178 of 388
PDF/HTML Page 205 of 415
single page version

prashastāprashastasamastamoharāgadveṣhāṇān parityāgan karoti, tasmāt svātmāshritanishchayadharma- shukladhyānadvitayamev sarvātichārāṇān pratikramaṇamiti .

(anuṣhṭubh)
shukladhyānapradīpo‘yan yasya chittālaye babhau .
sa yogī tasya shuddhātmā pratyakṣho bhavati svayam ..124..
paḍikamaṇaṇāmadheye sutte jah vaṇṇidan paḍikkamaṇan .
tah ṇachchā jo bhāvai tassa tadā hodi paḍikkamaṇan ..94..
pratikramaṇanāmadheye sūtre yathā varṇitan pratikramaṇam .
tathā gnātvā yo bhāvayati tasya tadā bhavati pratikramaṇam ..94..

niravasheṣharūpase antarmukh honese prashasta - aprashasta samasta moharāgadveṣhakā parityāg karatā hai; isaliye (aisā siddha huā ki) svātmāshrit aise jo nishchayadharmadhyān aur nishchayashukladhyān, ve do dhyān hī sarva atichāroṅkā pratikramaṇ hai .

[ab is 93vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ] :

[shlokārtha :] yah shukladhyānarūpī dīpak jisake manomandiramen prakāshit huā, vah yogī hai; use shuddha ātmā svayam pratyakṣha hotā hai . 124 .

gāthā : 94 anvayārtha :[pratikramaṇanāmadheye ] pratikramaṇ nāmak [sūtre ] sūtramen [yathā ] jisaprakār [pratikramaṇam ] pratikramaṇakā [varṇitan ] varṇan kiyā gayā hai [tathā gnātvā ] tadanusār jānakar [yaḥ ] jo [bhāvayati ] bhātā hai, [tasya ] use [tadā ] tab [pratikramaṇam bhavati ] pratikramaṇ hai .

pratikramaṇanāmak sūtramen pratikramaṇ varṇit hai yathā .
hotā use pratikramaṇ jo jāne tathā bhāve tathā ..94..

Page 179 of 388
PDF/HTML Page 206 of 415
single page version

atra vyavahārapratikramaṇasya saphalatvamukta m .

yathā hi niryāpakāchāryaiḥ samastāgamasārāsāravichārachāruchāturyaguṇakadambakaiḥ pratikramaṇābhidhānasūtre dravyashrutarūpe vyāvarṇitamativistareṇ pratikramaṇan, tathā gnātvā jinanītimalaṅghayan chārucharitramūrtiḥ sakalasanyamabhāvanān karoti, tasya mahāmunerbāhyaprapañch- vimukhasya pañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahasya paramagurucharaṇasmaraṇāsakta chittasya tadā pratikramaṇan bhavatīti .

(indravajrā)
niryāpakāchāryanirukti yuktā-
muktin sadākarṇya cha yasya chittam
.
samastachāritraniketanan syāt
tasmai namaḥ sanyamadhāriṇe‘smai ..125..

ṭīkā :yahān̐, vyavahārapratikramaṇakī saphalatā kahī hai (arthāt dravyashrutātmak pratikramaṇasūtramen varṇit pratikramaṇako sunakarjānakar, sakal sanyamakī bhāvanā karanā vahī vyavahārapratikramaṇakī saphalatāsārthakatā hai aisā is gāthāmen kahā hai ) .

samasta āgamake sārāsārakā vichār karanemen sundar chāturya tathā guṇasamūhake dhāraṇ karanevāle niryāpak āchāryonne jisaprakār dravyashrutarūp pratikramaṇanāmak sūtramen pratikramaṇakā ati vistārase varṇan kiyā hai, tadanusār jānakar jinanītiko anullaṅghatā huā jo sundarachāritramūrti mahāmuni sakal sanyamakī bhāvanā karatā hai, us mahāmuniko ki jo (mahāmuni) bāhya prapañchase vimukh hai, pañchendriyake phai lāv rahit dehamātra jise parigrah hai aur param guruke charaṇoṅke smaraṇamen āsakta jisakā chitta hai, usetab (us kāl) pratikramaṇ hai .

[ab is paramārtha-pratikramaṇ adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev do shlok kahate hain ]:

[shlokārtha : ] niryāpak āchāryoṅkī nirukti (vyākhyā) sahit (pratikramaṇādi sambandhī) kathan sadā sunakar jisakā chitta samasta chāritrakā niketan (dhām) banatā hai, aise us sanyamadhārīko namaskār ho .125.


