Niyamsar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 110-115 ; Adhikar-8 : Shuddh Nishchay Prayashchitt adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 21

 

Page 214 of 388
PDF/HTML Page 241 of 415
single page version

sheṣheṇāntarmukhasvasvabhāvaniratasahajāvalokanen nirantaran pashyati; kin kr̥utvā ? pūrvan nij- pariṇāman samatāvalambanan kr̥utvā paramasanyamībhūtvā tiṣhṭhati; tadevālochanāsvarūpamiti he shiṣhya tvan jānīhi paramajinanāthasyopadeshāt ityālochanāvikalpeṣhu prathamavikalpo‘yamiti .

(sragdharā)
ātmā hyātmānamātmanyavichalanilayan chātmanā pashyatītthan
yo mukti shrīvilāsānatanusukhamayān stokakālen yāti
.
so‘yan vandyaḥ sureshairyamadharatatibhiḥ khecharairbhūcharairvā
tan vande sarvavandyan sakalaguṇanidhin tadguṇāpekṣhayāham
..154..
(mandākrāntā)
ātmā spaṣhṭaḥ paramayaminān chittapaṅkejamadhye
gnānajyotiḥprahataduritadhvāntapuñjaḥ purāṇaḥ
.

nijabodhake sthānabhūt kāraṇaparamātmāko niravasheṣharūpase antarmukh nij svabhāvanirat sahaj avalokan dvārā nirantar dekhatā hai (arthāt jo jīv kāraṇaparamātmāko sarvathā antarmukh aisā jo nij svabhāvamen līn sahaj - avalokan usake dvārā nirantar dekhatā haianubhavatā hai ); kyā karake dekhatā hai ? pahale nij pariṇāmako samatāvalambī karake, paramasanyamībhūtarūpase rahakar dekhatā hai; vahī ālochanākā svarūp hai aisā, he shiṣhya ! tū param jinanāthake upadesh dvārā jān . aisā yah, ālochanāke bhedommen pratham bhed huā .

[ab is 109vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj chhah shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] isaprakār jo ātmā ātmāko ātmā dvārā ātmāmen avichal nivāsavālā dekhatā hai, vah anaṅg - sukhamay (atīndriy ānandamay) aise muktilakṣhmīke vilāsoṅko alpa kālamen prāpta karatā hai . vah ātmā sureshonse, sanyamadharoṅkī paṅktiyonse, khecharonse (vidyādharonse) tathā bhūcharonse (bhūmigochariyonse) vandya hai . main us sarvavandya sakalaguṇanidhiko (sarvase vandya aise samasta guṇoṅke bhaṇḍārako) usake guṇoṅkī apekṣhāse (abhilāṣhāse) vandan karatā hūn̐ .154.

[shlokārtha : ] jisane gnānajyoti dvārā pāpatimirake puñjakā nāsh kiyā hai aur


Page 215 of 388
PDF/HTML Page 242 of 415
single page version

so‘tikrānto bhavati bhavinān vāṅmanomārgamasmi-
nnārātīye paramapuruṣhe ko vidhiḥ ko niṣhedhaḥ
..155..
evamanen padyen vyavahārālochanāprapañchamupahasati kil paramajinayogīshvaraḥ .
(pr̥ithvī)
jayatyanaghachinmayan sahajatattvamuchchairidan
vimukta sakalendriyaprakarajātakolāhalam
.
nayānayanikāyadūramapi yoginān gocharan
sadā shivamayan paran paramadūramagnāninām
..156..
(mandākrāntā)
shuddhātmānan nijasukhasudhāvārdhimajjantamenan
buddhvā bhavyaḥ paramagurutaḥ shāshvatan shan prayāti
.
tasmāduchchairahamapi sadā bhāvayāmyatyapūrvan
bhedābhāve kimapi sahajan siddhibhūsaukhyashuddham
..157..

jo purāṇ (sanātan) hai aisā ātmā paramasanyamiyoṅke chittakamalamen spaṣhṭa hai . vah ātmā sansārī jīvoṅke vachan - manomārgase atikrānt (vachan tathā manake mārgase agochar) hai . is nikaṭ paramapuruṣhamen vidhi kyā aur niṣhedh kyā ? 155.

isaprakār is padya dvārā param jinayogīshvarane vāstavamen vyavahār - ālochanāke prapañchakā 1upahās kiyā hai .

[shlokārtha : ] jo sakal indriyoṅke samūhase utpanna honevāle kolāhalase vimukta hai, jo nay aur anayake samūhase dūr hone par bhī yogiyoṅko gochar hai, jo sadā shivamay hai, utkr̥uṣhṭa hai aur jo agnāniyoṅko param dūr hai, aisā yah 2anagh - chaitanyamay sahajatattva atyanta jayavanta hai .156.

[shlokārtha : ] nij sukharūpī sudhāke sāgaramen ḍūbate hue is shuddhātmāko

1upahās = han̐sī; majāk; khillī; tiraskār .

2anagh = nirdoṣh; mal rahit; shuddha .


Page 216 of 388
PDF/HTML Page 243 of 415
single page version

(vasantatilakā)
nirmukta saṅganikaran paramātmatattvan
nirmoharūpamanaghan parabhāvamukta m
.
sambhāvayāmyahamidan praṇamāmi nityan
nirvāṇayoṣhidatanūdbhavasammadāy
..158..
(vasantatilakā)
tyaktvā vibhāvamakhilan nijabhāvabhinnan
chinmātramekamamalan paribhāvayāmi
.
sansārasāgarasamuttaraṇāy nityan
nirmukti mārgamapi naumyavibhedamukta m
..159..
kammamahīruhamūlachchhedasamattho sakīyapariṇāmo .
sāhīṇo samabhāvo āluñchhaṇamidi samuddiṭṭhan ..110..
jānakar bhavya jīv param guru dvārā shāshvat sukhako prāpta karate hain; isaliye, bhedake
abhāvakī dr̥uṣhṭise jo siddhise utpanna honevāle saukhya dvārā shuddha hai aise kisī
(adbhut) sahaj tattvako main bhī sadā ati
- apūrva rītise atyanta bhātā hūn̐ .157.

