Page 214 of 388
PDF/HTML Page 241 of 415
single page version
sheṣheṇāntarmukhasvasvabhāvaniratasahajāvalokanen nirantaran pashyati; kin kr̥utvā ? pūrvan nij- pariṇāman samatāvalambanan kr̥utvā paramasanyamībhūtvā tiṣhṭhati; tadevālochanāsvarūpamiti he shiṣhya tvan jānīhi paramajinanāthasyopadeshāt ityālochanāvikalpeṣhu prathamavikalpo‘yamiti .
yo mukti shrīvilāsānatanusukhamayān stokakālen yāti .
tan vande sarvavandyan sakalaguṇanidhin tadguṇāpekṣhayāham ..154..
gnānajyotiḥprahataduritadhvāntapuñjaḥ purāṇaḥ .
nijabodhake sthānabhūt kāraṇaparamātmāko niravasheṣharūpase antarmukh nij svabhāvanirat sahaj – avalokan dvārā nirantar dekhatā hai (arthāt jo jīv kāraṇaparamātmāko sarvathā antarmukh aisā jo nij svabhāvamen līn sahaj - avalokan usake dvārā nirantar dekhatā hai — anubhavatā hai ); kyā karake dekhatā hai ? pahale nij pariṇāmako samatāvalambī karake, paramasanyamībhūtarūpase rahakar dekhatā hai; vahī ālochanākā svarūp hai aisā, he shiṣhya ! tū param jinanāthake upadesh dvārā jān . — aisā yah, ālochanāke bhedommen pratham bhed huā .
[ab is 109vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj chhah shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] isaprakār jo ātmā ātmāko ātmā dvārā ātmāmen avichal nivāsavālā dekhatā hai, vah anaṅg - sukhamay (atīndriy ānandamay) aise muktilakṣhmīke vilāsoṅko alpa kālamen prāpta karatā hai . vah ātmā sureshonse, sanyamadharoṅkī paṅktiyonse, khecharonse ( – vidyādharonse) tathā bhūcharonse ( – bhūmigochariyonse) vandya hai . main us sarvavandya sakalaguṇanidhiko ( – sarvase vandya aise samasta guṇoṅke bhaṇḍārako) usake guṇoṅkī apekṣhāse ( – abhilāṣhāse) vandan karatā hūn̐ .154.
[shlokārtha : — ] jisane gnānajyoti dvārā pāpatimirake puñjakā nāsh kiyā hai aur
Page 215 of 388
PDF/HTML Page 242 of 415
single page version
nnārātīye paramapuruṣhe ko vidhiḥ ko niṣhedhaḥ ..155..
vimukta sakalendriyaprakarajātakolāhalam .
sadā shivamayan paran paramadūramagnāninām ..156..
buddhvā bhavyaḥ paramagurutaḥ shāshvatan shan prayāti .
bhedābhāve kimapi sahajan siddhibhūsaukhyashuddham ..157..
jo purāṇ ( – sanātan) hai aisā ātmā paramasanyamiyoṅke chittakamalamen spaṣhṭa hai . vah ātmā sansārī jīvoṅke vachan - manomārgase atikrānt ( – vachan tathā manake mārgase agochar) hai . is nikaṭ paramapuruṣhamen vidhi kyā aur niṣhedh kyā ? 155.
isaprakār is padya dvārā param jinayogīshvarane vāstavamen vyavahār - ālochanāke prapañchakā 1upahās kiyā hai .
[shlokārtha : — ] jo sakal indriyoṅke samūhase utpanna honevāle kolāhalase vimukta hai, jo nay aur anayake samūhase dūr hone par bhī yogiyoṅko gochar hai, jo sadā shivamay hai, utkr̥uṣhṭa hai aur jo agnāniyoṅko param dūr hai, aisā yah 2anagh - chaitanyamay sahajatattva atyanta jayavanta hai .156.
[shlokārtha : — ] nij sukharūpī sudhāke sāgaramen ḍūbate hue is shuddhātmāko
1 – upahās = han̐sī; majāk; khillī; tiraskār .
2 – anagh = nirdoṣh; mal rahit; shuddha .
Page 216 of 388
PDF/HTML Page 243 of 415
single page version
nirmoharūpamanaghan parabhāvamukta m .
nirvāṇayoṣhidatanūdbhavasammadāy ..158..
chinmātramekamamalan paribhāvayāmi .
nirmukti mārgamapi naumyavibhedamukta m ..159..
abhāvakī dr̥uṣhṭise jo siddhise utpanna honevāle saukhya dvārā shuddha hai aise kisī
(adbhut) sahaj tattvako main bhī sadā ati - apūrva rītise atyanta bhātā hūn̐ .157.
[shlokārtha : — ] sarva saṅgase nirmukta, nirmoharūp, anagh aur parabhāvase mukta aise is paramātmatattvako main nirvāṇarūpī strīse utpanna honevāle anaṅg sukhake liye nitya sambhātā hūn̐ ( – samyakrūpase bhātā hūn̐) aur praṇām karatā hūn̐ .158.
