Page 14 of 388
PDF/HTML Page 41 of 415
single page version
prashastamitaradaprashastamev . tiryaṅmānavānān vayaḥkr̥utadehavikār ev jarā . vātapittashleṣhmaṇān vaiṣhamyasañjātakalevaravipīḍaiv rujā . sādisanidhanamūrtendriyavijātīyanaranārakādivibhāvavyañjan- paryāyavināsh ev mr̥utyurityukta : . ashubhakarmavipākajanitasharīrāyāsasamupajātapūtigandhasambandha- vāsanāvāsitavārbindusandohaḥ svedaḥ . aniṣhṭalābhaḥ khedaḥ . sahajachaturakavitvanikhilajanatā- karṇāmr̥utasyandisahajasharīrakulabalaishvaryairātmāhaṅkārajanano madaḥ . manogneṣhu vastuṣhu paramā prītirev ratiḥ . paramasamarasībhāvabhāvanāparityaktānān kvachidapūrvadarshanādvismayaḥ . kevalen shubhakarmaṇā, kevalenāshubhakarmaṇā, māyayā, shubhāshubhamishreṇ devanārakatiryaṅmanuṣhyaparyāyeṣhūtpattirjanma . darshanāvaraṇīyakarmodayen pratyastamitagnānajyotirev nidrā . iṣhṭaviyogeṣhu viklavabhāv evodvegaḥ . ebhirmahādoṣhairvyāptāstrayo lokāḥ . etairvinirmukto vītarāgasarvagna iti . ( – āyuke kāraṇ honevālī sharīrakī jīrṇadashā) vahī jarā hai . (9) vāt, pitta aur kaph kī viṣhamatāse utpanna honevālī kalevar ( – sharīr) sambandhī pīṛā vahī rog hai . (10) sādi - sanidhan, mūrta indriyomvāle, vijātīy naranārakādi vibhāvavyañjanaparyāyakā jo vināsh usīko mr̥utyu kahā gayā hai . (11) ashubh karmake vipākase janit, shārīrik shramase utpanna honevālā, jo durgandhake sambandhake kāraṇ burī gandhavāle jalabinduoṅkā samūh vah sved hai . (12) aniṣhṭakī prāpti (arthāt koī vastu aniṣhṭa laganā) vah khed hai . (13) sarva janatāke ( – janasamājake) kānommen amr̥ut un̐ḍelanevāle sahaj chatur kavitvake kāraṇ, sahaj (sundar) sharīrake kāraṇ, sahaj (uttam) kulake kāraṇ, sahaj balake kāraṇ tathā sahaj aishvaryake kāraṇ ātmāmen jo ahaṅkārakī utpatti vah mad hai . (14) manogna (manohar – sundar) vastuommen param prīti vahī rati hai . (15) param samarasībhāvakī bhāvanā rahit jīvoṅko (param samatābhāvake anubhav rahit jīvoṅko) kabhī pūrvakālamen na dekhā huā dekhaneke kāraṇ honevālā bhāv vah vismay hai . (16) keval shubh karmase devaparyāyamen jo utpatti, keval ashubh karmase nārakaparyāyamen jo utpatti, māyāse tiryañchaparyāyamen jo utpatti aur shubhāshubh mishra karmase manuṣhyaparyāyamen jo utpatti, so janma hai . (17) darshanāvaraṇīy karmake udayase jisamen gnānajyoti asta ho jātī hai vahī nidrā hai . (18) iṣhṭake viyogamen viklavabhāv (ghabarāhaṭ) hī udveg hai . — in (aṭhārah) mahā doṣhonse tīn lok vyāpta hain . vītarāg sarvagna in doṣhonse vimukta hain .
Page 15 of 388
PDF/HTML Page 42 of 415
single page version
[vītarāg sarvagnako dravya-bhāv ghātikarmoṅkā abhāv honese unhen bhay, roṣh, rāg, moh, shubhāshubh chintā, khed, mad, rati, vismay, nidrā tathā udveg kahān̐se hoṅge ?
aur unako samudra jitane sātāvedanīyakarmodayake madhya bindu jitanā asātāvedanīyakarmoday vartatā hai vah, mohanīyakarmake bilakul abhāvamen, leshamātra bhī kṣhudhā yā tr̥uṣhākā nimitta kahān̐se hogā ? nahīn hogā; kyoṅki chāhe jitanā asātāvedanīy karma ho tathāpi mohanīyakarmake abhāvamen duḥkhakī vedanā nahīn ho sakatī; to phi ra yahān̐ to jahān̐ anantagune sātāvedanīyakarmake madhya alpamātra ( – avidyamān jaisā) asātāvedanīyakarma vartatā hai vahān̐ kṣhudhātr̥uṣhākī vedanā kahān̐se hogī ? kṣhudhātr̥uṣhāke sadbhāvamen ananta sukh, ananta vīrya ādi kahān̐se sambhav hoṅge ? isaprakār vītarāg sarvagnako kṣhudhā (tathā tr̥uṣhā) na honese unhen kavalāhār bhī nahīn hotā . kavalāhārake binā bhī unake (anya manuṣhyoṅko asambhavit aise,) sugandhit, surasayukta, saptadhāturahit paramaudārik sharīrarūp nokarmāhārake yogya, sūkṣhma pudgal pratikṣhaṇ āte hain aur isaliye sharīrasthiti rahatī hai .
