Niyamsar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 101-109 ; Adhikar-7 : Param AlochanA Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 21

 

Page 194 of 388
PDF/HTML Page 221 of 415
single page version

(anuṣhṭubh)
āchārashcha tadevaikan tadevāvashyakakriyā .
svādhyāyastu tadevaikamapramattasya yoginaḥ ..’’
tathā hi
(mālinī)
mam sahajasudraṣhṭau shuddhabodhe charitre
sukr̥utaduritakarmadvandasannyāsakāle .
bhavati sa paramātmā samvare shuddhayoge
na cha na cha bhuvi ko‘pyanyosti muktyai padārthaḥ
..135..
(pr̥ithvī)
kvachillasati nirmalan kvachan nirmalānirmalan
kvachitpunaranirmalan gahanamevamagnasya yat
.
tadev nijabodhadīpanihatāghabhūchhāyakan
satān hr̥udayapadmasadmani cha sansthitan nishchalam
..136..

[shlokārtha : ] apramatta yogīko vahī ek āchār hai, vahī ek āvashyak kriyā hai tathā vahī ek svādhyāy hai .’’

aur (is 100vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] mere sahaj samyagdarshanamen, shuddha gnānamen, chāritramen, sukr̥ut aur duṣhkr̥utarūpī karmadvandvake sannyāsakālamen (arthāt pratyākhyānamen), samvaramen aur shuddha yogamen (shuddhopayogamen) vah paramātmā hī hai (arthāt samyagdarshanādi sabhīkā āshrayavalamban shuddhātmā hī hai ); muktikī prāptike liye jagatamen anya koī bhī padārtha nahīn hai, nahīn hai .135.

[shlokārtha : ] jo kabhī nirmal dikhāī detā hai, kabhī nirmal tathā anirmal dikhāī detā hai, tathā kabhī anirmal dikhāī detā hai aur isase agnānīke liye jo gahan hai, vahīki jisane nijagnānarūpī dīpak se pāpatimirako naṣhṭa kiyā hai vah (ātmatattva) hī satpuruṣhoṅke hr̥udayakamalarūpī gharamen nishchalarūpase sansthit hai .136.


Page 195 of 388
PDF/HTML Page 222 of 415
single page version

ego ya maradi jīvo ego ya jīvadi sayan .
egassa jādi maraṇan ego sijjhadi ṇīrao ..101..
ekashcha mriyate jīvaḥ ekashcha jīvati svayam .
ekasya jāyate maraṇan ekaḥ sidhyati nīrajāḥ ..101..

ih hi sansārāvasthāyān muktau cha niḥsahāyo jīv ityukta : .

nityamaraṇe tadbhavamaraṇe cha sahāyamantareṇ vyavahāratashchaik ev mriyate; sādi- sanidhanamūrtivijātīyavibhāvavyañjananaranārakādiparyāyotpattau chāsannagatānupacharitāsadbhūtavyavahār- nayādeshen svayamevojjīvatyev . sarvairbandhubhiḥ parirakṣhyamāṇasyāpi mahābalaparākramasyaikasya jīvasyāprārthitamapi svayamev jāyate maraṇam; ek ev paramaguruprasādāsāditasvātmāshray-

gāthā : 101 anvayārtha :[jīvaḥ ekaḥ cha ] jīv akelā [mriyate ] maratā hai [cha ] aur [svayam ekaḥ ] svayam akelā [jīvati ] janmatā hai; [ekasya ] akelekā [maraṇan jāyate ] maraṇ hotā hai aur [ekaḥ ] akelā [nīrajāḥ ] raj rahit hotā huā [sidhyati ] siddha hotā hai .

ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmen), sansārāvasthāmen aur muktimen jīv niḥsahāy hai aisā kahā hai .

nitya maraṇamen (arthāt pratisamay honevāle āyukarmake niṣhekoṅke kṣhayamen) aur us bhav sambandhī maraṇamen, (anya kisīkī) sahāyatāke binā vyavahārase (jīv) akelā hī maratā hai; tathā sādi-sānt mūrtik vijātīyavibhāvavyañjanaparyāyarūp naranārakādiparyāyoṅkī utpattimen, āsanna - anupacharit - asadbhūt - vyavahāranayake kathanase (jīv akelā hī) svayamev janmatā hai . sarva bandhujanonse rakṣhaṇ kiyā jāne par bhī, mahābalaparākramavāle jīvakā akelekā hī, anichchhit hone par bhī, svayamev maraṇ hotā

maratā akelā jīv, evan janma ekākī kare .
pātā akelā hī maraṇ, aru mukti ekākī kare ..101..

Page 196 of 388
PDF/HTML Page 223 of 415
single page version

nishchayashukladhyānabalen svātmānan dhyātvā nīrajāḥ san sadyo nirvāti .

tathā chokta m
(anuṣhṭubh)
‘‘svayam karma karotyātmā svayam tatphalamashnute .
svayam bhramati sansāre svayam tasmādvimuchyate ..’’
uktan cha shrīsomadevapaṇḍitadevaiḥ
(vasantatilakā)
‘‘ekastvamāvishasi janmani saṅkṣhaye cha
bhoktun svayam svakr̥utakarmaphalānubandham
.
anyo na jātu sukhaduḥkhavidhau sahāyaḥ
svājīvanāy militan viṭapeṭakan te
..’’

tathā hi hai; (jīv) akelā hī param guruke prasādase prāpta svātmāshrit nishchayashukladhyānake balase nij ātmāko dhyākar rajarahit hotā huā shīghra nirvāṇ prāpta karatā hai . isīprakār (anyatra shlok dvārā) kahā hai ki :

‘‘[shlokārtha : ] ātmā svayam karma karatā hai, svayam usakā phal bhogatā hai, svayam sansāramen bhramatā hai tathā svayam sansārase mukta hotā hai .’’

aur shrī somadevapaṇḍitadevane (yashastilakachampūkāvyamen dūsare adhikāramen ekatvānuprekṣhākā varṇan karate hue 119ven shlok dvārā) kahā hai ki :