[shlokārtha : — ] nij bhāvase bhinna aise sakal vibhāvako chhoṛakar ek nirmal chinmātrako main bhātā hūn̐ . sansārasāgarako tar jāneke liye, abhed kahe hue ( – jise jinendronne bhed rahit kahā hai aise) muktike mārgako bhī main nitya naman karatā hūn̐ .159.
Page 217 of 388
PDF/HTML Page 244 of 415
single page version
paramabhāvasvarūpākhyānametat .
bhavyasya pāriṇāmikabhāvasvabhāven paramasvabhāvaḥ . audayikādichaturṇān vibhāv- svabhāvānāmagocharaḥ sa pañchamabhāvaḥ . at evodayodīraṇakṣhayakṣhayopashamavividhavikāravivarjitaḥ . ataḥ kāraṇādasyaikasya paramatvam, itareṣhān chaturṇān vibhāvānāmaparamatvam . nikhilakarmaviṣhavr̥ukṣha- mūlanirmūlanasamarthaḥ trikālanirāvaraṇanijakāraṇaparamātmasvarūpashraddhānapratipakṣhatīvramithyātvakarmo- dayabalen kudraṣhṭerayan paramabhāvaḥ sadā nishchayato vidyamāno‘pyavidyamān ev . nityanigodakṣhetra- gnānāmapi shuddhanishchayanayen sa paramabhāvaḥ abhavyatvapāriṇāmik ityanenābhidhānen na sambhavati .
gāthā : 110 anvayārtha : — [karmamahīruhamūlachhedasamarthaḥ ] karmarūpī vr̥ukṣhakā mūl chhedanemen samartha aisā jo [samabhāvaḥ ] samabhāvarūp [svādhīnaḥ ] svādhīn [svakīyapariṇāmaḥ ] nij pariṇām [āluñchhanam iti samuddiṣhṭam ] use āluñchhan kahā hai .
ṭīkā : — yah, paramabhāvake svarūpakā kathan hai .
bhavyako pāriṇāmikabhāvarūp svabhāv honeke kāraṇ param svabhāv hai . vah pañcham bhāv audayikādi chār vibhāvasvabhāvoṅko agochar hai . isīliye vah pañcham bhāv uday, udīraṇā, kṣhay, kṣhayopasham aise vividh vikāronse rahit hai . is kāraṇase is ekako paramapanā hai, sheṣh chār vibhāvoṅko aparamapanā hai . samasta karmarūpī viṣhavr̥ukṣhake mūlako ukhāṛ denemen samartha aisā yah paramabhāv, trikāl - nirāvaraṇ nij kāraṇaparamātmāke svarūpakī shraddhāse pratipakṣha tīvra mithyātvakarmake udayake kāraṇ kudr̥uṣhṭiko, sadā nishchayase vidyamān hone par bhī, avidyamān hī hai (kāraṇ ki mithyādr̥uṣhṭiko us paramabhāvake vidyamānapanekī shraddhā nahīn hai ) . nityanigodake jīvoṅko bhī shuddhanishchayanayase vah paramabhāv ‘abhavyatvapāriṇāmik’ aise nām sahit nahīn hai (parantu shuddharūpase hī hai ) . jisaprakār meruke adhobhāgamen sthit suvarṇarāshiko bhī suvarṇapanā hai, usīprakār abhavyoṅko bhī paramasvabhāvapanā hai; vah vastuniṣhṭha hai, vyavahārayogya nahīn hai (arthāt jisaprakār meruke nīche sthit suvarṇarāshikā suvarṇapanā suvarṇarāshimen vidyamān hai kintu vah kāmamen — upayogamen nahīn ātā, usīprakār abhavyoṅkā paramasvabhāvapanā ātmavastumen vidyamān hai kintu vah kāmamen nahīn ātā kyoṅki abhavya jīv paramasvabhāvakā āshray karaneke
Page 218 of 388
PDF/HTML Page 245 of 415
single page version
yathā meroradhobhāgasthitasuvarṇarāsherapi suvarṇatvan, abhavyānāmapi tathā paramasvabhāvatvan; vastuniṣhṭhan, na vyavahārayogyam . sudrashāmatyāsannabhavyajīvānān saphalībhūto‘yan paramabhāvaḥ sadā nirañjanatvāt; yataḥ sakalakarmaviṣhamaviṣhadrumapr̥uthumūlanirmūlanasamarthatvāt nishchayaparamālochanāvikalpasambhavā- luñchhanābhidhānam anen paramapañchamabhāven atyāsannabhavyajīvasya sidhyatīti .
karmārātisphu ṭitasahajāvasthayā sansthito yaḥ .
ekākāraḥ svarasavisarāpūrṇapuṇyaḥ purāṇaḥ ..160..
mattā nityan smaravashagatā svātmakāryapramugdhā .
mohābhāvātsphu ṭitasahajāvasthameṣhā prayāti ..161..
liye ayogya hain ) . sudr̥uṣhṭiyoṅko — ati āsannabhavya jīvoṅko — yah paramabhāv sadā nirañjanapaneke kāraṇ (arthāt sadā nirañjanarūpase pratibhāsit honeke kāraṇ) saphal huā hai; jisase, is param pañchamabhāv dvārā ati - āsannabhavya jīvako nishchay - param - ālochanāke bhedarūpase utpanna honevālā ‘āluñchhan’ nām siddha hotā hai, kāraṇ ki vah paramabhāv samasta karmarūpī viṣham - viṣhavr̥ukṣhake vishāl mūlako ukhāṛ denemen samartha hai .