[shlokārtha : ] sarva saṅgase nirmukta, nirmoharūp, anagh aur parabhāvase mukta aise is paramātmatattvako main nirvāṇarūpī strīse utpanna honevāle anaṅg sukhake liye nitya sambhātā hūn̐ (samyakrūpase bhātā hūn̐) aur praṇām karatā hūn̐ .158.

[shlokārtha : ] nij bhāvase bhinna aise sakal vibhāvako chhoṛakar ek nirmal chinmātrako main bhātā hūn̐ . sansārasāgarako tar jāneke liye, abhed kahe hue (jise jinendronne bhed rahit kahā hai aise) muktike mārgako bhī main nitya naman karatā hūn̐ .159.

jo karma - taru - jaṛ nāshake sāmarthyarūp svabhāv hai .
svādhīn nij samabhāv āluñchhan vahī pariṇām hai ..110..

Page 217 of 388
PDF/HTML Page 244 of 415
single page version

karmamahīruhamūlachhedasamarthaḥ svakīyapariṇāmaḥ .
svādhīnaḥ samabhāvaḥ āluñchhanamiti samuddiṣhṭam ..110..

paramabhāvasvarūpākhyānametat .

bhavyasya pāriṇāmikabhāvasvabhāven paramasvabhāvaḥ . audayikādichaturṇān vibhāv- svabhāvānāmagocharaḥ sa pañchamabhāvaḥ . at evodayodīraṇakṣhayakṣhayopashamavividhavikāravivarjitaḥ . ataḥ kāraṇādasyaikasya paramatvam, itareṣhān chaturṇān vibhāvānāmaparamatvam . nikhilakarmaviṣhavr̥ukṣha- mūlanirmūlanasamarthaḥ trikālanirāvaraṇanijakāraṇaparamātmasvarūpashraddhānapratipakṣhatīvramithyātvakarmo- dayabalen kudraṣhṭerayan paramabhāvaḥ sadā nishchayato vidyamāno‘pyavidyamān ev . nityanigodakṣhetra- gnānāmapi shuddhanishchayanayen sa paramabhāvaḥ abhavyatvapāriṇāmik ityanenābhidhānen na sambhavati .

gāthā : 110 anvayārtha :[karmamahīruhamūlachhedasamarthaḥ ] karmarūpī vr̥ukṣhakā mūl chhedanemen samartha aisā jo [samabhāvaḥ ] samabhāvarūp [svādhīnaḥ ] svādhīn [svakīyapariṇāmaḥ ] nij pariṇām [āluñchhanam iti samuddiṣhṭam ] use āluñchhan kahā hai .

ṭīkā :yah, paramabhāvake svarūpakā kathan hai .

bhavyako pāriṇāmikabhāvarūp svabhāv honeke kāraṇ param svabhāv hai . vah pañcham bhāv audayikādi chār vibhāvasvabhāvoṅko agochar hai . isīliye vah pañcham bhāv uday, udīraṇā, kṣhay, kṣhayopasham aise vividh vikāronse rahit hai . is kāraṇase is ekako paramapanā hai, sheṣh chār vibhāvoṅko aparamapanā hai . samasta karmarūpī viṣhavr̥ukṣhake mūlako ukhāṛ denemen samartha aisā yah paramabhāv, trikāl - nirāvaraṇ nij kāraṇaparamātmāke svarūpakī shraddhāse pratipakṣha tīvra mithyātvakarmake udayake kāraṇ kudr̥uṣhṭiko, sadā nishchayase vidyamān hone par bhī, avidyamān hī hai (kāraṇ ki mithyādr̥uṣhṭiko us paramabhāvake vidyamānapanekī shraddhā nahīn hai ) . nityanigodake jīvoṅko bhī shuddhanishchayanayase vah paramabhāv ‘abhavyatvapāriṇāmik’ aise nām sahit nahīn hai (parantu shuddharūpase hī hai ) . jisaprakār meruke adhobhāgamen sthit suvarṇarāshiko bhī suvarṇapanā hai, usīprakār abhavyoṅko bhī paramasvabhāvapanā hai; vah vastuniṣhṭha hai, vyavahārayogya nahīn hai (arthāt jisaprakār meruke nīche sthit suvarṇarāshikā suvarṇapanā suvarṇarāshimen vidyamān hai kintu vah kāmamenupayogamen nahīn ātā, usīprakār abhavyoṅkā paramasvabhāvapanā ātmavastumen vidyamān hai kintu vah kāmamen nahīn ātā kyoṅki abhavya jīv paramasvabhāvakā āshray karaneke


Page 218 of 388
PDF/HTML Page 245 of 415
single page version

yathā meroradhobhāgasthitasuvarṇarāsherapi suvarṇatvan, abhavyānāmapi tathā paramasvabhāvatvan; vastuniṣhṭhan, na vyavahārayogyam . sudrashāmatyāsannabhavyajīvānān saphalībhūto‘yan paramabhāvaḥ sadā nirañjanatvāt; yataḥ sakalakarmaviṣhamaviṣhadrumapr̥uthumūlanirmūlanasamarthatvāt nishchayaparamālochanāvikalpasambhavā- luñchhanābhidhānam anen paramapañchamabhāven atyāsannabhavyajīvasya sidhyatīti .

(mandākrāntā)
eko bhāvaḥ sa jayati sadā pañchamaḥ shuddhashuddhaḥ
karmārātisphu ṭitasahajāvasthayā sansthito yaḥ
.
mūlan mukternikhilayamināmātmaniṣhṭhāparāṇān
ekākāraḥ svarasavisarāpūrṇapuṇyaḥ purāṇaḥ
..160..
(mandākrāntā)
āsansārādakhilajanatātīvramohodayātsā
mattā nityan smaravashagatā svātmakāryapramugdhā
.
gnānajyotirdhavalitakakubhmaṇḍalan shuddhabhāvan
mohābhāvātsphu ṭitasahajāvasthameṣhā prayāti
..161..

liye ayogya hain ) . sudr̥uṣhṭiyoṅkoati āsannabhavya jīvoṅkoyah paramabhāv sadā nirañjanapaneke kāraṇ (arthāt sadā nirañjanarūpase pratibhāsit honeke kāraṇ) saphal huā hai; jisase, is param pañchamabhāv dvārā ati - āsannabhavya jīvako nishchay - param - ālochanāke bhedarūpase utpanna honevālā ‘āluñchhan’ nām siddha hotā hai, kāraṇ ki vah paramabhāv samasta karmarūpī viṣham - viṣhavr̥ukṣhake vishāl mūlako ukhāṛ denemen samartha hai .