‘‘[shlokārtha : ] svayam kiye hue karmake phalānubandhako svayam bhoganeke liye tū akelā janmamen tathā mr̥utyumen pravesh karatā hai, anya koī (strīputramitrādik) sukhaduḥkhake prakārommen bilakul sahāyabhūt nahīn hotā; apanī ājīvikāke liye (mātra apane svārthake liye strīputramitrādik) ṭhagoṅkī ṭolī tujhe milī hai .’’

aur (is 101vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) :


Page 197 of 388
PDF/HTML Page 224 of 415
single page version

(mandākrāntā)
eko yāti prabaladuraghājjanma mr̥utyun cha jīvaḥ
karmadvandvodbhavaphalamayan chārusaukhyan cha duḥkham
.
bhūyo bhuṅkte svasukhavimukhaḥ san sadā tīvramohā-
dekan tattvan kimapi gurutaḥ prāpya tiṣhṭhatyamuṣhmin
..137..
ego me sāsado appā ṇāṇadansaṇalakkhaṇo .
sesā me bāhirā bhāvā savve sañjogalakkhaṇā ..102..
eko me shāshvat ātmā gnānadarshanalakṣhaṇaḥ .
sheṣhā me bāhyā bhāvāḥ sarve sanyogalakṣhaṇāḥ ..102..

ekatvabhāvanāpariṇatasya samyaggnānino lakṣhaṇakathanamidam .

akhilasansr̥utinandanatarumūlālavālāmbhaḥpūraparipūrṇapraṇālikāvatsansthitakalevarasambhavahetu-

[shlokārtha : ] jīv akelā prabal duṣhkr̥utase janma aur mr̥utyuko prāpta karatā hai; jīv akelā sadā tīvra mohake kāraṇ svasukhase vimukh hotā huā karmadvandvajanit phalamay (shubh aur ashubh karmake phalarūp) sundar sukh aur duḥkhako bārambār bhogatā hai; jīv akelā guru dvārā kisī aise ek tattvako (avarṇanīy param chaitanyatattvako) prāpta karake usamen sthit rahatā hai . 137 .

gāthā : 102 anvayārtha :[gnānadarshanalakṣhaṇaḥ ] gnānadarshanalakṣhaṇavālā [shāshvataḥ ] shāshvat [ekaḥ ] ek [ātmā ] ātmā [me ] merā hai; [sheṣhāḥ sarve ] sheṣh sab [sanyogalakṣhaṇāḥ bhāvāḥ ] sanyogalakṣhaṇavāle bhāv [me bāhyāḥ ] mujhase bāhya hain .

ṭīkā :ekatvabhāvanārūpase pariṇamit samyaggnānīke lakṣhaṇakā yah kathan hai .

trikāl nirupādhik svabhāvavālā honese nirāvaraṇ - gnānadarshanalakṣhaṇase lakṣhit aisā jo kāraṇaparamātmā vah, samasta sansārarūpī nandanavanake vr̥ukṣhoṅkī jaṛake āsapās kyāriyommen

dr̥uggnān - lakṣhit aur shāshvat mātraātmā mam are .
aru sheṣh sab sanyog lakṣhit bhāv mujhase hai pare ..102..

Page 198 of 388
PDF/HTML Page 225 of 415
single page version

bhūtadravyabhāvakarmābhāvādekaḥ, sa ev nikhilakriyākāṇḍāḍambaravividhavikalpakolāhal- nirmukta sahajashuddhagnānachetanāmatīndriyan bhuñjānaḥ san shāshvato bhūtvā mamopādeyarūpeṇ tiṣhṭhati, yastrikālanirupādhisvabhāvatvāt nirāvaraṇagnānadarshanalakṣhaṇalakṣhitaḥ kāraṇaparamātmā; ye shubhāshubhakarmasanyogasambhavāḥ sheṣhā bāhyābhyantaraparigrahāḥ, svasvarūpādbāhyāste sarve; iti mam nishchayaḥ .

(mālinī)
ath mam paramātmā shāshvataḥ kashchidekaḥ
sahajaparamachichchintāmaṇirnityashuddhaḥ
.
niravadhinijadivyagnāndragbhyān samr̥uddhaḥ
kimih bahuvikalpairme phalan bāhyabhāvaiḥ ..138..
jan kiñchi me duchcharittan savvan tiviheṇ vosare .
sāmāiyan tu tivihan karemi savvan ṇirāyāran ..103..

pānī bharaneke liye jalapravāhase paripūrṇa nālī samān vartatā huā jo sharīr usakī utpattimen hetubhūt dravyakarma - bhāvakarma rahit honese ek hai, aur vahī (kāraṇaparamātmā) samasta kriyākāṇḍake āḍambarake vividh vikalparūp kolāhalase rahit sahajashuddha - gnānachetanāko atīndriyarūpase bhogatā huā shāshvat rahakar mere liye upādeyarūpase rahatā hai; jo shubhāshubh karmake sanyogase utpanna honevāle sheṣh bāhya - abhyantar parigrah, ve sab nij svarūpase bāhya hain . aisā merā nishchay hai .

[ab is 102vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] aho ! merā paramātmā shāshvat hai, ek hai, sahaj param chaitanyachintāmaṇi hai, sadā shuddha hai aur ananta nij divya gnānadarshanase samr̥uddha hai . aisā hai to phi ra bahu prakārake bāhya bhāvonse mujhe kyā phal hai ? 138.

jo koi bhī duṣhcharit merā sarva trayavidhise tajūn̐ .
aru trividh sāmāyik charit sab, nirvikalpak ācharūn̐ ..103..

Page 199 of 388
PDF/HTML Page 226 of 415
single page version

yatkiñchinme dushcharitran sarvan trividhen visr̥ujāmi .
sāmāyikan tu trividhan karomi sarvan nirākāram ..103..