[ab is 110vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] jo karmakī dūrīke kāraṇ pragaṭ sahajāvasthāpūrvak vidyamān hai, jo ātmaniṣhṭhāparāyaṇ (ātmasthit) samasta muniyoṅko muktikā mūl hai, jo ekākār hai (arthāt sadā ekarūp hai ), jo nij rasake phai lāvase bharapūr honeke kāraṇ pavitra hai aur jo purāṇ (sanātan) hai, vah shuddha - shuddha ek pañcham bhāv sadā jayavanta hai .160.
[shlokārtha : — ] anādi sansārase samasta janatāko ( – janasamūhako) tīvra mohake udayake kāraṇ gnānajyoti sadā matta hai, kāmake vash hai aur nij ātmakāryamen
Page 219 of 388
PDF/HTML Page 246 of 415
single page version
ih hi shuddhopayogino jīvasya pariṇativisheṣhaḥ prokta : .
yaḥ pāpāṭavīpāvako dravyabhāvanokarmabhyaḥ sakāshād bhinnamātmānan sahajaguṇ-[nilayan madhyasthabhāvanāyān bhāvayati tasyāvikr̥utikaraṇ-] abhidhānaparamālochanāyāḥ svarūpamastyeveti . mūrḥ hai . mohake abhāvase yah gnānajyoti shuddhabhāvako prāpta karatī hai — ki jis shuddhabhāvane dishāmaṇḍalako dhavalit ( – ujjval) kiyā hai tathā sahaj avasthā pragaṭ kī hai .161.
gāthā : 111 anvayārtha : — [madhyasthabhāvanāyām ] jo madhyasthabhāvanāmen [karmaṇaḥ bhinnam ] karmase bhinna [ātmānan ] ātmāko — [vimalaguṇanilayan ] ki jo vimal guṇoṅkā nivās hai use — [bhāvayati ] bhātā hai, [avikr̥utikaraṇam iti vigneyam ] us jīvako avikr̥utikaraṇ jānanā .
ṭīkā : — yahān̐ shuddhopayogī jīvakī pariṇativisheṣhakā (mukhya pariṇatikā) kathan hai .
pāparūpī aṭavīko jalāneke liye agni samān aisā jo jīv dravyakarma, bhāvakarma aur nokarmase bhinna ātmāko — ki jo sahaj guṇoṅkā nidhān hai use — madhyasthabhāvanāmen bhātā hai, use avikr̥utikaraṇ-nāmak param - ālochanākā svarūp vartatā hī hai .
[ab is 111vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj nau shlok kahate hain : ]
Page 220 of 388
PDF/HTML Page 247 of 415
single page version
rantaḥshuddhaḥ shamadamaguṇāmbhojinīrājahansaḥ .
nityānandādyanupamaguṇashchichchamatkāramūrtiḥ ..162..
rāshau nityan vishadavishade kṣhālitānhaḥkalaṅkaḥ .
gnānajyotiḥpratihatatamovr̥uttiruchchaishchakāsti ..163..
rduḥkhādibhiḥ pratidinan paritapyamāne .
yāyādayan munipatiḥ samatāprasādāt ..164..
[shlokārtha : — ] ātmā nirantar dravyakarma aur nokarmake samūhase bhinna hai, antaraṅgamen shuddha hai aur sham - damaguṇarūpī kamaloṅkā rājahans hai (arthāt jisaprakār rājahans kamalommen keli karatā hai usīprakār ātmā shāntabhāv aur jitendriyatārūpī guṇommen ramatā hai ) . sadā ānandādi anupam guṇavālā aur chaitanyachamatkārakī mūrti aisā vah ātmā mohake abhāvake kāraṇ samasta parako ( – samasta paradravyabhāvoṅko) grahaṇ nahīn hī karatā .162.
[shlokārtha : — ] jo akṣhay antaraṅg guṇamaṇiyoṅkā samūh hai, jisane sadā vishad - -vishad (atyanta nirmal) shuddhabhāvarūpī amr̥utake samudramen pāpakalaṅkako dho ḍālā hai tathā jisane indriyasamūhake kolāhalako naṣhṭa kar diyā hai, vah shuddha ātmā gnānajyoti dvārā andhakāradashākā nāsh karake atyanta prakāshamān hotā hai .163.