aur pavitratākā tathā puṇyakā aisā sambandha hotā hai arthāt ghātikarmoṅke abhāvako aur sheṣh rahe aghāti karmoṅkā aisā sahaj sambandha hotā hai ki vītarāg sarvagnako un sheṣh rahe aghātikarmoṅke phalarūp paramaudārik sharīramen jarā, rog tathā sved nahīn hote .
aur kevalī bhagavānako bhavāntaramen utpattike nimittabhūt shubhāshubh bhāv na honese unhen janma nahīn hotā; aur jis dehaviyogake pashchāt bhavāntaraprāptirūp janma nahīn hotā us dehaviyogako maraṇ nahīn kahā jātā .
vah dev hai jo aṭhārah doṣh rahit hai; is sambandhamen sanshay nahīn hai .’’
Page 16 of 388
PDF/HTML Page 43 of 415
single page version
sa cha bhavati sushāstrāttasya chotpattirāptāt .
na hi kr̥utamupakāran sādhavo vismaranti ..’’
smaratirasuranāthaḥ prāstaduṣhṭāghayūthaḥ .
dishatu shamanishan no nemirānandabhūmiḥ ..13..
prāptikā upāy samyaggnān hai ), subodh sushāstrase hotā hai, sushāstrakī utpatti āptase hotī hai; isaliye unake prasādake kāraṇ āpta puruṣh budhajanon dvārā pūjaneyogya hain (arthāt mukti sarvagnadevakī kr̥upākā phal honese sarvagnadev gnāniyon dvārā pūjanīy hain ), kyoṅki kiye hue upakārako sādhu puruṣh (sajjan) bhūlate nahīn hain .’’
aur (chhaṭhavīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok dvārā sarvagna bhagavān shrī nemināthakī stuti karate hain ): —
[shloekārtha : — ] jo sau indronse pūjya hain, jinakā sadbodharūpī (samyaggnānarūpī) rājya vishāl hai, kāmavijayī (laukāntik) devoṅke jo nāth hain, duṣhṭa pāpoṅke samūhakā jinhonne nāsh kiyā hai, shrī kr̥iṣhṇa jinake charaṇommen namen hain, bhavyakamalake jo sūrya hain (arthāt bhavyonrūpī kamaloṅko vikasit karanemen jo sūrya samān hain ), ve ānandabhūmi nemināth ( – ānandake sthānarūp nemināth bhagavān) hamen shāshvat sukh pradān karen
Page 17 of 388
PDF/HTML Page 44 of 415
single page version
niravasheṣheṇ pradhvansanānniḥsheṣhadoṣharahitaḥ athavā pūrvasūtropāttāṣhṭādashamahādoṣhanirmūlanānniḥ- sheṣhadoṣhanirmukta ityukta : . sakalavimalakevalabodhakevaldraṣhṭiparamavītarāgātmakānandādyanek- vibhavasamr̥uddhaḥ . yastvevamvidhaḥ trikālanirāvaraṇanityānandaikasvarūpanijakāraṇaparamātmabhāvanotpanna-
gāthā : 7 anvayārtha : — [niḥsheṣhadoṣharahitaḥ] (aise) niḥsheṣh doṣhase jo rahit hai aur [kevalagnānādiparamavibhavayutaḥ ] kevalagnānādi param vaibhavase jo sanyukta hai, [saḥ ] vah [paramātmā uchyate ] paramātmā kahalātā hai; [tadviparītaḥ ] usase viparīt [paramātmā na ] vah paramātmā nahīn hai .
ātmāke guṇoṅkā ghāt karanevāle ghātikarma — gnānāvaraṇīyakarma, darshanāvaraṇīyakarma, antarāyakarma tathā mohanīyakarma — hain; unakā niravasheṣharūpase pradhvans kar deneke kāraṇ ( – kuchh bhī sheṣh rakhe binā nāsh kar denese) jo ‘niḥsheṣhadoṣharahit’ hain athavā pūrva sūtramen (chhaṭhavīn gāthāmen) kahe hue aṭhārah mahādoṣhoṅko nirmūl kar diyā hai isaliye jinhen ‘niḥsheṣhadoṣharahit’ kahā gayā hai aur jo ‘sakalavimal ( – sarvathā nirmal) kevalagnān- kevaladarshan, paramavītarāgātmak ānanda ityādi anek vaibhavase samr̥uddha’ hain, aise jo
Page 18 of 388
PDF/HTML Page 45 of 415
single page version
kāryaparamātmā sa ev bhagavān arhan parameshvaraḥ . asya bhagavataḥ parameshvarasya viparītaguṇātmakāḥ sarve devābhimānadagdhā api sansāriṇ ityarthaḥ .