ātmagatadoṣhanirmuktyupāyakathanamidam .

bhedavignānino‘pi mam paramatapodhanasya pūrvasañchitakarmodayabalāchchāritramohodaye sati yatkiñchidapi dushcharitran bhavati chettat sarvan manovākkāyasanshuddhayā santyajāmi . sāmāyikashabden tāvachchāritramuktan sāmāyikachhedopasthāpanaparihāravishuddhayabhidhānabhedāttrividham . athavā jaghanyaratnatrayamutkr̥uṣhṭan karomi; navapadārthaparadravyashraddhānaparignānācharaṇasvarūpan ratnatrayan sākāran, tat svasvarūpashraddhānaparignānānuṣhṭhānarūpasvabhāvaratnatrayasvīkāreṇ nirākāran shuddhan karomi ityarthaḥ . kin cha, bhedopachārachāritram abhedopachāran karomi, abhedopachāram abhedānupachāran karomi iti trividhan sāmāyikamuttarottarasvīkāreṇ sahajaparamatattvāvichalasthitirūpasahajanishchay-

gāthā : 103 anvayārtha :[me ] merā [yat kiñchit ] jo kuchh bhī [dushcharitran ] duḥchāritra [sarvan ] us sarvako main [trividhen ] trividhase (man - vachan - kāyāse) [visr̥ujāmi ] chhoṛatā hūn̐ [tu ] aur [trividhan sāmāyikan ] trividh jo sāmāyik (chāritra) [sarvan ] us sarvako [nirākāran karomi ] nirākār (-nirvikalpa) karatā hūn̐ .

ṭīkā :ātmagat doṣhonse mukta honeke upāyakā yah kathan hai .

mujhe paramtapodhanako, bhedavignānī hone par bhī, pūrvasañchit karmoṅke udayake kāraṇ chāritramohakā uday hone par yadi kuchh bhī duḥchāritra ho, to us sarvako man - vachan - kāyākī sanshuddhise main samyak prakārase chhoṛatā hūn̐ . ‘sāmāyik’ shabdase chāritra kahā haiki jo (chāritra) sāmāyik, chhedopasthāpan aur parihāravishuddhi nāmake tīn bhedoṅke kāraṇ tīn prakārakā hai . (main us chāritrako nirākār karatā hūn̐ .) athavā main jaghanya ratnatrayako utkr̥uṣhṭa karatā hūn̐; nav padārtharūp paradravyake shraddhān - gnān - ācharaṇasvarūp ratnatray sākār (savikalpa) hai, use nijasvarūpake shraddhān - gnān - anuṣhṭhānarūp svabhāvaratnatrayake svīkār (aṅgīkār) dvārā nirākārshuddha karatā hūn̐, aisā artha hai . aur (dūsare prakārase kahā jāye to), main bhedopachār chāritrako abhedopachār karatā hūn̐ tathā abhedopachār chāritrako abhedānupachār karatā hūn̐isaprakār trividh sāmāyikako (chāritrako)


Page 200 of 388
PDF/HTML Page 227 of 415
single page version

chāritran, nirākāratattvaniratatvānnirākārachāritramiti .

tathā choktan pravachanasāravyākhyāyām
(vasantatilakā)
‘‘dravyānusāri charaṇan charaṇānusāri
dravyan mitho dvayamidan nanu savyapekṣham
.
tasmānmumukṣhuradhirohatu mokṣhamārgan
dravyan pratītya yadi vā charaṇan pratītya
..’’
tathā hi
(anuṣhṭubh)
chittattvabhāvanāsakta matayo yatayo yamam .
yatante yātanāshīlayamanāshanakāraṇam ..139..

uttarottar svīkr̥ut (aṅgīkr̥ut) karanese sahaj param tattvamen avichal sthitirūp sahaj nishchayachāritra hotā haiki jo (nishchayachāritra) nirākār tattvamen līn honese nirākār chāritra hai .

isīprakār shrī pravachanasārakī (amr̥utachandrāchāryadevakr̥ut tattvadīpikā nāmak) ṭīkāmen (12ven shlok dvārā) kahā hai ki :

‘‘[shlokārtha : ] charaṇ dravyānusār hotā hai aur dravya charaṇānusār hotā haiisaprakār ve donon paraspar apekṣhāsahit hain; isaliye yā to dravyakā āshray karake athavā to charaṇakā āshray karake mumukṣhu (gnānī, muni) mokṣhamārgamen ārohaṇ karo .’’

aur (is 103vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] jinakī buddhi chaitanyatattvakī bhāvanāmen āsakta (rat, līn) hai aise yati yamamen prayatnashīl rahate hain (arthāt sanyamamen sāvadhān rahate hain ) ki jo yam (sanyam) yātanāshīl yamake (duḥkhamay maraṇake) nāshakā kāraṇ hai .139.


Page 201 of 388
PDF/HTML Page 228 of 415
single page version

samman me savvabhūdesu veran majjhan ṇa keṇavi .
āsāe vosarittā ṇan samāhi paḍivajjae ..104..
sāmyan me sarvabhūteṣhu vairan mahyan na kenachit .
āshām utsr̥ujya nūnan samādhiḥ pratipadyate ..104..

ihāntarmukhasya paramatapodhanasya bhāvashuddhiruktā .

vimukta sakalendriyavyāpārasya mam bhedavignāniṣhvagnāniṣhu cha samatā; mitrāmitra- pariṇaterabhāvānna me kenachijjanen sah vairam; sahajavairāgyapariṇateḥ na me kāpyāshā vidyate; paramasamarasībhāvasanāthaparamasamādhin prapadye‘hamiti .

tathā choktan shrīyogīndradevaiḥ

gāthā : 104 anvayārtha :[sarvabhūteṣhu ] sarva jīvoṅke prati [me ] mujhe [sāmyan ] samatā hai, [mahyan ] mujhe [kenachit ] kisīke sāth [vairan na ] vair nahīn hai; [nūnam ] vāstavamen [āshām utsr̥ujya ] āshāko chhoṛakar [samādhiḥ pratipadyate ] main samādhiko prāpta karatā hūn̐ .

ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmen) antarmukh param - tapodhanakī bhāvashuddhikā kathan hai .

jisane samasta indriyoṅke vyāpārako chhoṛā hai aise mujhe bhedavignāniyon tathā agnāniyoṅke prati samatā hai; mitra - amitrarūp (mitrarūp athavā shatrurūp) pariṇatike abhāvake kāraṇ mujhe kisī prāṇīke sāth vair nahīn hai; sahaj vairāgyapariṇatike kāraṇ mujhe koī bhī āshā nahīn vartatī; param samarasībhāvasanyukta param samādhikā main āshray karatā hūn̐ (arthāt param samādhiko prāpta karatā hūn̐ ) .

isīprakār shrī yogīndradevane (amr̥utāshītimen 21ven shlok dvārā) kahā hai ki :

samatā mujhe sab jīv prati vair na kisīke prati rahā .
main chhoṛ āshā sarvataḥ dhāraṇ samādhi kar rahā ..104..

Page 202 of 388
PDF/HTML Page 229 of 415
single page version

(vasantatilakā)
‘‘muktvālasatvamadhisattvabalopapannaḥ
smr̥utvā parān cha samatān kuladevatān tvam
.
sañgnānachakramidamaṅga gr̥uhāṇ tūrṇa-
magnānamantriyutamoharipūpamardi
..’’
tathā hi
(vasantatilakā)
muktyaṅganālimapunarbhavasaukhyamūlan
durbhāvanātimirasanhatichandrakīrtim
.
sambhāvayāmi samatāmahamuchchakaistān
yā sammatā bhavati sanyamināmajasram
..140..
(hariṇī)
jayati samatā nityan yā yogināmapi durlabhā
nijamukhasukhavārdhiprasphārapūrṇashashiprabhā
.
paramayaminān pravrajyāstrīmanaḥpriyamaitrikā
munivaragaṇasyochchaiḥ sālaṅkriyā jagatāmapi
..141..

‘‘[shlokārtha : ] he bhāī ! svābhāvik balasampanna aisā tū ālasya chhoṛakar, utkr̥uṣhṭa samatārūpī kuladevīkā smaraṇ karake, agnānamantrī sahit mohashatrukā nāsh karanevāle is samyaggnānarūpī chakrako shīghra grahaṇ kar .’’

ab (is 104vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] jo (samatā) muktisundarīkī sakhī hai, jo mokṣhasaukhyakā mūl hai, jo durbhāvanārūpī timirasamūhako (naṣhṭa karaneke liye) chandrake prakāsh samān hai aur jo sanyamiyoṅko nirantar sammat hai, us samatāko main atyant bhātā hūn̐ .140.

[shlokārtha : ] jo yogiyoṅko bhī durlabh hai, jo nijābhimukh sukhake sāgaramen jvār lāneke liye pūrṇa chandrakī prabhā (samān) hai, jo param sanyamiyoṅkī dīkṣhārūpī strīke manako pyārī sakhī hai tathā jo munivaroṅke samūhakā tathā tīn lokakā bhī atishayarūpase ābhūṣhaṇ hai, vah samatā sadā jayavanta hai .141.


Page 203 of 388
PDF/HTML Page 230 of 415
single page version

ṇikkasāyassa dantassa sūrassa vavasāyiṇo .
sansārabhayabhīdassa pachchakkhāṇan suhan have ..105..
niḥkaṣhāyasya dāntasya shūrasya vyavasāyinaḥ .
sansārabhayabhītasya pratyākhyānan sukhan bhavet ..105..

nishchayapratyākhyānayogyajīvasvarūpākhyānametat .

sakalakaṣhāyakalaṅkapaṅkavimukta sya nikhilendriyavyāpāravijayopārjitaparamadāntarūpasya akhilaparīṣhahamahābhaṭavijayopārjitanijashūraguṇasya nishchayaparamatapashcharaṇaniratashuddhabhāvasya sansār- duḥkhabhītasya vyavahāreṇ chaturāhāravivarjanapratyākhyānam . kin cha punaḥ vyavahārapratyākhyānan

gāthā : 105 anvayārtha :[niḥkaṣhāyasya ] jo niḥkaṣhāy hai, [dāntasya ] hai aur [sansārabhayabhītasya ] sansārase bhayabhīt hai, use [sukhan pratyākhyānan ] sukhamay pratyākhyān (arthāt nishchayapratyākhyān) [bhavet ] hotā hai .

ṭīkā :jo jīv nishchayapratyākhyānake yogya ho aise jīvake svarūpakā yah kathan hai .

jo samasta kaṣhāyakalaṅkarūp kīchaṛase vimukta hai, sarva indriyoṅke vyāpār par vijay prāpta kar lenese jisane param dāntarūpatā prāpta kī hai, sakal pariṣhaharūpī mahā subhaṭoṅko jīt lenese jisane nij shūraguṇ prāpta kiyā hai, nishchay - param - tapashcharaṇamen 2nirat aisā shuddhabhāv jise vartatā hai tathā jo sansāraduḥkhase bhayabhīt hai, use (yathochit shuddhatā sahit) vyavahārase chār āhārake tyāgarūp pratyākhyān hai . parantu (shuddhatārahit) vyavahār - pratyākhyān to kudr̥uṣhṭi (mithyātvī) puruṣhako bhī chāritramohake udayake hetubhūt dravyakarma

jo shūr evan dānta hai, akaṣhāy udyamavān hai .
bhav - bhīru hai, hotā use hī sukhad pratyākhyān hai ..105..

1dānta hai, [shūrasya ] shūravīr hai, [vyavasāyinaḥ ] vyavasāyī (shuddhatāke prati udyamavanta)

1dānta = jisane indriyoṅkā daman kiyā ho aisā; jisane indriyoṅko vash kiyā ho aisā; sanyamī .

2nirat = rat; tatpar; parāyaṇ; līn .