[shlokārtha : — ] sansārake ghor, ❃sahaj ityādi raudra duḥkhādikase pratidin paritapta ❃ sahaj = sāthamen utpanna arthāt svābhāvik . [nirantar vartatā huā ākulatārūpī duḥkh to sansāramen svābhāvik
Page 221 of 388
PDF/HTML Page 248 of 415
single page version
taddhetubhūtasukr̥utāsukr̥utapraṇāshāt .
muktvā mumukṣhupathamekamih vrajāmi ..165..
shubhamashubhasukarma prasphu ṭan tadviditvā .
tamahamabhinamāmi pratyahan bhāvayāmi ..168..
honevāle is lokamen yah munivar samatāke pramādase shamāmr̥utamay jo him - rāshi (baph rkā ḍher) use prāpta karate hain .164.
[shlokārtha : — ] mukta jīv vibhāvasamūhako kadāpi prāpta nahīn hotā kyoṅki usane usake hetubhūt sukr̥ut aur duṣhkr̥utakā nāsh kiyā hai . isaliye ab main sukr̥ut aur duṣhkr̥utarūpī karmajālako chhoṛakar ek mumukṣhumārga par jātā hūn̐ [arthāt mumukṣhu jis mārga par chale hain usī ek mārga par chalatā hūn̐ ] .165.
[shlokārtha : — ] pudgalaskandhon dvārā jo asthir hai (arthāt pudgalaskandhoṅke āne - jānese jo ek-sī nahīn rahatī) aisī is bhavamūrtiko ( – bhavakī mūrtirūp kāyāko) chhoṛakar main sadāshuddha aisā jo gnānasharīrī ātmā usakā āshray karatā hūn̐ . 166 .
[shlokārtha : — ] shubh aur ashubhase rahit shuddhachaitanyakī bhāvanā mere anādi sansārarogakī uttam auṣhadhi hai .167.
[shlokārtha : — ] pān̐ch prakārake (dravya, kṣhetra, kāl, bhav aur bhāvake
Page 222 of 388
PDF/HTML Page 249 of 415
single page version
na viṣhayamidamātmajyotirādyantashūnyam .
manasi munivarāṇān gocharaḥ shuddhashuddhaḥ .
paramasukhasamudraḥ shuddhabodho‘stanidraḥ ..170..
parāvartanarūp) sansārakā mūl vividh bhedomvālā shubhāshubh karma hai aisā spaṣhṭa jānakar, jo janmamaraṇ rahit hai aur pān̐ch prakārakī mukti denevālā hai use ( – shuddhātmāko) main naman karatā hūn̐ aur pratidin bhātā hūn̐ .168.
[shlokārtha : — ] is prakār ādi - anta rahit aisī yah ātmajyoti sulalit (sumadhur) vāṇīkā athavā satya vāṇīkā bhī viṣhay nahīn hai; tathāpi guruke vachanon dvārā use prāpta karake jo shuddha dr̥uṣhṭivālā hotā hai, vah paramashrīrūpī kāminīkā vallabh hotā hai (arthāt muktisundarīkā pati hotā hai ) .169.
[shlokārtha : — ] jisane sahaj tejase rāgarūpī andhakārakā nāsh kiyā hai, jo munivaroṅke manamen vās karatā hai, jo shuddha - shuddha hai, jo viṣhayasukhamen rat jīvoṅko sarvadā durlabh hai, jo param sukhakā samudra hai, jo shuddha gnān hai tathā jisane nidrākā nāsh kiyā hai, aisā yah (shuddha ātmā) jayavanta hai .170.
— ‘hai bhāvashuddhi mān, māyā, lobh, mad bin bhāv jo’ ..112..
Page 223 of 388
PDF/HTML Page 250 of 415
single page version
bhāvashuddhayabhidhānaparamālochanāsvarūpapratipādanadvāreṇ shuddhanishchayālochanādhikārop- sanhāropanyāso‘yam .
tīvrachāritramohodayabalen pumvedābhidhānanokaṣhāyavilāso madaḥ . atra madashabden madanaḥ kāmapariṇām ityarthaḥ . chaturasandarbhagarbhīkr̥utavaidarbhakavitven ādeyanāmakarmodaye sati sakalajanapūjyatayā, mātr̥upitr̥usambandhakulajātivishuddhayā vā, shatasahasrakoṭibhaṭābhidhān- pradhānabrahmacharyavratopārjitanirupamabalen cha, dānādishubhakarmopārjitasampadvr̥uddhivilāsen, athavā buddhitapovaikurvaṇauṣhadharasabalākṣhīṇarddhibhiḥ saptabhirvā, kamanīyakāminīlochanānanden vapurlāvaṇya- rasavisareṇ vā ātmāhaṅkāro mānaḥ . guptapāpato māyā . yukta sthale dhanavyayābhāvo lobhaḥ;
gāthā : 112 anvayārtha : — [madamānamāyālobhavivarjitabhāvaḥ tu ] mad (madan), mān, māyā aur lobh rahit bhāv vah [bhāvashuddhiḥ ] bhāvashuddhi hai [iti ] aisā [bhavyānām ] bhavyoṅko [lokālokapradarshibhiḥ ] lokālokake draṣhṭāonne [parikathitaḥ ] kahā hai .