Page 180 of 388
PDF/HTML Page 207 of 415
single page version

(vasantatilakā)
yasya pratikramaṇamev sadā mumukṣho-
rnāstyapratikramaṇamapyaṇumātramuchchaiḥ
.
tasmai namaḥ sakalasanyamabhūṣhaṇāy
shrīvīranandimunināmadharāy nityam
..126..

iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridevvirachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau nishchayapratikramaṇādhikāraḥ pañchamaḥ shrutaskandhaḥ ..

[shlokārtha :] mumukṣhu aise jinhen (mokṣhārthī aise jin vīranandi muniko) sadā pratikramaṇ hī hai aur aṇumātra bhī apratikramaṇ bilaku la nahīn hai, un sakalasanyamarūpī bhūṣhaṇake dhāraṇ karanevāle shrī vīranandī nāmake muniko nitya namaskār ho .126.

isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra jinhen parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirganrath munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥utti nāmakī ṭīkāmen) nishchay-pratikramaṇ adhikār nāmakā pān̐chavān̐ shrutaskandh samāpta huā

.

Page 181 of 388
PDF/HTML Page 208 of 415
single page version

6
nishchay-pratyākhyān adhikār

athedānīn sakalapravrajyāsāmrājyavijayavaijayantīpr̥uthuladaṇḍamaṇḍanāyamānasakalakarmanirjarāhetu- bhūtaniḥshreyasanishreṇībhūtamukti bhāminīprathamadarshanopāyanībhūtanishchayapratyākhyānādhikāraḥ kathyate . tadyathā

atra sūtrāvatāraḥ .

mottūṇ sayalajappamaṇāgayasuhamasuhavāraṇan kichchā .
appāṇan jo jhāyadi pachchakkhāṇan have tassa ..95..
muktvā sakalajalpamanāgatashubhāshubhanivāraṇan kr̥utvā .
ātmānan yo dhyāyati pratyākhyānan bhavettasya ..95..

ab nimnānusār nishchay-pratyākhyān adhikār kahā jātā haiki jo nishchayapratyākhyān sakal pravrajyārūp sāmrājyakī vijay-dhvajāke vishāl daṇḍakī shobhā samān hai, samasta karmoṅkī nirjarāke hetubhūt hai, mokṣhakī sīrḥī hai aur muktirūpī strīke pratham darshanakī bheṇṭ hai . vah isaprakār hai :

yahān̐ gāthāsūtrakā avataraṇ kiyā jātā hai :

gāthā : 95 anvayārtha :[sakalajalpam ] samasta jalpako (vachan- vistārako) [muktvā ] chhoṛakar aur [anāgatashubhāshubhanivāraṇan ] anāgat shubh-ashubhakā

bhāvī shubhāshubh chhoṛakar, tajakar vachan vistār re .
jo jīv dhyātā ātma, pratyākhyān hotā hai use ..95..

Page 182 of 388
PDF/HTML Page 209 of 415
single page version

nishchayanayapratyākhyānasvarūpākhyānametat .

atra vyavahāranayādeshāt munayo bhuktvā dainan dainan punaryogyakālaparyantan pratyādiṣhṭānnapānakhādyalehyaruchayaḥ, etad vyavahārapratyākhyānasvarūpam . nishchayanayataḥ prashastā- prashastasamastavachanarachanāprapañchaparihāreṇ shuddhagnānabhāvanāsevāprasādādabhinavashubhāshubhadravyabhāv- karmaṇān samvaraḥ pratyākhyānam . yaḥ sadāntarmukhapariṇatyā paramakalādhāramatyapūrvamātmānan dhyāyati tasya nityan pratyākhyānan bhavatīti .

tathā choktan samayasāre

‘‘savve bhāve jamhā pachchakkhāī pare tti ṇādūṇan .
tamhā pachchakkhāṇan ṇāṇan ṇiyamā muṇeyavvan ..’’

nivāraṇ [kr̥utvā ] karake [yaḥ ] jo [ātmānan ] ātmāko [dhyāyati ] dhyātā hai, [tasya ] use [pratyākhyānan ] pratyākhyān [bhavet ] hai . ṭīkā :yah, nishchayanayake pratyākhyānake svarūpakā kathan hai .

yahān̐ aisā kahā hai kivyavahāranayake kathanase, muni din-dinamen (pratidin) bhojan karake phi ra yogya kāl paryant anna, pān, khādya aur lehyakī ruchi chhoṛate hain; yah vyavahār-pratyākhyānakā svarūp hai . nishchayanayase, prashastaaprashasta samasta vachanarachanāke

prapañchake parihār dvārā shuddhagnānabhāvanākī sevāke prasād dvārā jo navīn shubhāshubh dravyakarmoṅkā

tathā bhāvakarmoṅkā samvar honā so pratyākhyān hai . jo sadā antarmukh pariṇamanase param kalāke ādhārarūp ati-apūrva ātmāko dhyātā hai, use nitya pratyākhyān hai .

isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī samayasāramen (34vīn gāthā dvārā) kahā hai ki :

‘‘[gāthārtha :] ‘apane atirikta sarva padārtha par hain’aisā jānakar pratyākhyān karatā haityāg karatā hai, isīliye pratyākhyān gnān hī hai (arthāt apane gnānamen tyāgarūp avasthā hī pratyākhyān hai ) aisā niyamase jānanā .’’ prapañch = vistār . (anek prakārakī samasta vachanarachanāko chhoṛakar shuddha gnānako bhāneseus bhāvanāke

sevanakī kr̥upāsebhāvakarmoṅkā tathā dravyakarmoṅkā samvar hotā hai .)

Page 183 of 388
PDF/HTML Page 210 of 415
single page version

tathā samayasāravyākhyāyān cha
(āryā)
‘‘pratyākhyāy bhaviṣhyatkarma samastan nirastasammohaḥ .
ātmani chaitanyātmani niṣhkarmaṇi nityamātmanā varte ..’’
tathā hi
(mandākrāntā)
samyagdraṣhṭistyajati sakalan karmanokarmajātan
pratyākhyānan bhavati niyatan tasya sañgnānamūrteḥ .
sachchāritrāṇyaghakulaharāṇyasya tāni syuruchchaiḥ
tan vandehan bhavaparibhavakleshanāshāy nityam
..127..
kevalaṇāṇasahāvo kevaladansaṇasahāvasuhamaio .
kevalasattisahāvo so han idi chintae ṇāṇī ..96..

isīprakār samayasārakī (amr̥utachandrāchāryadevakr̥ut ātmakhyāti nāmak) ṭīkāmen bhī (228ven shlok dvārā) kahā hai ki :

‘‘[shlokārtha : ] (pratyākhyān karanevālā gnānī kahatā hai ki) bhaviṣhyake samasta karmoṅkā pratyākhyān karake (tyāgakar), jisakā moh naṣhṭa huā hai aisā main niṣhkarma (arthāt sarva karmonse rahit) chaitanyasvarūp ātmāmen ātmāse hī (svayanse hī) nirantar vartatā hūn̐ .’’

aur (is 95vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] jo samyagdr̥uṣhṭi samasta karma-nokarmake samūhako chhoṛatā hai, us samyaggnānakī mūrtiko sadā pratyākhyān hai aur use pāpasamūhakā nāsh karanevāle aise sat- chāritra atishayarūpase hain . bhav-bhavake kleshakā nāsh karaneke liye use main nitya vandan karatā hūn̐ .127.

kaivalya darshan - gnān - sukh; kaivalya shakti svabhāv jo .
main hūn̐ vahī, yah chintavan hotā nirantar gnāniko ..96..

Page 184 of 388
PDF/HTML Page 211 of 415
single page version

kevalagnānasvabhāvaḥ kevaladarshanasvabhāvaḥ sukhamayaḥ .
kevalashakti svabhāvaḥ sohamiti chintayet gnānī ..96..

anantachatuṣhṭayātmakanijātmadhyānopadeshopanyāsoyam .

samastabāhyaprapañchavāsanāvinirmukta sya niravasheṣheṇāntarmukhasya paramatattvagnānino jīvasya shikṣhā proktā . kathaṅkāram ? sādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddhasadbhūtavyavahāreṇ, shuddhasparsharas- gandhavarṇānāmādhārabhūtashuddhapudgalaparamāṇuvatkevalagnānakevaladarshanakevalasukhakevalashakti yukta paramātmā yaḥ sohamiti bhāvanā kartavyā gnānineti; nishchayen sahajagnānasvarūpoham, sahajadarshan- svarūpoham, sahajachāritrasvarūpoham, sahajachichchhakti svarūpoham, iti bhāvanā kartavyā cheti

tathā chokta mekatvasaptatau

gāthā : 96 anvayārtha :[kevalagnānasvabhāvaḥ ] kevalagnānasvabhāvī, [kevaladarshanasvabhāvaḥ ] kevaladarshanasvabhāvī, [sukhamayaḥ ] sukhamay aur [kevalashaktisvabhāvaḥ ] kevalashaktisvabhāvī [saḥ aham ] vah main hūn̐[iti ] aisā [gnānī ] gnānī [chintayet ] chintavan karate hain .