Page 204 of 388
PDF/HTML Page 231 of 415
single page version

kudraṣhṭerapi puruṣhasya chāritramohodayahetubhūtadravyabhāvakarmakṣhayopashamen kvachit kadāchit sambhavati . at ev nishchayapratyākhyānan hitam atyāsannabhavyajīvānām; yataḥ svarṇanām- dheyadharasya pāṣhāṇasyopādeyatvan na tathāndhapāṣhāṇasyeti . tataḥ sansārasharīrabhoganirvegatā nishchay- pratyākhyānasya kāraṇan, punarbhāvikāle sambhāvinān nikhilamoharāgadveṣhādivividhavibhāvānān parihāraḥ paramārthapratyākhyānam, athavānāgatakālodbhavavividhāntarjalpaparityāgaḥ shuddha- nishchayapratyākhyānam iti .

(hariṇī)
jayati satatan pratyākhyānan jinendramatodbhavan
paramayamināmetannirvāṇasaukhyakaran param
.
sahajasamatādevīsatkarṇabhūṣhaṇamuchchakaiḥ
munip shr̥uṇu te dīkṣhākāntātiyauvanakāraṇam
..142..

-bhāvakarmake kṣhayopasham dvārā kvachit kadāchit sambhavit hai . isīliye nishchayapratyākhyān ati - āsannabhavya jīvoṅko hitarūp hai; kyoṅki jisaprakār suvarṇapāṣhāṇ nāmak pāṣhāṇ upādey hai usīprakār andhapāṣhāṇ nahīn hai . isaliye (yathochit shuddhatā sahit) sansār tathā sharīr sambandhī bhogakī nirvegatā nishchayapratyākhyānakā kāraṇ hai aur bhaviṣhya kālamen honevāle samasta moharāgadveṣhādi vividh vibhāvoṅkā parihār vah paramārtha pratyākhyān hai athavā anāgat kālamen utpanna honevāle vividh antarjalpoṅkā (vikalpoṅkā) parityāg vah shuddha nishchayapratyākhyān hai .

[ab is 105vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] he munivar ! sun; jinendrake matamen utpanna honevālā pratyākhyān satat jayavanta hai . vah pratyākhyān param sanyamiyoṅko utkr̥uṣhṭarūpase nirvāṇasukhakā karanevālā hai, sahaj samatādevīke sundar karṇakā mahā ābhūṣhaṇ hai aur terī dīkṣhārūpī priy strīke atishay yauvanakā kāraṇ hai .142. jis pāṣhāṇamen suvarṇa hotā hai use suvarṇapāṣhāṇ kahate hain aur jis pāṣhāṇamen suvarṇa nahīn hotā use andhapāṣhāṇ

kahate hain .

Page 205 of 388
PDF/HTML Page 232 of 415
single page version

evan bhedabbhāsan jo kuvvai jīvakammaṇo ṇichchan .
pachchakkhāṇan sakkadi dharidun so sañjado ṇiyamā ..106..
evan bhedābhyāsan yaḥ karoti jīvakarmaṇoḥ nityam .
pratyākhyānan shakto dhartun sa sanyato niyamāt ..106..

nishchayapratyākhyānādhyāyopasanhāropanyāsoyam .

yaḥ shrīmadarhanmukhāravindavinirgataparamāgamārthavichārakṣhamaḥ ashuddhāntastattvakarmapudgalayo- ranādibandhanasambandhayorbhedan bhedābhyāsabalen karoti, sa paramasanyamī nishchayavyavahārapratyākhyānan svīkarotīti .

(svāgatā)
bhāvikālabhavabhāvanivr̥uttaḥ
sohamityanudinan munināthaḥ
.
bhāvayedakhilasaukhyanidhānan
svasvarūpamamalan malamuktyai
..143..

gāthā : 106 anvayārtha :[evan ] isaprakār [yaḥ ] jo [nityam ] sadā [jīvakarmaṇoḥ ] jīv aur karmake [bhedābhyāsan ] bhedakā abhyās [karoti ] karatā hai, [saḥ sanyataḥ ] vah sanyat [niyamāt ] niyamase [pratyākhyānan ] pratyākhyān [dhartun ] dhāraṇ karaneko [shaktaḥ ] shaktimān hai .

ṭīkā :yah, nishchay - pratyākhyān adhikārake upasanhārakā kathan hai .

shrīmad arhantake mukhāravindase nikale hue paramāgamake arthakā vichār karanemen samartha aisā jo param sanyamī anādi bandhanarūp sambandhavāle ashuddha antaḥtattva aur karmapudgalakā bhed bhedābhyāsake balase karatā hai, vah param sanyamī nishchayapratyākhyān tathā vyavahārapratyākhyānako svīkr̥ut (aṅgīkr̥ut) karatā hai .

[ab, is nishchay - pratyākhyān adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev nau shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] ‘jo bhāvi kālake bhav - bhāvonse (sansārabhāvonse) nivr̥utta hai vah

yon jīv karma vibhed abhyāsī rahe jo nitya hī .
hai sanyamī jan niyat pratyākhyān - dhāraṇ kṣham vahī ..106..

Page 206 of 388
PDF/HTML Page 233 of 415
single page version

(svāgatā)
ghorasansr̥utimahārṇavabhāsva-
dyānapātramidamāh jinendraḥ
.
tattvataḥ paramatattvamajasran
bhāvayāmyahamato jitamohaḥ
..144..
(mandākrāntā)
pratyākhyānan bhavati satatan shuddhachāritramūrteḥ
bhrāntidhvansātsahajaparamānandachinniṣhṭabuddheḥ
.
nāstyanyeṣhāmaparasamaye yogināmāspadānān
bhūyo bhūyo bhavati bhavinān sansr̥utirghorarūpā
..145..
(shikhariṇī)
mahānandānando jagati viditaḥ shāshvatamayaḥ .
sa siddhātmanyuchchairniyatavasatirnirmalaguṇe .
amī vidvānsopi smaranishitashastrairabhihatāḥ
kathan kāṅkṣhantyenan bat kalihatāste jaḍadhiyaḥ
..146..

main hūn̐’ isaprakār munishvarako malase mukta honeke liye paripūrṇa saukhyake nidhānabhūt nirmal nij svarūpako pratidin bhānā chāhiye .143.