ṭīkā : — yah, bhāvashuddhināmak param - ālochanāke svarūpake pratipādan dvārā shuddha- nishchay - ālochanā adhikārake upasanhārakā kathan hai .
tīvra chāritramohake udayake kāraṇ puruṣhaved nāmak nokaṣhāyakā vilās vah mad hai . yahān̐ ‘mad’ shabdakā artha ‘madan’ arthāt kāmapariṇām hai . (1) chatur vachanarachanāvāle ❃
(2) mātā - pitā sambandhī kul - jātikī vishuddhise, (3) pradhān brahmacharyavrat dvārā upārjit lakṣhakoṭi subhaṭ samān nirupam balase, (4) dānādi shubh karma dvārā upārjit sampattikī vr̥uddhike vilāsase, (5) buddhi, tap, vikriyā, auṣhadh, ras, bal aur akṣhīṇ — in sāt r̥uddhiyonse, athavā (6) sundar kāminiyoṅke lochanako ānanda prāpta karānevāle sharīralāvaṇyarasake vistārase honevālā jo ātma - ahaṅkār (ātmākā ahaṅkārabhāv) vah mān hai . gupta pāpase māyā hotī hai . yogya sthān par dhanavyayakā abhāv vah lobh hai; ❃ vaidarbhakavi = ek prakārakī sāhityaprasiddha sundar kāvyarachanāmen kushal kavi
Page 224 of 388
PDF/HTML Page 251 of 415
single page version
nishchayen nikhilaparigrahaparityāgalakṣhaṇanirañjananijaparamātmatattvaparigrahāt anyat paramāṇumātra- dravyasvīkāro lobhaḥ . ebhishchaturbhirvā bhāvaiḥ parimukta : shuddhabhāv ev bhāvashuddhiriti bhavya- prāṇinān lokālokapradarshibhiḥ paramavītarāgasukhāmr̥utapānaparitr̥uptairbhagavadbhirarhadbhirabhihit iti .
parihr̥utaparabhāvo bhavyalokaḥ samantāt .
sa bhavati paramashrīkāminīkāmarūpaḥ ..171..
nirmukti mārgaphaladā yamināmajasram .
syātsanyatasya mam sā kil kāmadhenuḥ ..172..
nishchayase samasta parigrahakā parityāg jisakā lakṣhaṇ (svarūp) hai aise nirañjan nij paramātmatattvake parigrahase anya paramāṇumātra dravyakā svīkār vah lobh hai . — in chāron bhāvonse parimukta ( – rahit) shuddhabhāv vahī bhāvashuddhi hai aisā bhavya jīvoṅko lokālokadarshī, paramavītarāg sukhāmr̥utake pānase paritr̥upta arhantabhagavantonne kahā hai .
[ab is param - ālochanā adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev nau shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] jo bhavya lok (bhavyajanasamūh) jinapatike mārgamen kahe hue samasta ālochanāke bhedajālako dekhakar tathā nij svarūpako jānakar sarva orase parabhāvako chhoṛatā hai, vah paramashrīrūpī kāminīkā vallabh hotā hai (arthāt muktisundarīkā pati hotā hai ) .171.
[shlokārtha : — ] sanyamiyoṅko sadā mokṣhamārgakā phal denevālī tathā shuddha ātmatattvamen ❃niyat ācharaṇake anurūp aisī jo nirantar shuddhanayātmak ālochanā vah mujhe sanyamīko vāstavamen kāmadhenurūp ho .172. ❃ niyat = nishchit; dr̥uḍh; līn; parāyaṇ . [ācharaṇ shuddha ātmatattvake āshrit hotā hai . ]
Page 225 of 388
PDF/HTML Page 252 of 415
single page version
buddhvā buddhvā nirvikalpan mumukṣhuḥ .
siddhin yāyāt siddhisīmantinīshaḥ ..173..
nirvyābādhan vishuddhan smarasharagahanānīkadāvāgnirūpam .
tadvande sādhuvandyan jananajalanidhau laṅghane yānapātram ..174..
vidadhati paran brūmaḥ kin te tapasvin ev hi .
padamidamaho gnātvā bhūyo‘pi yānti sarāgatām ..175..
[shlokārtha : — ] mumukṣhu jīv tīn lokako jānanevāle nirvikalpa shuddha tattvako bhalībhān̐ti jānakar usakī siddhike hetu shuddha shīlakā (chāritrakā) ācharaṇ karake, siddhirūpī strīkā svāmī hotā hai — siddhiko prāpta karatā hai .173.