[ab is 110vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] jo karmakī dūrīke kāraṇ pragaṭ sahajāvasthāpūrvak vidyamān hai, jo ātmaniṣhṭhāparāyaṇ (ātmasthit) samasta muniyoṅko muktikā mūl hai, jo ekākār hai (arthāt sadā ekarūp hai ), jo nij rasake phai lāvase bharapūr honeke kāraṇ pavitra hai aur jo purāṇ (sanātan) hai, vah shuddha - shuddha ek pañcham bhāv sadā jayavanta hai .160.

[shlokārtha : ] anādi sansārase samasta janatāko (janasamūhako) tīvra mohake udayake kāraṇ gnānajyoti sadā matta hai, kāmake vash hai aur nij ātmakāryamen


Page 219 of 388
PDF/HTML Page 246 of 415
single page version

kammādo appāṇan bhiṇṇan bhāvei vimalaguṇaṇilayan .
majjhatthabhāvaṇāe viyaḍīkaraṇan ti viṇṇeyan ..111..
karmaṇaḥ ātmānan bhinnan bhāvayati vimalaguṇanilayam .
madhyasthabhāvanāyāmavikr̥utikaraṇamiti vigneyam ..111..

ih hi shuddhopayogino jīvasya pariṇativisheṣhaḥ prokta : .

yaḥ pāpāṭavīpāvako dravyabhāvanokarmabhyaḥ sakāshād bhinnamātmānan sahajaguṇ-[nilayan madhyasthabhāvanāyān bhāvayati tasyāvikr̥utikaraṇ-] abhidhānaparamālochanāyāḥ svarūpamastyeveti . mūrḥ hai . mohake abhāvase yah gnānajyoti shuddhabhāvako prāpta karatī haiki jis shuddhabhāvane dishāmaṇḍalako dhavalit (ujjval) kiyā hai tathā sahaj avasthā pragaṭ kī hai .161.

gāthā : 111 anvayārtha :[madhyasthabhāvanāyām ] jo madhyasthabhāvanāmen [karmaṇaḥ bhinnam ] karmase bhinna [ātmānan ] ātmāko[vimalaguṇanilayan ] ki jo vimal guṇoṅkā nivās hai use[bhāvayati ] bhātā hai, [avikr̥utikaraṇam iti vigneyam ] us jīvako avikr̥utikaraṇ jānanā .

ṭīkā :yahān̐ shuddhopayogī jīvakī pariṇativisheṣhakā (mukhya pariṇatikā) kathan hai .

pāparūpī aṭavīko jalāneke liye agni samān aisā jo jīv dravyakarma, bhāvakarma aur nokarmase bhinna ātmākoki jo sahaj guṇoṅkā nidhān hai usemadhyasthabhāvanāmen bhātā hai, use avikr̥utikaraṇ-nāmak param - ālochanākā svarūp vartatā hī hai .

[ab is 111vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj nau shlok kahate hain : ]

nirmalaguṇākar karma-virahit anubhavan jo ātmakā .
mādhyastha bhāvommen kare, avikr̥utikaraṇ use kahā ..111..

Page 220 of 388
PDF/HTML Page 247 of 415
single page version

(mandākrāntā)
ātmā bhinno bhavati satatan dravyanokarmarāshe-
rantaḥshuddhaḥ shamadamaguṇāmbhojinīrājahansaḥ
.
mohābhāvādaparamakhilan naiv gr̥uhṇāti so‘yan
nityānandādyanupamaguṇashchichchamatkāramūrtiḥ
..162..
(mandākrāntā)
akṣhayyāntarguṇamaṇigaṇaḥ shuddhabhāvāmr̥utāmbho-
rāshau nityan vishadavishade kṣhālitānhaḥkalaṅkaḥ
.
shuddhātmā yaḥ prahatakaraṇagrāmakolāhalātmā
gnānajyotiḥpratihatatamovr̥uttiruchchaishchakāsti
..163..
(vasantatilakā)
sansāraghorasahajādibhirev raudrai-
rduḥkhādibhiḥ pratidinan paritapyamāne
.
loke shamāmr̥utamayīmih tān himānīn
yāyādayan munipatiḥ samatāprasādāt
..164..

[shlokārtha : ] ātmā nirantar dravyakarma aur nokarmake samūhase bhinna hai, antaraṅgamen shuddha hai aur sham - damaguṇarūpī kamaloṅkā rājahans hai (arthāt jisaprakār rājahans kamalommen keli karatā hai usīprakār ātmā shāntabhāv aur jitendriyatārūpī guṇommen ramatā hai ) . sadā ānandādi anupam guṇavālā aur chaitanyachamatkārakī mūrti aisā vah ātmā mohake abhāvake kāraṇ samasta parako (samasta paradravyabhāvoṅko) grahaṇ nahīn hī karatā .162.

[shlokārtha : ] jo akṣhay antaraṅg guṇamaṇiyoṅkā samūh hai, jisane sadā vishad - -vishad (atyanta nirmal) shuddhabhāvarūpī amr̥utake samudramen pāpakalaṅkako dho ḍālā hai tathā jisane indriyasamūhake kolāhalako naṣhṭa kar diyā hai, vah shuddha ātmā gnānajyoti dvārā andhakāradashākā nāsh karake atyanta prakāshamān hotā hai .163.