[shlokārtha : ] ghor sansāramahārṇavakī yah (param tattva) daidīpyamān naukā hai aisā jinendradevane kahā hai; isaliye main mohako jītakar nirantar param tattvako tattvataḥ (pāramārthik rītise) bhātā hūn̐ .144.

[shlokārtha : ] bhrāntike nāshase jisakī buddhi sahaj - paramānandayukta chetanamen niṣhṭhit (līn, ekāgra) hai aise shuddhachāritramūrtiko satat pratyākhyān hai . parasamayamen (anya darshanamen) jinakā sthān hai aise anya yogiyoṅko pratyākhyān nahīn hotā; un sansāriyoṅko punaḥpunaḥ ghor sansaraṇ (paribhramaṇ) hotā hai .145.

[shlokārtha : ] jo shāshvat mahā ānandānanda jagatamen prasiddha hai, vah nirmal guṇavāle siddhātmāmen atishayarūpase tathā niyatarūpase rahatā hai . (to phi ra,) arere ! yah vidvān bhī kāmake tīkṣhṇa shastronse ghāyal hote hue kleshapīṛit hokar usakī (kāmakī) ichchhā kyon karate hain ! ve jaṛabuddhi hain .146.


Page 207 of 388
PDF/HTML Page 234 of 415
single page version

(mandākrāntā)
pratyākhyānādbhavati yamiṣhu prasphu ṭan shuddhashuddhan
sachchāritran duraghatarusāndrāṭavīvahnirūpam
.
tattvan shīghran kuru tav matau bhavyashārdūl nityan
yatkimbhūtan sahajasukhadan shīlamūlan munīnām
..147..
(mālinī)
jayati sahajatattvan tattvaniṣhṇātabuddheḥ
hr̥udayasarasijātābhyantare sansthitan yat
.
tadapi sahajatejaḥ prāstamohāndhakāran
svarasavisarabhāsvadbodhavisphū rtimātram
..148..
(pr̥ithvī)
akhaṇḍitamanāratan sakaladoṣhadūran paran
bhavāmbunidhimagnajīvatatiyānapātropamam
.
ath prabaladurgavargadavavahnikīlālakan
namāmi satatan punaḥ sahajamev tattvan mudā
..149..

[shlokārtha : ] jo duṣhṭa pāparūpī vr̥ukṣhoṅkī ghanī aṭavīko jalāneke liye agnirūp hai aisā pragaṭ shuddha-shuddha satchāritra sanyamiyoṅko pratyākhyānase hotā hai; (isaliye) he bhavyashārdūl ! (bhavyottam !) tū shīghra apanī matimen tattvako nitya dhāraṇ karki jo tattva sahaj sukhakā denevālā tathā muniyoṅke chāritrakā mūl hai .147.

[shlokārtha : ] tattvamen niṣhṇāt buddhivāle jīvake hr̥udayakamalarūp abhyantaramen jo susthit hai, vah sahaj tattva jayavanta hai . us sahaj tejane mohāndhakārakā nāsh kiyā hai aur vah (sahaj tej) nij rasake vistārase prakāshit gnānake prakāshanamātra hai .148.

[shlokārtha : ] aur, jo (sahaj tattva) akhaṇḍit hai, shāshvat hai, sakal doṣhase dūr hai, utkr̥uṣhṭa hai, bhavasāgaramen ḍūbe hue jīvasamūhako naukā samān hai tathā prabal saṅkaṭoṅke samūharūpī dāvānalako (shānt karaneke liye) jal samān hai, us sahaj tattvako main pramodase satat namaskār karatā hūn̐ .149.


Page 208 of 388
PDF/HTML Page 235 of 415
single page version

(pr̥ithvī)
jinaprabhumukhāravindaviditan svarūpasthitan
munīshvaramanogr̥uhāntarasuratnadīpaprabham
.
namasyamih yogibhirvijitdraṣhṭimohādibhiḥ
namāmi sukhamandiran sahajatattvamuchchairadaḥ ..150..
(pr̥ithvī)
praṇaṣhṭaduritotkaran prahatapuṇyakarmavrajan
pradhūtamadanādikan prabalabodhasaudhālayam
.
praṇāmakr̥utatattvavit prakaraṇapraṇāshātmakan
pravr̥uddhaguṇamandiran prahr̥utamoharātrin numaḥ ..151..

iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridev - virachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau nishchayapratyākhyānādhikāraḥ ṣhaṣhṭhaḥ shrutaskandhaḥ ..

[shlokārtha : ] jo jinaprabhuke mukhāravindase vidit (prasiddha) hai, jo svarūpamen sthit hai, jo munīshvaroṅke manogr̥uhake bhītar sundar ratnadīpakī bhān̐ti prakāshit hai, jo is lokamen darshanamohādi par vijay prāpta kiye hue yogiyonse namaskār karane yogya hai tathā jo sukhakā mandir hai, us sahaj tattvako main sadā atyanta namaskār karatā hūn̐ . 150 .

[shlokārtha : ] jisane pāpakī rāshiko naṣhṭa kiyā hai, jisane puṇyakarmake samūhako hanā hai, jisane madan (kām) ādiko jhāṛ diyā hai, jo prabal gnānakā mahal hai, jisako tattvavettā praṇām karate hain, jo prakaraṇake nāshasvarūp hai (arthāt jise koī kārya karanā sheṣh nahīn haijo kr̥utakr̥utya hai ), jo puṣhṭa guṇoṅkā dhām hai tathā jisane moharātrikā nāsh kiyā hai, use (us sahaj tattvako) ham namaskār karate hain . 151 .

isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke vistār rahit dehamātra jinhen parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirgrantha munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥utti nāmakī ṭīkāmen) nishchay-pratyākhyān adhikār nāmakā chhaṭhavān̐ shrutaskandha samāpta huā .