[shlokārtha : — ] tattvamen magna aise jinamunike hr̥udayakamalakī kesaramen jo ānanda sahit virājamān hai, jo bādhā rahit hai, jo vishuddha hai, jo kāmadevake bāṇoṅkī gahan ( – durbhedya) senāko jalā deneke liye dāvānal samān hai aur jisane shuddhagnānarūp dīpak dvārā muniyoṅke manogr̥uhake ghor andhakārakā nāsh kiyā hai, use — sādhuon dvārā vandya tathā janmārṇavako lān̐gh jānemen naukārūp us shuddha tattvako — main vandan karatā hūn̐ .174.
[shlokārtha : — ] ham pūchhate hain ki — jo samagra buddhimān hone par bhī dūsareko ‘yah navīn pāp kar’ aisā upadesh dete hain, ve kyā vāstavamen tapasvī hain ? aho ! khed hai
Page 226 of 388
PDF/HTML Page 253 of 415
single page version
satatasulabhan bhāsvatsamyagdrashān samatālayam .
sphu ṭitasahajāvasthan līnan mahimni nije‘nisham ..176..
sakalavimalagnānāvāsan nirāvaraṇan shivam .
kimapi manasān vāchān dūran munerapi tannumaḥ ..177..
pratidinodayachāruhimadyutiḥ .
prahatamohatamassamitirjinaḥ ..178..
ki ve hr̥udayamen vilasit shuddhagnānarūp aur sarvottam ❃piṇḍarūp is padako jānakar punaḥ bhī sarāgatāko prāpta hote hain ! 175.
[shlokārtha : — ] tattvommen vah sahaj tattva jayavanta hai — ki jo sadā anākul hai, jo nirantar sulabh hai, jo prakāshamān hai, jo samyagdr̥uṣhṭiyoṅko samatākā ghar hai, jo param kalā sahit vikasit nij guṇonse praphu llit (khilā huā) hai, jisakī sahaj avasthā sphu ṭit ( – prakaṭit) hai aur jo nirantar nij mahimāmen līn hai .176.
[shlokārtha : — ] sāt tattvommen sahaj param tattva nirmal hai, sakal - vimal (sarvathā vimal) gnānakā āvās hai, nirāvaraṇ hai, shiv (kalyāṇamay) hai, spaṣhṭa - spaṣhṭa hai, nitya hai, bāhya prapañchase parāṅmukh hai aur muniko bhī manase tathā vāṇīse ati dūr hai; use ham naman karate hain .177.
[shlokārtha : — ] jo (jin) shānta rasarūpī amr̥utake samudrako (uchhālaneke ❃ piṇḍ = (1) padārtha; (2) bal .
Page 227 of 388
PDF/HTML Page 254 of 415
single page version
prahatadāruṇarāgakadambakaḥ .
jayati yaḥ paramātmapadasthitaḥ ..179..
iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridevvirachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau paramālochanādhikāraḥ saptamaḥ shrutaskandhaḥ .. liye) pratidin udayamān sundar chandra samān hai aur jisane atul gnānarūpī sūryakī kiraṇonse mohatimirake samūhakā nāsh kiyā hai, vah jin jayavanta hai .178.
[shlokārtha : — ] jisane janma - jarā - mr̥utyuke samūhako jīt liyā hai, jisane dāruṇ rāgake samūhakā hanan kar diyā hai, jo pāparūpī mahā andhakārake samūhake liye sūrya samān hai tathā jo paramātmapadamen sthit hai, vah jayavanta hai .179.
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke vistār rahit dehamātra jinhen parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirgrantha munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥utti nāmakī ṭīkāmen) param - ālochanā adhikār nāmakā sātavān̐ shrutaskandha samāpta huā .
Page 228 of 388
PDF/HTML Page 255 of 415
single page version
ab samasta dravyakarma, bhāvakarma tathā nokarmake sannyāsake hetubhūt shuddhanishchay- prāyashchitta adhikār kahā jātā hai .
gāthā : 113 anvayārtha : — [vratasamitishīlasanyamapariṇāmaḥ ] vrat, samiti, shīl aur sanyamarūp pariṇām tathā [karaṇanigrahaḥ bhāvaḥ ] indriyanigraharūp bhāv [saḥ ] vah [prāyashchittam ] prāyashchitta [bhavati ] hai [cha ev ] aur vah [anavaratan ] nirantar [kartavyaḥ ] kartavya hai .
ṭīkā : — yah, nishchay - prāyashchittake svarūpakā kathan hai .