[shlokārtha : ] sansārake ghor, sahaj ityādi raudra duḥkhādikase pratidin paritapta sahaj = sāthamen utpanna arthāt svābhāvik . [nirantar vartatā huā ākulatārūpī duḥkh to sansāramen svābhāvik

hī hai, arthāt sansār svabhāvase hī duḥkhamay hai . taduparānta tīvra asātā ādikā āshray karanevāle ghor
duḥkhonse bhī sansār bharā hai .]

Page 221 of 388
PDF/HTML Page 248 of 415
single page version

(vasantatilakā)
mukta : kadāpi na hi yāti vibhāvakāyan
taddhetubhūtasukr̥utāsukr̥utapraṇāshāt
.
tasmādahan sukr̥utaduṣhkr̥utakarmajālan
muktvā mumukṣhupathamekamih vrajāmi
..165..
(anuṣhṭubh)
prapadye‘han sadāshuddhamātmānan bodhavigraham .
bhavamūrtimimān tyaktvā pudgalaskandhabandhurām ..166..
(anuṣhṭubh)
anādimamasansārarogasyāgadamuttamam .
shubhāshubhavinirmukta shuddhachaitanyabhāvanā ..167..
(mālinī)
ath vividhavikalpan pañchasansāramūlan
shubhamashubhasukarma prasphu ṭan tadviditvā
.
bhavamaraṇavimuktan pañchamukti pradan yan
tamahamabhinamāmi pratyahan bhāvayāmi
..168..

honevāle is lokamen yah munivar samatāke pramādase shamāmr̥utamay jo him - rāshi (baph rkā ḍher) use prāpta karate hain .164.

[shlokārtha : ] mukta jīv vibhāvasamūhako kadāpi prāpta nahīn hotā kyoṅki usane usake hetubhūt sukr̥ut aur duṣhkr̥utakā nāsh kiyā hai . isaliye ab main sukr̥ut aur duṣhkr̥utarūpī karmajālako chhoṛakar ek mumukṣhumārga par jātā hūn̐ [arthāt mumukṣhu jis mārga par chale hain usī ek mārga par chalatā hūn̐ ] .165.

[shlokārtha : ] pudgalaskandhon dvārā jo asthir hai (arthāt pudgalaskandhoṅke āne - jānese jo ek-sī nahīn rahatī) aisī is bhavamūrtiko (bhavakī mūrtirūp kāyāko) chhoṛakar main sadāshuddha aisā jo gnānasharīrī ātmā usakā āshray karatā hūn̐ . 166 .

[shlokārtha : ] shubh aur ashubhase rahit shuddhachaitanyakī bhāvanā mere anādi sansārarogakī uttam auṣhadhi hai .167.

[shlokārtha : ] pān̐ch prakārake (dravya, kṣhetra, kāl, bhav aur bhāvake


Page 222 of 388
PDF/HTML Page 249 of 415
single page version

(mālinī)
ath sulalitavāchān satyavāchāmapītthan
na viṣhayamidamātmajyotirādyantashūnyam
.
tadapi guruvachobhiḥ prāpya yaḥ shuddhadraṣhṭiḥ
sa bhavati paramashrīkāminīkāmarūpaḥ ..169..
(mālinī)
jayati sahajatejaḥprāstarāgāndhakāro
manasi munivarāṇān gocharaḥ shuddhashuddhaḥ
.
viṣhayasukharatānān durlabhaḥ sarvadāyan
paramasukhasamudraḥ shuddhabodho‘stanidraḥ
..170..
madamāṇamāyalohavivajjiyabhāvo du bhāvasuddhi tti .
parikahiyan bhavvāṇan loyāloyappadarisīhin ..112..

parāvartanarūp) sansārakā mūl vividh bhedomvālā shubhāshubh karma hai aisā spaṣhṭa jānakar, jo janmamaraṇ rahit hai aur pān̐ch prakārakī mukti denevālā hai use (shuddhātmāko) main naman karatā hūn̐ aur pratidin bhātā hūn̐ .168.

[shlokārtha : ] is prakār ādi - anta rahit aisī yah ātmajyoti sulalit (sumadhur) vāṇīkā athavā satya vāṇīkā bhī viṣhay nahīn hai; tathāpi guruke vachanon dvārā use prāpta karake jo shuddha dr̥uṣhṭivālā hotā hai, vah paramashrīrūpī kāminīkā vallabh hotā hai (arthāt muktisundarīkā pati hotā hai ) .169.

[shlokārtha : ] jisane sahaj tejase rāgarūpī andhakārakā nāsh kiyā hai, jo munivaroṅke manamen vās karatā hai, jo shuddha - shuddha hai, jo viṣhayasukhamen rat jīvoṅko sarvadā durlabh hai, jo param sukhakā samudra hai, jo shuddha gnān hai tathā jisane nidrākā nāsh kiyā hai, aisā yah (shuddha ātmā) jayavanta hai .170.

arhant lokālok dr̥uṣhṭākā kathan hai bhavyako

‘hai bhāvashuddhi mān, māyā, lobh, mad bin bhāv jo’ ..112..


Page 223 of 388
PDF/HTML Page 250 of 415
single page version

madamānamāyālobhavivarjitabhāvastu bhāvashuddhiriti .
parikathito bhavyānān lokālokapradarshibhiḥ ..112..

bhāvashuddhayabhidhānaparamālochanāsvarūpapratipādanadvāreṇ shuddhanishchayālochanādhikārop- sanhāropanyāso‘yam .

tīvrachāritramohodayabalen pumvedābhidhānanokaṣhāyavilāso madaḥ . atra madashabden madanaḥ kāmapariṇām ityarthaḥ . chaturasandarbhagarbhīkr̥utavaidarbhakavitven ādeyanāmakarmodaye sati sakalajanapūjyatayā, mātr̥upitr̥usambandhakulajātivishuddhayā vā, shatasahasrakoṭibhaṭābhidhān- pradhānabrahmacharyavratopārjitanirupamabalen cha, dānādishubhakarmopārjitasampadvr̥uddhivilāsen, athavā buddhitapovaikurvaṇauṣhadharasabalākṣhīṇarddhibhiḥ saptabhirvā, kamanīyakāminīlochanānanden vapurlāvaṇya- rasavisareṇ vā ātmāhaṅkāro mānaḥ . guptapāpato māyā . yukta sthale dhanavyayābhāvo lobhaḥ;

gāthā : 112 anvayārtha :[madamānamāyālobhavivarjitabhāvaḥ tu ] mad (madan), mān, māyā aur lobh rahit bhāv vah [bhāvashuddhiḥ ] bhāvashuddhi hai [iti ] aisā [bhavyānām ] bhavyoṅko [lokālokapradarshibhiḥ ] lokālokake draṣhṭāonne [parikathitaḥ ] kahā hai .