JJJ

Page 209 of 388
PDF/HTML Page 236 of 415
single page version

7
param-ālochanā adhikār
ālochanādhikār uchyate
ṇokammakammarahiyan vihāvaguṇapajjaehin vadirittan .
appāṇan jo jhāyadi samaṇassāloyaṇan hodi ..107..
nokarmakarmarahitan vibhāvaguṇaparyayairvyatirikta m .
ātmānan yo dhyāyati shramaṇasyālochanā bhavati ..107..

nishchayālochanāsvarūpākhyānametat .

audārikavaikriyikāhārakataijasakārmaṇāni sharīrāṇi hi nokarmāṇi, gnānadarshanā-

ab ālochanā adhikār kahā jātā hai .

gāthā : 107 anvayārtha :[nokarmakarmarahitan ] nokarma aur karmase rahit tathā [vibhāvaguṇaparyayaiḥ vyatiriktam ] vibhāvaguṇaparyāyonse vyatirikta [ātmānan ] ātmāko [yaḥ ] jo [dhyāyati ] dhyātā hai, [shramaṇasya ] us shramaṇako [ālochanā ] ālochanā [bhavati ] hai .

ṭīkā :yah, nishchay - ālochanāke svarūpakā kathan hai .

audārik, vaikriyik, āhārak, taijas aur kārmaṇ sharīr ve nokarma hain; gnānāvaraṇ, vyatirikta = rahit; bhinna .

nokarma, karma, vibhāv, guṇ paryāy virahit ātamā .
dhyātā use, us shramaṇako hotī param - ālochanā ..107..

Page 210 of 388
PDF/HTML Page 237 of 415
single page version

varaṇāntarāyamohanīyavedanīyāyurnāmagotrābhidhānāni hi dravyakarmāṇi . karmopādhinirapekṣhasattā- grāhakashuddhanishchayadravyārthikanayāpekṣhayā hi ebhirnokarmabhirdravyakarmabhishcha nirmukta m . matignānādayo vibhāvaguṇā naranārakādivyañjanaparyāyāshchaiv vibhāvaparyāyāḥ . sahabhuvo guṇāḥ kramabhāvinaḥ paryāyāshcha . ebhiḥ samastaiḥ vyatiriktan , svabhāvaguṇaparyāyaiḥ sanyuktan, trikālanirāvaraṇanirañjan- paramātmānan triguptiguptaparamasamādhinā yaḥ paramashramaṇo nityamanuṣhṭhānasamaye vachanarachanāprapañch- parāṅmukhaḥ san dhyāyati, tasya bhāvashramaṇasya satatan nishchayālochanā bhavatīti .

tathā choktan shrīmadamr̥utachandrasūribhiḥ
(āryā)
‘‘mohavilāsavijr̥umbhitamidamudayatkarma sakalamālochya .
ātmani chaitanyātmani niṣhkarmaṇi nityamātmanā varte ..’’

darshanāvaraṇ, antarāy, mohanīy, vedanīy, āyu, nām aur gotra nāmake dravyakarma hain .

karmopādhinirapekṣha sattāgrāhak shuddhanishchayadravyārthikanayakī apekṣhāse paramātmā in nokarmon

aur dravyakarmonse rahit hai . matignānādik ve vibhāvaguṇ hain aur nar - nārakādi vyañjanaparyāyen hī vibhāvaparyāyen hain; guṇ sahabhāvī hote hain aur paryāyen kramabhāvī hotī hain . paramātmā in sabase (vibhāvaguṇon tathā vibhāvaparyāyonse) vyatirikta hai . uparokta nokarmon aur dravyakarmonse rahit tathā uparokta samasta vibhāvaguṇaparyāyonse vyatirikta tathā svabhāvaguṇaparyāyonse sanyukta, trikāl - nirāvaraṇ nirañjan paramātmāko triguptigupta (tīn gupti dvārā gupta aisī) paramasamādhi dvārā jo param shramaṇ sadā anuṣhṭhānasamayamen vachanarachanāke prapañchase (vistārase) parāṅmukh vartatā huā dhyātā hai, us bhāvashramaṇako satat nishchayaālochanā hai .

isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 227ven shlok dvārā) kahā hai ki :

‘‘[shlokārtha : ] mohake vilāsase phai lā huā jo yah udayamān (udayamen ānevālā) karma us samastako ālochakar (un sarva karmoṅkī ālochanā karake), main niṣhkarma (arthāt sarva karmonse rahit) chaitanyasvarūp ātmāmen ātmāse hī (svayanse hī) nirantar vartatā hūn̐ .’’ shuddhanishchayadravyārthikanay karmopādhikī apekṣhā rahit sattāko hī grahaṇ karatā hai .


Page 211 of 388
PDF/HTML Page 238 of 415
single page version

uktan chopāsakādhyayane
(āryā)
‘‘ālochya sarvamenaḥ kr̥utakāritamanumatan cha nirvyājam .
āropayenmahāvratamāmaraṇasthāyi niḥsheṣham ..’’
tathā hi
ālochyālochya nityan sukr̥utamasukr̥utan ghorasansāramūlan
shuddhātmānan nirupadhiguṇan chātmanaivāvalambe
.
pashchāduchchaiḥ prakr̥itimakhilān dravyakarmasvarūpān
nītvā nāshan sahajavilasadbodhalakṣhmīn vrajāmi
..152..
āloyaṇamāluñchhaṇ viyaḍīkaraṇan cha bhāvasuddhī ya .
chauvihamih parikahiyan āloyaṇalakkhaṇan samae ..108..

aur upāsakādhyayanamen (shrī samantabhadrasvāmīkr̥ut ratnakaraṇḍashrāvakāchāramen 125ven shlok dvārā) kahā hai ki :

‘‘[shlokārtha : ] kiye hue, karāye hue aur anumodan kiye hue sarva pāpoṅkī niṣhkapaṭarūpase ālochanā karake, maraṇaparyant rahanevālā, niḥsheṣh (paripūrṇa) mahāvrat dhāraṇ karanā .’’

aur (is 107vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) :

[shlokārtha : ] ghor sansārake mūl aise sukr̥ut aur duṣhkr̥utako sadā āloch- ālochakar main nirupādhik (svābhāvik) guṇavāle shuddha ātmāko ātmāse hī avalambatā hūn̐ . phi ra dravyakarmasvarūp samasta prakr̥itiko atyanta naṣhṭa karake sahajavilasatī gnānalakṣhmīko main prāpta karūn̐gā .152.

hai shāstramen varṇit chaturvidharūpamen ālochanā .
ālochanā, avikr̥utikaraṇ, aru shuddhatā, āluñchhanā ..108..