ṭīkā :yah, anantachatuṣhṭayātmak nij ātmāke dhyānake upadeshakā kathan hai .

samasta bāhya prapañchakī vāsanāse vimukta, niravasheṣharūpase antarmukh paramatattvagnānī jīvako shikṣhā dī gaī hai . kisaprakār ? isaprakār :sādi-anant amūrta atīndriyasvabhāvavāle shuddhasadbhūtavyavahārase, shuddha sparsha - ras - gandh-varṇake ādhārabhūt shuddha pudgal-paramāṇukī bhān̐ti, jo kevalagnān, kevaladarshan, kevalasukh tathā kevalashaktiyukta paramātmā so main hūn̐, isaprakār gnānīko bhāvanā karanī chāhiye; aur nishchayase, main sahajagnānasvarūp hūn̐, main sahajadarshanasvarūp hūn̐, main sahajachāritrasvarūp hūn̐ tathā main sahajachitshaktisvarūp hūn̐ isaprakār bhāvanā karanī chāhiye

.

isīprakār ekatvasaptatimen (shrī padmanandi-āchāryavarakr̥ut, padmanandipañchavinshatike ekatvasaptatināmak adhikāramen 20ven shlok dvārā) kahā hai ki :


Page 185 of 388
PDF/HTML Page 212 of 415
single page version

(anuṣhṭubh)
‘‘kevalagnāndraksaukhyasvabhāvan tatparan mahaḥ .
tatra gnāte na kin gnātan draṣhṭe draṣhṭan shrute shrutam ..’’
tathā hi
(mālinī)
jayati sa paramātmā kevalagnānamūrtiḥ
sakalavimal
draṣhṭiḥ shāshvatānandarūpaḥ .
sahajaparamachichchhaktyātmakaḥ shāshvatoyan
nikhilamunijanānān chittapaṅkejahansaḥ
..128..
ṇiyabhāvan ṇavi muchchai parabhāvan ṇev geṇhae kein .
jāṇadi passadi savvan so han idi chintae ṇāṇī ..97..
nijabhāvan nāpi muñchati parabhāvan naiv gr̥uhṇāti kamapi .
jānāti pashyati sarvan sohamiti chintayed gnānī ..97..

‘‘[shlokārtha : ] vah param tej kevalagnān, kevaladarshan aur kevalasaukhyasvabhāvī hai . use jānane par kyā nahīn jānā ? use dekhane par kyā nahīn dekhā ? usakā shravaṇ karane par kyā nahīn sunā ?’’

aur (is 96vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] samasta munijanoṅke hr̥udayakamalakā hans aisā jo yah shāshvat, kevalagnānakī mūrtirūp, sakalavimal dr̥uṣhṭimay (sarvathā nirmal darshanamay), shāshvat ānandarūp, sahaj param chaitanyashaktimay paramātmā vah jayavanta hai . 128 .

nijabhāvako chhoṛe nahīn, kiñchit grahe parabhāv nahin .
dekhe va jāne main vahī, gnānī kare chintan yahī ..97..

gāthā : 97 anvayārtha :[nijabhāvan ] jo nijabhāvako [na api muñchati ] nahīn chhoṛatā, [kam api parabhāvan ] kiñchit bhī parabhāvako [na ev gr̥uhṇāti ] grahaṇ nahīn


Page 186 of 388
PDF/HTML Page 213 of 415
single page version

atra paramabhāvanābhimukhasya gnāninaḥ shikṣhaṇamukta m .

yastu kāraṇaparamātmā sakaladuritavīravairisenāvijayavaijayantīluṇṭākan trikāl- nirāvaraṇanirañjananijaparamabhāvan kvachidapi nāpi muñchati, pañchavidhasansārapravr̥uddhikāraṇan vibhāvapudgaladravyasanyogasañjātan rāgādiparabhāvan naiv gr̥uhṇāti, nishchayen nijanirāvaraṇaparam- bodhen nirañjanasahajagnānasahajdraṣhṭisahajashīlādisvabhāvadharmāṇāmādhārādheyavikalpanirmukta mapi sadāmuktan sahajamukti bhāminīsambhogasambhavaparatānilayan kāraṇaparamātmānan jānāti, tathāvidh- sahajāvaloken pashyati cha, sa cha kāraṇasamayasārohamiti bhāvanā sadā kartavyā samyaggnānibhiriti .

tathā choktan shrīpūjyapādasvāmibhiḥ karatā, [sarvan ] sarvako [jānāti pashyati ] jānatā - dekhatā hai, [saḥ aham ] vah main hūn̐ [iti ] aisā [gnānī ] gnānī [chintayet ] chintavan karatā hai . ṭīkā :yahān̐, param bhāvanāke sammukh aise gnānīko shikṣhā dī hai .