ṭīkā :yah, bhāvashuddhināmak param - ālochanāke svarūpake pratipādan dvārā shuddha- nishchay - ālochanā adhikārake upasanhārakā kathan hai .

tīvra chāritramohake udayake kāraṇ puruṣhaved nāmak nokaṣhāyakā vilās vah mad hai . yahān̐ ‘mad’ shabdakā artha ‘madan’ arthāt kāmapariṇām hai . (1) chatur vachanarachanāvāle

vaidarbhakavitvake kāraṇ, ādeyanāmakarmakā uday hone par samasta janon dvārā pūjanīyatāse,

(2) mātā - pitā sambandhī kul - jātikī vishuddhise, (3) pradhān brahmacharyavrat dvārā upārjit lakṣhakoṭi subhaṭ samān nirupam balase, (4) dānādi shubh karma dvārā upārjit sampattikī vr̥uddhike vilāsase, (5) buddhi, tap, vikriyā, auṣhadh, ras, bal aur akṣhīṇin sāt r̥uddhiyonse, athavā (6) sundar kāminiyoṅke lochanako ānanda prāpta karānevāle sharīralāvaṇyarasake vistārase honevālā jo ātma - ahaṅkār (ātmākā ahaṅkārabhāv) vah mān hai . gupta pāpase māyā hotī hai . yogya sthān par dhanavyayakā abhāv vah lobh hai; vaidarbhakavi = ek prakārakī sāhityaprasiddha sundar kāvyarachanāmen kushal kavi


Page 224 of 388
PDF/HTML Page 251 of 415
single page version

nishchayen nikhilaparigrahaparityāgalakṣhaṇanirañjananijaparamātmatattvaparigrahāt anyat paramāṇumātra- dravyasvīkāro lobhaḥ . ebhishchaturbhirvā bhāvaiḥ parimukta : shuddhabhāv ev bhāvashuddhiriti bhavya- prāṇinān lokālokapradarshibhiḥ paramavītarāgasukhāmr̥utapānaparitr̥uptairbhagavadbhirarhadbhirabhihit iti .

(mālinī)
ath jinapatimārgālochanābhedajālan
parihr̥utaparabhāvo bhavyalokaḥ samantāt
.
tadakhilamavalokya svasvarūpan cha buddhvā
sa bhavati paramashrīkāminīkāmarūpaḥ
..171..
(vasantatilakā)
ālochanā satatashuddhanayātmikā yā
nirmukti mārgaphaladā yamināmajasram
.
shuddhātmatattvaniyatācharaṇānurūpā
syātsanyatasya mam sā kil kāmadhenuḥ
..172..

nishchayase samasta parigrahakā parityāg jisakā lakṣhaṇ (svarūp) hai aise nirañjan nij paramātmatattvake parigrahase anya paramāṇumātra dravyakā svīkār vah lobh hai . in chāron bhāvonse parimukta (rahit) shuddhabhāv vahī bhāvashuddhi hai aisā bhavya jīvoṅko lokālokadarshī, paramavītarāg sukhāmr̥utake pānase paritr̥upta arhantabhagavantonne kahā hai .

[ab is param - ālochanā adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev nau shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] jo bhavya lok (bhavyajanasamūh) jinapatike mārgamen kahe hue samasta ālochanāke bhedajālako dekhakar tathā nij svarūpako jānakar sarva orase parabhāvako chhoṛatā hai, vah paramashrīrūpī kāminīkā vallabh hotā hai (arthāt muktisundarīkā pati hotā hai ) .171.

[shlokārtha : ] sanyamiyoṅko sadā mokṣhamārgakā phal denevālī tathā shuddha ātmatattvamen niyat ācharaṇake anurūp aisī jo nirantar shuddhanayātmak ālochanā vah mujhe sanyamīko vāstavamen kāmadhenurūp ho .172. niyat = nishchit; dr̥uḍh; līn; parāyaṇ . [ācharaṇ shuddha ātmatattvake āshrit hotā hai . ]


Page 225 of 388
PDF/HTML Page 252 of 415
single page version

(shālinī)
shuddhan tattvan buddhalokatrayan yad
buddhvā buddhvā nirvikalpan mumukṣhuḥ
.
tatsiddhayarthan shuddhashīlan charitvā
siddhin yāyāt
siddhisīmantinīshaḥ ..173..
(sragdharā)
sānandan tattvamajjajjinamunihr̥udayāmbhojakiñjalkamadhye
nirvyābādhan vishuddhan smarasharagahanānīkadāvāgnirūpam
.
shuddhagnānapradīpaprahatayamimanogehaghorāndhakāran
tadvande sādhuvandyan jananajalanidhau laṅghane yānapātram
..174..
(hariṇī)
abhinavamidan pāpan yāyāḥ samagradhiyo‘pi ye
vidadhati paran brūmaḥ kin te tapasvin ev hi
.
hr̥udi vilasitan shuddhan gnānan cha piṇḍamanuttaman
padamidamaho gnātvā bhūyo‘pi yānti sarāgatām
..175..

[shlokārtha : ] mumukṣhu jīv tīn lokako jānanevāle nirvikalpa shuddha tattvako bhalībhān̐ti jānakar usakī siddhike hetu shuddha shīlakā (chāritrakā) ācharaṇ karake, siddhirūpī strīkā svāmī hotā haisiddhiko prāpta karatā hai .173.