Page 212 of 388
PDF/HTML Page 239 of 415
single page version

ālochanamāluñchhanamavikr̥utikaraṇan cha bhāvashuddhishcha .
chaturvidhamih parikathitan ālochanalakṣhaṇan samaye ..108..

ālochanālakṣhaṇabhedakathanametat .

bhagavadarhanmukhāravindavinirgatasakalajanatāshrutisubhagasundarānandaniṣhyandyanakṣharātmakadivya- dhvaniparignānakushalachaturthagnānadharagautamamaharṣhimukhakamalavinirgatachaturasandarbhagarbhīkr̥utarāddhāntādi- samastashāstrārthasārthasārasarvasvībhūtashuddhanishchayaparamālochanāyāshchatvāro vikalpā bhavanti . te vakṣhyamāṇasūtrachatuṣhṭaye nigadyanta iti .

gāthā : 108 anvayārtha :[ih ] ab, [ālochanalakṣhaṇan ] ālochanākā svarūp [ālochanam ] 1ālochan, [āluñchhanam ] 2āluñchhan, [avikr̥utikaraṇam ] [samaye ] shāstramen [parikathitam ] kahā hai .

ṭīkā :yah, ālochanāke svarūpake bhedoṅkā kathan hai .

bhagavān arhantake mukhāravindase nikalī huī, (shravaṇake liye āī huī) sakal janatāko shravaṇakā saubhāgya prāpta ho aisī, sundar - ānandasyandī (sundar - ānandajharatī), anakṣharātmak jo divyadhvani, usake parignānamen kushal chaturthagnānadhar (manaḥparyayagnānadhārī) gautamamaharṣhike mukhakamalase nikalī huī jo chatur vachanarachanā, usake garbhamen vidyamān rāddhāntādi (siddhāntādi) samasta shāstroṅke arthasamūhake sārasarvasvarūp shuddha - nishchay - param - ālochanāke chār bhed hain . ve bhed ab āge kahe jāne vāle chār sūtrommen kahe jāyeṅge .

[ab is 108vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

3avikr̥utikaraṇ [cha ] aur [bhāvashuddhiḥ cha ] 4bhāvashuddhi [chaturvidhan ] aise chār prakārakā

1svayam apane doṣhoṅko sūkṣhmatāse dekh lenā athavā guruke samakṣha apane doṣhoṅkā nivedan karanā so vyavahār ālochan hai . nishchayālochanakā svarūp 109 vīn gāthāmen kahā jāyegā .

2āluñchhan = (doṣhoṅkā) āluñchan arthāt ukhāṛ denā vah .

3avikr̥utikaraṇ = vikārarahitatā karanā vah .

4bhāvashuddhi = bhāvoṅko shuddha karanā vah .


Page 213 of 388
PDF/HTML Page 240 of 415
single page version

(indravajrā)
ālochanābhedamamun viditvā
muktyaṅganāsaṅgamahetubhūtam
.
svātmasthitin yāti hi bhavyajīvaḥ
tasmai namaḥ svātmani niṣhṭhitāy
..153..
jo passadi appāṇan samabhāve saṇṭhavittu pariṇāman .
āloyaṇamidi jāṇah paramajiṇandassa uvaesan ..109..
yaḥ pashyatyātmānan samabhāve sansthāpya pariṇāmam .
ālochanamiti jānīhi paramajinendrasyopadesham ..109..

ihālochanāsvīkāramātreṇ paramasamatābhāvanoktā .

yaḥ sahajavairāgyasudhāsindhunāthaḍiṇḍīrapiṇḍaparipāṇḍuramaṇḍanamaṇḍalīpravr̥uddhihetubhūtarākānishī- thinīnāthaḥ sadāntarmukhākāramatyapūrvan nirañjananijabodhanilayan kāraṇaparamātmānan nirav-

[shlokārtha : ] muktirūpī ramaṇīke saṅgamake hetubhūt aise in ālochanāke bhedoṅko jānakar jo bhavya jīv vāstavamen nij ātmāmen sthiti prāpta karatā hai, us svātmaniṣhṭhitako (us nijātmāmen līn bhavya jīvako) namaskār ho . 153 .

gāthā : 109 anvayārtha :[yaḥ ] jo (jīv) [pariṇāmam ] pariṇāmako [samabhāve ] samabhāvamen [sansthāpya ] sthāpakar [ātmānan ] (nij) ātmāko [pashyati ] dekhatā hai, [ālochanam ] vah ālochan hai . [iti ] aisā [paramajinendrasya ] param jinendrakā [upadesham ] upadesh [jānīhi ] jān .

ṭīkā :yahān̐, ālochanāke svīkāramātrase paramasamatābhāvanā kahī gaī hai .

sahajavairāgyarūpī amr̥utasāgarake phe na - samūhake shvet shobhāmaṇḍalakī vr̥uddhike hetubhūt pūrṇa chandra samān (arthāt sahaj vairāgyamen jvār lākar usakī ujjvalatā barḥānevālā) jo jīv sadā antarmukhākār (sadā antarmukh jisakā svarūp hai aise), ati apūrva, nirañjan

samabhāvamen pariṇām sthāpe aur dekhe ātamā .
jinavar vr̥uṣhabh upadeshamen vah jīv hai ālochanā ..109..