Page 229 of 388
PDF/HTML Page 256 of 415
single page version
pañchamahāvratapañchasamitishīlasakalendriyavāṅmanaḥkāyasanyamapariṇāmaḥ pañchendriyanirodhashcha sa khalu pariṇativisheṣhaḥ, prāyaḥ prāchuryeṇ nirvikāran chittan prāyashchittam, anavaratan chāntarmukhākār- paramasamādhiyukten paramajinayogīshvareṇ pāpāṭavīpāvaken pañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigraheṇ sahajavairāgyaprāsādashikharashikhāmaṇinā paramāgamamakarandaniṣhyandimukhapadmaprabheṇ kartavya iti .
muktin yānti svasukharatayasten nirdhūtapāpāḥ .
pāpāḥ pāpan vidadhati muhuḥ kin punashchitrametat ..180..
pān̐ch mahāvratarūp, pān̐ch samitirūp, shīlarūp aur sarva indriyoṅke tathā manavachanakāyāke sanyamarūp pariṇām tathā pān̐ch indriyoṅkā nirodh — yah pariṇativisheṣh so prāyashchitta hai . prāyashchitta arthāt prāyaḥ chitta — prachurarūpase nirvikār chitta . antarmukhākār paramasamādhise yukta, param jinayogīshvar, pāparūpī aṭavīko (jalāneke liye) agni samān, pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra parigrahake dhārī, sahajavairāgyarūpī mahalake shikharake shikhāmaṇi samān aur paramāgamarūpī puṣhparas - jharate hue mukhavāle padmaprabhako yah prāyashchitta nirantar kartavya hai .
[ab is 113vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] muniyoṅko svātmākā chintan vah nirantar prāyashchitta hai; nij sukhamen rativāle ve us prāyashchitta dvārā pāpako jhāṛakar mukti prāpta karate hain . yadi muniyoṅko (svātmāke atirikta) anya chintā ho to ve vimūrḥ kāmārta pāpī punaḥ pāpako utpanna karate hain . — isamen kyā āshcharya hai ? 180.
Page 230 of 388
PDF/HTML Page 257 of 415
single page version
ih hi sakalakarmanirmūlanasamarthanishchayaprāyashchittamukta m .
krodhādinikhilamoharāgadveṣhavibhāvasvabhāvakṣhayakāraṇanijakāraṇaparamātmasvabhāvabhāvanāyān satyān nisargavr̥uttyā prāyashchittamabhihitam, athavā paramātmaguṇātmakashuddhāntastattvasvarūp- sahajagnānādisahajaguṇachintā prāyashchittan bhavatīti .
kāmakrodhādyanyabhāvakṣhaye cha .
santo jānantyetadātmapravāde ..181..
gāthā : 114 anvayārtha : — [krodhādisvakīyabhāvakṣhayaprabhr̥utibhāvanāyān ] krodh ādi svakīy bhāvoṅke ( – apane vibhāvabhāvoṅke) kṣhayādikakī bhāvanāmen [nirgrahaṇam ] rahanā [cha ] aur [nijaguṇachintā ] nij guṇoṅkā chintan karanā vah [nishchayataḥ ] nishchayase [prāyashchittan bhaṇitam ] prāyashchitta kahā hai .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen) sakal karmoṅko mūlase ukhāṛ denemen samartha aisā nishchay - prāyashchitta kahā gayā hai .
krodhādik samasta moharāgadveṣharūp vibhāvasvabhāvoṅke kṣhayake kāraṇabhūt nij kāraṇaparamātmāke svabhāvakī bhāvanā hone par nisargavr̥uttike kāraṇ (arthāt svābhāvik – sahaj pariṇati honeke kāraṇ) prāyashchitta kahā gayā hai; athavā, paramātmāke guṇātmak aise jo shuddha - antaḥtattvarūp (nij) svarūpake sahajagnānādik sahajaguṇ unakā chintan karanā vah prāyashchitta hai .
[ab is 114vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shlokārtha : — ] muniyoṅko kāmakrodhādi anya bhāvoṅke kṣhayakī jo sambhāvanā
Page 231 of 388
PDF/HTML Page 258 of 415
single page version
chatuṣhkaṣhāyavijayopāyasvarūpākhyānametat .
jaghanyamadhyamottamabhedātkṣhamāstisro bhavanti . akāraṇādapriyavādino mithyādraṣhṭerakāraṇen mān trāsayitumudyogo vidyate, ayamapagato matpuṇyeneti prathamā kṣhamā . akāraṇen santrāsakarasya tāḍanavadhādipariṇāmo‘sti, ayan chāpagato matsukr̥uteneti dvitīyā kṣhamā . vadhe satyamūrtasya athavā to apane gnānakī jo sambhāvanā ( – samyak bhāvanā) vah ugra prāyashchitta kahā hai . santonne ātmapravādamen aisā jānā hai (arthāt jānakar kahā hai ) . 181 .
gāthā : 115 anvayārtha : — [krodhan kṣhamayā ] krodhako kṣhamāse, [mānan svamārdaven ] mānako nij mārdavase, [māyān cha ārjaven ] māyāko ārjavase [cha ] tathā [lobhan santoṣheṇ ] lobhako santoṣhase — [chaturvidhakaṣhāyān ] isaprakār chaturvidh kaṣhāyoṅko [khalu jayati ] (yogī) vāstavamen jītate hain .