[shlokārtha : ] tattvamen magna aise jinamunike hr̥udayakamalakī kesaramen jo ānanda sahit virājamān hai, jo bādhā rahit hai, jo vishuddha hai, jo kāmadevake bāṇoṅkī gahan (durbhedya) senāko jalā deneke liye dāvānal samān hai aur jisane shuddhagnānarūp dīpak dvārā muniyoṅke manogr̥uhake ghor andhakārakā nāsh kiyā hai, usesādhuon dvārā vandya tathā janmārṇavako lān̐gh jānemen naukārūp us shuddha tattvakomain vandan karatā hūn̐ .174.

[shlokārtha : ] ham pūchhate hain kijo samagra buddhimān hone par bhī dūsareko ‘yah navīn pāp kar’ aisā upadesh dete hain, ve kyā vāstavamen tapasvī hain ? aho ! khed hai


Page 226 of 388
PDF/HTML Page 253 of 415
single page version

(hariṇī)
jayati sahajan tattvan tattveṣhu nityamanākulan
satatasulabhan bhāsvatsamyag
drashān samatālayam .
paramakalayā sārdhan vr̥uddhan pravr̥uddhaguṇairnijaiḥ
sphu ṭitasahajāvasthan līnan mahimni nije‘nisham
..176..
(hariṇī)
sahajaparaman tattvan tattveṣhu saptasu nirmalan
sakalavimalagnānāvāsan nirāvaraṇan shivam
.
vishadavishadan nityan bāhyaprapañchaparāṅmukhan
kimapi manasān vāchān dūran munerapi tannumaḥ
..177..
(drutavilambit)
jayati shāntarasāmr̥utavāridhi-
pratidinodayachāruhimadyutiḥ
.
atulabodhadivākaradīdhiti-
prahatamohatamassamitirjinaḥ
..178..

ki ve hr̥udayamen vilasit shuddhagnānarūp aur sarvottam piṇḍarūp is padako jānakar punaḥ bhī sarāgatāko prāpta hote hain ! 175.

[shlokārtha : ] tattvommen vah sahaj tattva jayavanta haiki jo sadā anākul hai, jo nirantar sulabh hai, jo prakāshamān hai, jo samyagdr̥uṣhṭiyoṅko samatākā ghar hai, jo param kalā sahit vikasit nij guṇonse praphu llit (khilā huā) hai, jisakī sahaj avasthā sphu ṭit (prakaṭit) hai aur jo nirantar nij mahimāmen līn hai .176.

[shlokārtha : ] sāt tattvommen sahaj param tattva nirmal hai, sakal - vimal (sarvathā vimal) gnānakā āvās hai, nirāvaraṇ hai, shiv (kalyāṇamay) hai, spaṣhṭa - spaṣhṭa hai, nitya hai, bāhya prapañchase parāṅmukh hai aur muniko bhī manase tathā vāṇīse ati dūr hai; use ham naman karate hain .177.

[shlokārtha : ] jo (jin) shānta rasarūpī amr̥utake samudrako (uchhālaneke piṇḍ = (1) padārtha; (2) bal .


Page 227 of 388
PDF/HTML Page 254 of 415
single page version

(drutavilambit)
vijitajanmajarāmr̥utisañchayaḥ
prahatadāruṇarāgakadambakaḥ
.
aghamahātimiravrajabhānumān
jayati yaḥ paramātmapadasthitaḥ
..179..

iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridevvirachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau paramālochanādhikāraḥ saptamaḥ shrutaskandhaḥ .. liye) pratidin udayamān sundar chandra samān hai aur jisane atul gnānarūpī sūryakī kiraṇonse mohatimirake samūhakā nāsh kiyā hai, vah jin jayavanta hai .178.

[shlokārtha : ] jisane janma - jarā - mr̥utyuke samūhako jīt liyā hai, jisane dāruṇ rāgake samūhakā hanan kar diyā hai, jo pāparūpī mahā andhakārake samūhake liye sūrya samān hai tathā jo paramātmapadamen sthit hai, vah jayavanta hai .179.

isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke vistār rahit dehamātra jinhen parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirgrantha munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥utti nāmakī ṭīkāmen) param - ālochanā adhikār nāmakā sātavān̐ shrutaskandha samāpta huā .


Page 228 of 388
PDF/HTML Page 255 of 415
single page version

shuddhanishchay-prāyashchitta adhikār
athākhiladravyabhāvanokarmasannyāsahetubhūtashuddhanishchayaprāyashchittādhikāraḥ kathyate .
vadasamidisīlasañjamapariṇāmo karaṇaṇiggaho bhāvo .
so havadi pāyachhittan aṇavarayan chev kāyavvo ..113..
vratasamitishīlasanyamapariṇāmaḥ karaṇanigraho bhāvaḥ .
sa bhavati prāyashchittam anavaratan chaiv kartavyaḥ ..113..
nishchayaprāyashchittasvarūpākhyānametat .

ab samasta dravyakarma, bhāvakarma tathā nokarmake sannyāsake hetubhūt shuddhanishchay- prāyashchitta adhikār kahā jātā hai .

gāthā : 113 anvayārtha :[vratasamitishīlasanyamapariṇāmaḥ ] vrat, samiti, shīl aur sanyamarūp pariṇām tathā [karaṇanigrahaḥ bhāvaḥ ] indriyanigraharūp bhāv [saḥ ] vah [prāyashchittam ] prāyashchitta [bhavati ] hai [cha ev ] aur vah [anavaratan ] nirantar [kartavyaḥ ] kartavya hai .

ṭīkā :yah, nishchay - prāyashchittake svarūpakā kathan hai .

vrat, samiti, sanyam, shīl, indriyarodhakā jo bhāv hai .
vah bhāv prāyashchitta hai, aru anavarat kartavya hai ..113..

Page 229 of 388
PDF/HTML Page 256 of 415
single page version

pañchamahāvratapañchasamitishīlasakalendriyavāṅmanaḥkāyasanyamapariṇāmaḥ pañchendriyanirodhashcha sa khalu pariṇativisheṣhaḥ, prāyaḥ prāchuryeṇ nirvikāran chittan prāyashchittam, anavaratan chāntarmukhākār- paramasamādhiyukten paramajinayogīshvareṇ pāpāṭavīpāvaken pañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigraheṇ sahajavairāgyaprāsādashikharashikhāmaṇinā paramāgamamakarandaniṣhyandimukhapadmaprabheṇ kartavya iti .