jo kāraṇaparamātmā (1) samasta pāparūpī bahādur shatrusenākī vijay-dhvajāko lūṭanevāle, trikāl - nirāvaraṇ, nirañjan, nij paramabhāvako kabhī nahīn chhoṛatā; (2) pañchavidh (pān̐ch parāvartanarūp) sansārakī vr̥uddhike kāraṇabhūt, 1vibhāvapudgaladravyake sanyogase janit rāgādiparabhāvako grahaṇ nahīn karatā; aur (3) nirañjan sahajagnān - sahajadr̥uṣhṭi - sahajachāritrādi svabhāvadharmoṅke ādhār - ādhey sambandhī vikalpon rahit, sadā mukta tathā sahaj muktirūpī strīke sambhogase utpanna honevāle saukhyake sthānabhūtaise 2kāraṇaparamātmāko nishchayase nij nirāvaraṇ paramagnān dvārā jānatā hai aur us prakārake sahaj avalokan dvārā (sahaj nij nirāvaraṇ paramadarshan dvārā) dekhatā hai; vah kāraṇasamayasār main hūn̐aisī samyaggnāniyoṅko sadā bhāvanā karanā chāhiye .

isīprakār shrī pūjyapādasvāmīne (samādhitantramen 20ven shlok dvārā) kahā hai ki :

1rāgādiparabhāvakī utpattimen pudgalakarma nimitta banatā hai .

2kāraṇaparamātmā ‘svayam ādhār hai aur svabhāvadharma ādhey hain ’ aise vikalponse rahit hai, sadā mukta
hai aur muktisukhakā āvās hai
.


Page 187 of 388
PDF/HTML Page 214 of 415
single page version

(anuṣhṭubh)
‘‘yadagrāhyan na gr̥uhṇāti gr̥uhītan nāpi muñchati .
jānāti sarvathā sarvan tatsvasamvedyamasmyaham ..’’
tathā hi
(vasantatilakā)
ātmānamātmani nijātmaguṇāḍhayamātmā
jānāti pashyati cha pañchamabhāvamekam
.
tatyāj naiv sahajan parabhāvamanyan
gr̥uhṇāti naiv khalu paudgalikan vikāram
..129..
(shārdūlavikrīḍit)
matsvāntan mayi lagnametadanishan chinmātrachintāmaṇā-
vanyadravyakr̥utāgrahodbhavamiman muktvādhunā vigraham
.
tachchitran na vishuddhapūrṇasahajagnānātmane sharmaṇe
devānāmamr̥utāshanodbhavaruchin gnātvā kimanyāshane
..130..

‘‘[shlokārtha : ] jo agrāhyako (grahaṇ na karane yogyako) grahaṇ nahīn karatā tathā gr̥uhītako (grāhyako, shāshvat svabhāvako) chhoṛatā nahīn hai, sarvako sarva prakārase jānatā hai, vah svasamvedya (tattva) main hūn̐ .’’

aur (is 97vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj chār shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] ātmā ātmāmen nij ātmik guṇonse samr̥uddha ātmākoek pañchamabhāvakojānatā hai aur dekhatā hai; us sahaj ek pañchamabhāvako usane chhoṛā nahīn hī hai tathā anya aise parabhāvakoki jo vāstavamen paudgalik vikār hai usevah grahaṇ nahīn hī karatā .129.

[shlokārtha : ] anya dravyakā 1āgrah karanese utpanna honevāle is 2vigrahako ab chhoṛakar, vishuddha - pūrṇa - sahajagnānātmak saukhyakī prāptike hetu, merā yah nij antar

1āgrah = pakaṛ; grahaṇ; lage rahanā vah .

2vigrah = (1) rāgadveṣhādi kalah; (2) sharīr .


Page 188 of 388
PDF/HTML Page 215 of 415
single page version

(shārdūlavikrīḍit)
nirdvandvan nirupadravan nirupaman nityan nijātmodbhavan
nānyadravyavibhāvanodbhavamidan sharmāmr̥utan nirmalam
.
pītvā yaḥ sukr̥utātmakaḥ sukr̥utamapyetadvihāyādhunā
prāpnoti sphu ṭamadvitīyamatulan chinmātrachintāmaṇim
..131..
(āryā)
ko nām vakti vidvān mam cha paradravyametadev syāt .
nijamahimānan jānan gurucharaṇasamarchchanāsamudbhūtam ..132..
payaḍiṭṭhidiaṇubhāgappadesabandhehin vajjido appā .
so han idi chintijjo tatthev ya kuṇadi thirabhāvan ..98..

mujhamenchaitanyamātra - chintāmaṇimen nirantar lagā haiusamen āshcharya nahīn hai, kāraṇ ki amr̥utabhojanajanit svādako jānakar devoṅko anya bhojanase kyā prayojan hai ? (jis prakār amr̥utabhojanake svādako jānakar devoṅkā man anya bhojanamen nahīn lagatā, usīprakār gnānātmak saukhyako jānakar hamārā man us saukhyake nidhān chaitanyamātra-chintāmaṇike atirikta anya kahīn nahīn lagatā .) .130.