ṭīkā : — yah, chār kaṣhāyon par vijay prāpta karaneke upāyake svarūpakā kathan hai .
jaghanya, madhyam aur uttam aise (tīn) bhedoṅke kāraṇ kṣhamā tīn (prakārakī) hai . (1) ‘binā-kāraṇ apriy bolanevāle mithyādr̥uṣhṭiko binā-kāraṇ mujhe trās denekā udyog vartatā hai, vah mere puṇyase dūr huā;’ – aisā vichārakar kṣhamā karanā vah pratham kṣhamā hai . (2) ‘(mujhe) binā-kāraṇ trās denevāleko 1tāṛanakā aur 2vadhakā pariṇām vartatā hai, vah mere sukr̥utase dūr huā;’ — aisā vichārakar kṣhamā karanā vah dvitīy kṣhamā hai . (3) vadh
1 – tāṛan = mār māranā vah .
2 – vadh = mār ḍālanā vah .
Page 232 of 388
PDF/HTML Page 259 of 415
single page version
paramabrahmarūpiṇo mamāpakārahāniriti paramasamarasībhāvasthitiruttamā kṣhamā . ābhiḥ kṣhamābhiḥ krodhakaṣhāyan jitvā, mānakaṣhāyan mārdaven cha, māyākaṣhāyan chārjaveṇ, paramatattvalābhasantoṣheṇ lobhakaṣhāyan cheti .
krodhodayādbhavati kasya na kāryahāniḥ ..’’
yatprāvrajannanu tadaiv sa ten muchyet .
māno manāgapi hatin mahatīn karoti ..’’
honese amūrta paramabrahmarūp aise mujhe hāni nahīn hotī — aisā samajhakar param samarasībhāvamen sthit rahanā vah uttam kṣhamā hai . in (tīn) kṣhamāon dvārā krodhakaṣhāyako jītakar, 1mārdav dvārā mānakaṣhāyako, 2ārjav dvārā māyākaṣhāyako tathā paramatattvakī prāptirūp santoṣhase lobhakaṣhāyako (yogī) jītate hain .
isīprakār (āchāryavar) shrī guṇabhadrasvāmīne (ātmānushāsanamen 216, 217, 221 tathā 223ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
[shlokārtha : — ] kāmadev (apane) chittamen rahane par bhī (apanī) jaṛatāke kāraṇ use na pahichānakar, shaṅkarane krodhī hokar bāhyamen kisīko kāmadev samajhakar use jalā diyā . (chittamen rahanevālā kāmadev to jīvit honeke kāraṇ) usane kī huī ghor avasthāko ( – kāmavihval dashāko) shaṅkar prāpta hue . krodhake udayase ( – krodh utpanna honese) kise kāryahāni nahīn hotī ?’’
‘‘[shlokārtha : — ] (yuddhamen bharatane bāhubali par chakra chhoṛā parantu vah chakra
1 – mārdav = komalatā; naramāī; nirmānatā . 2 – ārjav = r̥ujutā; saralatā .
Page 233 of 388
PDF/HTML Page 260 of 415
single page version
kil jaḍatayā lolo vālavraje‘vichalan sthitaḥ .
pariṇatatr̥uṣhān prāyeṇaivamvidhā hi vipattayaḥ ..’’
tathā hi — bāhubalike dāhine hāthamen ākar sthir ho gayā .) apane dāhine hāthamen sthit (us) chakrako chhoṛakar jab bāhubaline pravrajyā lī tabhī (turanta hī) ve us kāraṇ mukti prāpta kar lete, parantu ve (mānake kāraṇ mukti prāpta na karake) vāstavamen dīrgha kāl tak prasiddha (mānakr̥ut) kleshako prāpta hue . thoṛā bhī mān mahā hāni karatā hai !’’
‘‘[shlokārtha : — ] jisamen ( – jis gaḍḍhemen) chhipe hue krodhādik bhayaṅkar sarpa dekhe nahīn jā sakate aisā jo mithyātvarūpī ghor andhakāravālā māyārūpī mahān gaḍḍhā usase ḍarate rahanā yogya hai .’’
‘‘[shlokārtha : — ] ❃vanacharake bhayase bhāgatī huī surā gāyakī pūn̐chh daivayogase belamen ulajh jāne par jaṛatāke kāraṇ bāloṅke guchchheke prati lolupatāvālī vah gāy (apane sundar bāloṅko na ṭūṭane deneke lobhamen) vahān̐ avichalarūpase khaṛī rah gaī, aur arere ! us gāyako vanachar dvārā prāṇase bhī vimukta kar diyā gayā ! (arthāt us gāyane bāloṅke lobhamen prāṇ bhī gam̐vā diye !) jinhen tr̥uṣhṇā pariṇamit huī hai unhen prāyaḥ aisī hī vipattiyān̐ ātī hain .’’
aur (is 115 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : — ❃ vanachar = vanamen rahanevāle, bhīl ādi manuṣhya athavā sher ādi jaṅgalī pashu .