(mandākrāntā)
prāyashchittan bhavati satatan svātmachintā munīnān
muktin yānti svasukharatayasten nirdhūtapāpāḥ
.
anyā chintā yadi cha yaminān te vimūḍhāḥ smarārtāḥ
pāpāḥ pāpan vidadhati muhuḥ kin punashchitrametat
..180..
kohādisagabbhāvakkhayapahudibhāvaṇāe ṇiggahaṇan .
pāyachchhittan bhaṇidan ṇiyaguṇachintā ya ṇichchhayado ..114..

pān̐ch mahāvratarūp, pān̐ch samitirūp, shīlarūp aur sarva indriyoṅke tathā manavachanakāyāke sanyamarūp pariṇām tathā pān̐ch indriyoṅkā nirodhyah pariṇativisheṣh so prāyashchitta hai . prāyashchitta arthāt prāyaḥ chittaprachurarūpase nirvikār chitta . antarmukhākār paramasamādhise yukta, param jinayogīshvar, pāparūpī aṭavīko (jalāneke liye) agni samān, pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra parigrahake dhārī, sahajavairāgyarūpī mahalake shikharake shikhāmaṇi samān aur paramāgamarūpī puṣhparas - jharate hue mukhavāle padmaprabhako yah prāyashchitta nirantar kartavya hai .

[ab is 113vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] muniyoṅko svātmākā chintan vah nirantar prāyashchitta hai; nij sukhamen rativāle ve us prāyashchitta dvārā pāpako jhāṛakar mukti prāpta karate hain . yadi muniyoṅko (svātmāke atirikta) anya chintā ho to ve vimūrḥ kāmārta pāpī punaḥ pāpako utpanna karate hain . isamen kyā āshcharya hai ? 180.

krodhādi ātma - vibhāvake kṣhay ādikī jo bhāvanā .
hai niyat prāyashchitta vah jisamen svaguṇakī chintanā ..114..

Page 230 of 388
PDF/HTML Page 257 of 415
single page version

krodhādisvakīyabhāvakṣhayaprabhr̥utibhāvanāyān nirgrahaṇam .
prāyashchittan bhaṇitan nijaguṇachintā cha nishchayataḥ ..114..

ih hi sakalakarmanirmūlanasamarthanishchayaprāyashchittamukta m .

krodhādinikhilamoharāgadveṣhavibhāvasvabhāvakṣhayakāraṇanijakāraṇaparamātmasvabhāvabhāvanāyān satyān nisargavr̥uttyā prāyashchittamabhihitam, athavā paramātmaguṇātmakashuddhāntastattvasvarūp- sahajagnānādisahajaguṇachintā prāyashchittan bhavatīti .

(shālinī)
prāyashchittamukta muchchairmunīnān
kāmakrodhādyanyabhāvakṣhaye cha
.
kin cha svasya gnānasambhāvanā vā
santo jānantyetadātmapravāde
..181..

gāthā : 114 anvayārtha :[krodhādisvakīyabhāvakṣhayaprabhr̥utibhāvanāyān ] krodh ādi svakīy bhāvoṅke (apane vibhāvabhāvoṅke) kṣhayādikakī bhāvanāmen [nirgrahaṇam ] rahanā [cha ] aur [nijaguṇachintā ] nij guṇoṅkā chintan karanā vah [nishchayataḥ ] nishchayase [prāyashchittan bhaṇitam ] prāyashchitta kahā hai .

ṭīkā :yahān̐ (is gāthāmen) sakal karmoṅko mūlase ukhāṛ denemen samartha aisā nishchay - prāyashchitta kahā gayā hai .

krodhādik samasta moharāgadveṣharūp vibhāvasvabhāvoṅke kṣhayake kāraṇabhūt nij kāraṇaparamātmāke svabhāvakī bhāvanā hone par nisargavr̥uttike kāraṇ (arthāt svābhāvik sahaj pariṇati honeke kāraṇ) prāyashchitta kahā gayā hai; athavā, paramātmāke guṇātmak aise jo shuddha - antaḥtattvarūp (nij) svarūpake sahajagnānādik sahajaguṇ unakā chintan karanā vah prāyashchitta hai .

[ab is 114vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]

[shlokārtha : ] muniyoṅko kāmakrodhādi anya bhāvoṅke kṣhayakī jo sambhāvanā


Page 231 of 388
PDF/HTML Page 258 of 415
single page version

kohan khamayā māṇan samaddaveṇajjaveṇ māyan cha .
santoseṇ ya lohan jayadi khu e chahuvihakasāe ..115..
krodhan kṣhamayā mānan svamārdaven ārjaven māyān cha .
santoṣheṇ cha lobhan jayati khalu chaturvidhakaṣhāyān ..115..

chatuṣhkaṣhāyavijayopāyasvarūpākhyānametat .

jaghanyamadhyamottamabhedātkṣhamāstisro bhavanti . akāraṇādapriyavādino mithyādraṣhṭerakāraṇen mān trāsayitumudyogo vidyate, ayamapagato matpuṇyeneti prathamā kṣhamā . akāraṇen santrāsakarasya tāḍanavadhādipariṇāmo‘sti, ayan chāpagato matsukr̥uteneti dvitīyā kṣhamā . vadhe satyamūrtasya athavā to apane gnānakī jo sambhāvanā (samyak bhāvanā) vah ugra prāyashchitta kahā hai . santonne ātmapravādamen aisā jānā hai (arthāt jānakar kahā hai ) . 181 .

gāthā : 115 anvayārtha :[krodhan kṣhamayā ] krodhako kṣhamāse, [mānan svamārdaven ] mānako nij mārdavase, [māyān cha ārjaven ] māyāko ārjavase [cha ] tathā [lobhan santoṣheṇ ] lobhako santoṣhase[chaturvidhakaṣhāyān ] isaprakār chaturvidh kaṣhāyoṅko [khalu jayati ] (yogī) vāstavamen jītate hain .