[shlokārtha : ] dvandva rahit, upadrav rahit, upamā rahit, nitya, nij ātmāse utpanna honevāle, anya dravyakī vibhāvanāse (anya dravyon sambandhī vikalpa karanese) utpanna na honevāleaise is nirmal sukhāmr̥utako pīkar (us sukhāmr̥utake svādake pās sukr̥ut bhī duḥkharūp laganese), jo jīv 1sukr̥utātmak hai vah ab is sukr̥utako bhī chhoṛakar advitīy atul chaitanyamātra - chintāmaṇiko sphu ṭarūpase (pragaṭarūpase) prāpta karatā hai .131.

[shlokārtha : ] gurucharaṇoṅke 2samarchanase utpanna huī nij mahimāko jānanevālā kaun vidvān ‘yah paradravya merā hai’ aisā kahegā ? 132.

jo prakr̥iti sthiti anubhāg aur pradesh ban̐dhavin ātmā .
main hūn̐ vahī, yon bhāvatā gnānī kare sthiratā vahān̐ ..98..

1sukr̥utātmak = sukr̥utavālā; shubhakr̥utyavālā; puṇyakarmavālā; shubh bhāvavālā .

2samarchan = samyak archan; samyak pūjan; samyak bhakti .


Page 189 of 388
PDF/HTML Page 216 of 415
single page version

prakr̥itisthityanubhāgapradeshabandhairvivarjit ātmā .
sohamiti chintayan tatraiv cha karoti sthirabhāvam ..98..

atra bandhanirmukta mātmānan bhāvayediti bhavyasya shikṣhaṇamukta m .

shubhāshubhamanovākkāyakarmabhiḥ prakr̥itipradeshabandhau syātām; chaturbhiḥ kaṣhāyaiḥ sthityanubhāgabandhau staḥ; ebhishchaturbhirbandhairnirmukta : sadānirupādhisvarūpo hyātmā sohamiti samyaggnāninā nirantaran bhāvanā kartavyeti .

(mandākrāntā)
prekṣhāvadbhiḥ sahajaparamānandachidrūpamekan
saṅgrāhyan tairnirupamamidan mukti sāmrājyamūlam
.
tasmāduchchaistvamapi cha sakhe madvachaḥsāramasmin
shrutvā shīghran kuru tav matin chichchamatkāramātre
..133..

gāthā : 98 anvayārtha :[prakr̥itisthityanubhāgapradeshabandhaiḥ vivarjitaḥ ] prakr̥itibandha, sthitibandha, anubhāgabandha aur pradeshabandha rahit [ātmā ] jo ātmā [saḥ aham ] so main hūn̐[iti ] yon [chintayan ] chintavan karatā huā, (gnānī) [tatra ev cha ] usīmen [sthirabhāvan karoti ] sthirabhāv karatā hai .

ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmen), bandharahit ātmā bhānā chāhiyeis prakār bhavyako shikṣhā dī hai .

shubhāshubh manavachanakāyasambandhī karmonse prakr̥itibandha aur pradeshabandha hotā hai; chār kaṣhāyonse sthitibandha aur anubhāgabandha hotā hai; in chār bandhon rahit sadā nirupādhisvarūp jo ātmā so main hūn̐aisī samyaggnānīko nirantar bhāvanā karanī chāhiye .

[ab is 98 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] jo muktisāmrājyakā mūl hai aise is nirupam, sahajaparamānandavāle chidrūpako (chaitanyake svarūpako) ekako buddhimān puruṣhoṅko samyak prakārase grahaṇ karanā yogya hai; isaliye, he mitra ! tū bhī mere upadeshake sārako sunakar, turanta hī ugrarūpase is chaitanyachamatkāramātrake prati apanī vr̥utti kar .133.


Page 190 of 388
PDF/HTML Page 217 of 415
single page version

mamattin parivajjāmi ṇimmamattimuvaṭṭhido .
ālambaṇan cha me ādā avasesan cha vosare ..9 9..
mamatvan parivarjayāmi nirmamatvamupasthitaḥ .
ālambanan cha me ātmā avasheṣhan cha visr̥ujāmi ..9 9..

atra sakalavibhāvasannyāsavidhiḥ prokta : .

kamanīyakāminīkāñchanaprabhr̥utisamastaparadravyaguṇaparyāyeṣhu mamakāran santyajāmi . paramo- pekṣhālakṣhaṇalakṣhite nirmamakārātmani ātmani sthitvā hyātmānamavalambya cha sansr̥uti- purandhrikāsambhogasambhavasukhaduḥkhādyanekavibhāvapariṇatin pariharāmi .

tathā choktan shrīmadamr̥utachandrasūribhiḥ

gāthā : 99 anvayārtha :[mamatvan ] main mamatvako [parivarjayāmi ] chhoṛatā hūn̐ aur [nirmamatvam ] nirmamatvamen [upasthitaḥ ] sthit rahatā hūn̐; [ātmā ] ātmā [me ] merā [ālambanan cha ] ālamban hai [avasheṣhan cha ] aur sheṣh [visr̥ujāmi ] main chhoṛatā hūn̐ .

ṭīkā :yahān̐ sakal vibhāvake sannyāsakī (tyāgakī) vidhi kahī hai .

sundar kāminī, 1kāñchan ādi samasta paradravya - guṇ - paryāyoṅke prati mamakārako main chhoṛatā hūn̐ . paramopekṣhālakṣhaṇase lakṣhit 2nirmamakārātmak ātmāmen sthit rahakar tathā ātmākā avalamban lekar, 3sansr̥utirūpī strīke sambhogase utpanna sukh-duḥkhādi anek vibhāvarūp pariṇatiko main pariharatā hūn̐ .

isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 104ven shlok dvārā) kahā hai ki :

main tyāg mamatā, nirmamatva svarūpamen sthiti kar rahā .
avalamba merā ātmā, avasheṣh vāraṇ kar rahā ..99..

1kāñchan = suvarṇa; dhan .

2nirmamakārātmak = nirmamatvamay; nirmamatvasvarūp . (nirmamatvakā lakṣhaṇ param upekṣhā hai .)

3sansr̥uti = sansār .


Page 191 of 388
PDF/HTML Page 218 of 415
single page version

(shikhariṇī)
‘‘niṣhiddhe sarvasmin sukr̥utadurite karmaṇi kil
pravr̥utte naiṣhkarmye na khalu munayaḥ santyasharaṇāḥ
.
tadā gnāne gnānan praticharitameṣhān hi sharaṇan
svayam vindantyete paramamamr̥utan tatra niratāḥ
..’’
tathā hi
(mālinī)
ath niyatamanovākkāyakr̥utsnendriyechchho
bhavavanadhisamutthan mohayādaḥsamūham
.
kanakayuvativāñchchhāmapyahan sarvashaktyā
prabalataravishuddhadhyānamayyā tyajāmi
..134..

‘‘[shlokārtha : ] shubh ācharaṇarūp karma aur ashubh ācharaṇarūp karmaaise samasta karmoṅkā niṣhedh kiyā jāne par aur isaprakār niṣhkarma avasthā vartane par, muni kahīn asharaṇ nahīn hai; (kāraṇ ki) jab niṣhkarma avasthā (nivr̥utti-avasthā) vartatī hai tab gnānamen ācharaṇ karatā huāramaṇ karatā huāpariṇaman karatā huā gnān hī un muniyoṅko sharaṇ hai; ve us gnānamen līn hote hue param amr̥utakā svayam anubhavan karate hain āsvādan karate hain .’’

aur (is 99vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] man - vachan - kāyā sambandhī aur samasta indriyon sambandhī ichchhākā jisane niyantraṇ kiyā hai aisā main ab bhavasāgaramen utpanna honevāle moharūpī jalachar prāṇiyoṅke samūhako tathā kanak aur yuvatīkī vāñchhāko atiprabal - vishuddha - dhyānamayī sarva shaktise chhoṛatā hūn̐ .134. niyantraṇ karanā = sanyaman karanā; anku shamen lenā .


Page 192 of 388
PDF/HTML Page 219 of 415
single page version

ādā khu majjha ṇāṇe ādā me dansaṇe charitte ya .
ādā pachchakkhāṇe ādā me samvare joge ..100..
ātmā khalu mam gnāne ātmā me darshane charitre cha .
ātmā pratyākhyāne ātmā me samvare yoge ..100..

atra sarvatrātmopādey ityukta : .

anādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddhasahajasaukhyātmā hyātmā . sa khalu sahaj- shuddhagnānachetanāpariṇatasya mam samyaggnāne cha, sa cha prāñchitaparamapañchamagatiprāptihetubhūtapañcham- bhāvabhāvanāpariṇatasya mam sahajasamyagdarshanaviṣhaye cha, sākṣhānnirvāṇaprāptyupāyasvasvarūpāvichal- sthitirūpasahajaparamachāritrapariṇatermam sahajachāritre‘pi sa paramātmā sadā sannihitashcha, sa chātmā sadāsannasthaḥ shubhāshubhapuṇyapāpasukhaduḥkhānān ṣhaṇṇān sakalasannyāsātmakanishchayapratyākhyāne cha

gāthā : 100 anvayārtha :[khalu ] vāstavamen [mam gnāne ] mere gnānamen [ātmā ] ātmā hai, [me darshane ] mere darshanamen [cha ] tathā [charitre ] chāritramen [ātmā ] ātmā hai, [pratyākhyāne ] mere pratyākhyānamen [ātmā ] ātmā hai, [me samvare yoge ] mere samvaramen tathā yogamen (shuddhopayogamen) [ātmā ] ātmā hai .

ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmen), sarvatra ātmā upādey (grahaṇ karane yogya) hai aisā kahā hai .

ātmā vāstavamen anādi - ananta, amūrta, atīndriyasvabhāvavālā, shuddha, sahaj - saukhyātmak hai . sahaj shuddha gnānachetanārūpase pariṇamit jo main usake (arthāt mere) samyaggnānamen sachamuch vah (ātmā) hai; pūjit param pañchamagatikī prāptike hetubhūt pañchamabhāvakī bhāvanārūpase pariṇamit jo main usake sahaj samyagdarshanaviṣhayamen (arthāt mere sahaj samyagdarshanamen) vah (ātmā) hai; sākṣhāt nirvāṇaprāptike upāyabhūt, nij svarūpamen avichal sthitirūp sahajaparamachāritrapariṇativālā jo main usake (arthāt mere) sahaj chāritramen

mam gnānamen hai ātamā, darshan charitamen ātamā .
hai aur pratyākhyān, samvar, yogamen bhī ātamā ..100..

Page 193 of 388
PDF/HTML Page 220 of 415
single page version

mam bhedavignāninaḥ paradravyaparāṅmukhasya pañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahasya, mam sahaj- vairāgyaprāsādashikharashikhāmaṇeḥ svarūpaguptasya pāpāṭavīpāvakasya shubhāshubhasamvarayoshcha, ashubhop- yogaparāṅmukhasya shubhopayoge‘pyudāsīnaparasya sākṣhāchchhuddhopayogābhimukhasya mam paramāgamamakarand- niṣhyandimukhapadmaprabhasya shuddhopayoge‘pi cha sa paramātmā sanātanasvabhāvatvāttiṣhṭhati .

tathā chokta mekatvasaptatau
(anuṣhṭubh)
‘‘tadekan paraman gnānan tadekan shuchi darshanam .
chāritran cha tadekan syāt tadekan nirmalan tapaḥ ..
(anuṣhṭubh)
namasyan cha tadevaikan tadevaikan cha maṅgalam .
uttaman cha tadevaikan tadev sharaṇan satām ..

bhī vah paramātmā sadā sannihit (nikaṭ) hai; bhedavignānī, paradravyase parāṅmukh tathā pañchendriyake vistār rahit dehamātraparigrahavālā jo main usake nishchayapratyākhyānamenki jo (nishchayapratyākhyān) shubh, ashubh, puṇya, pāp, sukh aur duḥkh in chhahake sakalasannyāsasvarūp hai (arthāt in chhah vastuoṅke sampūrṇa tyāgasvarūp hai ) usamenvah ātmā sadā āsanna (nikaṭ) vidyamān hai; sahaj vairāgyarūpī mahalake shikharakā shikhāmaṇi, svarūpagupta aur pāparūpī aṭavīko jalāneke liye pāvak samān jo main usake shubhāshubhasamvaramen (vah paramātmā hai ), tathā ashubhopayogase parāṅmukh, shubhopayogake prati bhī udāsīnatāvālā aur sākṣhāt shuddhopayogake sammukh jo mainparamāgamarūpī puṣhparas jisake mukhase jharatā hai aisā padmaprabhusake shuddhopayogamen bhī vah paramātmā vidyamān hai kāraṇ ki vah (paramātmā) sanātan svabhāvavālā hai .

isīprakār ekatvasaptatimen (shrī padmanandi-āchāryavarakr̥ut padmanandipañchavinshatikāke ekatvasaptati nāmak adhikāramen 39, 40 tathā 41ven shlok dvārā) kahā hai ki :

‘‘[shlokārtha : ] vahī ek (vah chaitanyajyoti hī ek) param gnān hai, vahī ek pavitra darshan hai, vahī ek chāritra hai tathā vahī ek nirmal tap hai .

[shlokārtha : ] satpuruṣhoṅko vahī ek namaskārayogya hai, vahī ek maṅgal hai, vahī ek uttam hai tathā vahī ek sharaṇ hai .