ṭīkā :yah, chār kaṣhāyon par vijay prāpta karaneke upāyake svarūpakā kathan hai .

jaghanya, madhyam aur uttam aise (tīn) bhedoṅke kāraṇ kṣhamā tīn (prakārakī) hai . (1) ‘binā-kāraṇ apriy bolanevāle mithyādr̥uṣhṭiko binā-kāraṇ mujhe trās denekā udyog vartatā hai, vah mere puṇyase dūr huā;’ aisā vichārakar kṣhamā karanā vah pratham kṣhamā hai . (2) ‘(mujhe) binā-kāraṇ trās denevāleko 1tāṛanakā aur 2vadhakā pariṇām vartatā hai, vah mere sukr̥utase dūr huā;’aisā vichārakar kṣhamā karanā vah dvitīy kṣhamā hai . (3) vadh

abhimān mārdavase tathā jīte kṣhamāse krodhako .
kauṭilya ārjavase tathā santoṣh dvārā lobhako ..115..

1tāṛan = mār māranā vah .

2vadh = mār ḍālanā vah .


Page 232 of 388
PDF/HTML Page 259 of 415
single page version

paramabrahmarūpiṇo mamāpakārahāniriti paramasamarasībhāvasthitiruttamā kṣhamā . ābhiḥ kṣhamābhiḥ krodhakaṣhāyan jitvā, mānakaṣhāyan mārdaven cha, māyākaṣhāyan chārjaveṇ, paramatattvalābhasantoṣheṇ lobhakaṣhāyan cheti .

tathā choktan shrīguṇabhadrasvāmibhiḥ
(vasantatilakā)
‘‘chittasthamapyanavabuddhay hareṇ jāḍayāt
kruddhvā bahiḥ kimapi dagdhamanaṅgabuddhayā .
ghorāmavāp sa hi ten kr̥utāmavasthān
krodhodayādbhavati kasya na kāryahāniḥ
..’’
(vasantatilakā)
‘‘chakran vihāy nijadakṣhiṇabāhusansthan
yatprāvrajannanu tadaiv sa ten muchyet
.
kleshan tamāp kil bāhubalī chirāy
māno manāgapi hatin mahatīn karoti
..’’

honese amūrta paramabrahmarūp aise mujhe hāni nahīn hotīaisā samajhakar param samarasībhāvamen sthit rahanā vah uttam kṣhamā hai . in (tīn) kṣhamāon dvārā krodhakaṣhāyako jītakar, 1mārdav dvārā mānakaṣhāyako, 2ārjav dvārā māyākaṣhāyako tathā paramatattvakī prāptirūp santoṣhase lobhakaṣhāyako (yogī) jītate hain .

isīprakār (āchāryavar) shrī guṇabhadrasvāmīne (ātmānushāsanamen 216, 217, 221 tathā 223ven shlok dvārā) kahā hai ki :

[shlokārtha : ] kāmadev (apane) chittamen rahane par bhī (apanī) jaṛatāke kāraṇ use na pahichānakar, shaṅkarane krodhī hokar bāhyamen kisīko kāmadev samajhakar use jalā diyā . (chittamen rahanevālā kāmadev to jīvit honeke kāraṇ) usane kī huī ghor avasthāko (kāmavihval dashāko) shaṅkar prāpta hue . krodhake udayase (krodh utpanna honese) kise kāryahāni nahīn hotī ?’’

‘‘[shlokārtha : ] (yuddhamen bharatane bāhubali par chakra chhoṛā parantu vah chakra

1mārdav = komalatā; naramāī; nirmānatā . 2ārjav = r̥ujutā; saralatā .


Page 233 of 388
PDF/HTML Page 260 of 415
single page version

(anuṣhṭubh)
‘‘bheyan māyāmahāgartānmithyāghanatamomayāt .
yasmin līnā na lakṣhyante krodhādiviṣhamāhayaḥ ..’’
(hariṇī)
‘‘vanacharabhayāddhāvan daivāllatākulavāladhiḥ
kil jaḍatayā lolo vālavraje‘vichalan sthitaḥ
.
bat sa chamarasten prāṇairapi praviyojitaḥ
pariṇatatr̥uṣhān prāyeṇaivamvidhā hi vipattayaḥ
..’’

tathā hi bāhubalike dāhine hāthamen ākar sthir ho gayā .) apane dāhine hāthamen sthit (us) chakrako chhoṛakar jab bāhubaline pravrajyā lī tabhī (turanta hī) ve us kāraṇ mukti prāpta kar lete, parantu ve (mānake kāraṇ mukti prāpta na karake) vāstavamen dīrgha kāl tak prasiddha (mānakr̥ut) kleshako prāpta hue . thoṛā bhī mān mahā hāni karatā hai !’’

‘‘[shlokārtha : ] jisamen (jis gaḍḍhemen) chhipe hue krodhādik bhayaṅkar sarpa dekhe nahīn jā sakate aisā jo mithyātvarūpī ghor andhakāravālā māyārūpī mahān gaḍḍhā usase ḍarate rahanā yogya hai .’’

‘‘[shlokārtha : ] vanacharake bhayase bhāgatī huī surā gāyakī pūn̐chh daivayogase belamen ulajh jāne par jaṛatāke kāraṇ bāloṅke guchchheke prati lolupatāvālī vah gāy (apane sundar bāloṅko na ṭūṭane deneke lobhamen) vahān̐ avichalarūpase khaṛī rah gaī, aur arere ! us gāyako vanachar dvārā prāṇase bhī vimukta kar diyā gayā ! (arthāt us gāyane bāloṅke lobhamen prāṇ bhī gam̐vā diye !) jinhen tr̥uṣhṇā pariṇamit huī hai unhen prāyaḥ aisī hī vipattiyān̐ ātī hain .’’

aur (is 115 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : vanachar = vanamen rahanevāle, bhīl ādi manuṣhya athavā sher ādi jaṅgalī pashu .