tathā choktan shrīmadamr̥utachandrasūribhiḥ — paramātmā — arthāt trikālanirāvaraṇ, 1nityānanda – ekasvarūp nij kāraṇaparamātmākī bhāvanāse utpanna kāryaparamātmā, vahī bhagavān arhat parameshvar hain . in bhagavān parameshvarake guṇonse viparīt guṇomvāle samasta (devābhās), bhale devatvake abhimānase dagdha hon tathāpi, sansārī hain . — aisā (is gāthākā) artha hai .
isīprakār (bhagavān) shrī kundakundāchāryadevane (2pravachanasārakī gāthāmen) kahā hai kiḥ —
‘‘[gāthārthaḥ — ] tej (bhāmaṇḍal), darshan (kevaladarshan), gnān (kevalagnān), r̥uddhi (samavasaraṇādi vibhūti), saukhya (ananta atīndriy sukh), (indrādik bhī dāsarūpase varte aisā) aishvarya, aur (tīn lokake adhipatiyoṅke vallabh honerūp) tribhuvanapradhānavallabhapanā — aisā jinakā māhātmya hai, ve arhant hain .’’
aur isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (ātmakhyātike 24ven shlokamen – kalashamen) kahā hai ki : — 1-nityānanda-ekasvarūp=nitya ānanda hī jisakā ek svarūp hai aisā . [kāraṇaparamātmā trikāl
shaktirūp paramātmāko kāraṇaparamātmā kahā jātā hai aur vyakta paramātmāko kāryaparamātmā kahā jātā hai .] 2-dekho, shrī pravachanasār, shrī jayasenāchāryakr̥ut ‘tātparyavr̥utti’ ṭīkā, pr̥uṣhṭha 119 .
Page 19 of 388
PDF/HTML Page 46 of 415
single page version
dhāmoddāmamahasvinān janamano muṣhṇanti rūpeṇ ye .
vandyāste‘ṣhṭasahasralakṣhaṇadharāstīrtheshvarāḥ sūrayaḥ ..’’
rbhramaravadavabhāti prasphu ṭan yasya nityam .
jalanidhimapi dorbhyāmuttarāmyūrdhvavīchim ..14..
‘‘[shloekārtha : — ] jo kāntise dashon dishāoṅko dhote hain — nirmal karate hain, jo tej dvārā atyanta tejasvī sūryādikake tejako ḍhan̐k dete hain, jo rūpase janoṅke man har lete hain, jo divyadhvani dvārā (bhavyoṅke) kānommen mānon ki sākṣhāt amr̥ut barasāte hon aisā sukh utpanna karate hain tathā jo ek hajār aur āṭh lakṣhaṇoṅko dhāraṇ karate hain, ve tīrthaṅkarasūri vandya hain .’’
aur (sātavīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok dvārā shrī nemināth tīrthaṅkarakī stuti karate hain ) : —
[shloekārtha : — ] jisaprakār kamalake bhītar bhramar samā jātā hai usīprakār jinake gnānakamalamen yah jagat tathā ajagat ( – lok tathā alok) sadā spaṣhṭarūpase samā jāte hain — gnāt hote hain, un nemināth tīrthaṅkarabhagavānako main sachamuch pūjatā hūn̐ ki jisase ūn̐ chī taraṅgomvāle samudrako bhī ( – dustar sansārasamudrako bhī) do bhujāonse pār kar lūn̐ .14.
Page 20 of 388
PDF/HTML Page 47 of 415
single page version
tasya bhagavato rāgābhāvāt pāpasūtravaddhinsādipāpakriyābhāvāchchhuddhaḥ paramāgam iti parikathitaḥ . ten paramāgamāmr̥uten bhavyaiḥ shravaṇāñjalipuṭapeyen mukti sundarīmukhadarpaṇen sansaraṇavārinidhimahā- vartanimagnasamastabhavyajanatādattahastāvalambanen sahajavairāgyaprāsādashikharashikhāmaṇinā akṣhuṇṇa- mokṣhaprāsādaprathamasopānen smarabhogasamudbhūtāprashastarāgāṅgāraiḥ pachyamānasamastadīnajanatāmahatklesh-
gāthā : 8 anvayārtha : — [tasya mukhodgatavachanan ] unake mukhase nikalī huī vāṇī jo ki [pūrvāparadoṣhavirahitan shuddham ] pūrvāpar doṣh rahit ( – āge pīchhe virodh rahit) aur shuddha hai, use [āgamam iti parikathitan ] āgam kahā hai; [ten tu ] aur usane [tattvārthāḥ ] tattvārtha [kathitāḥ bhavanti ] kahe hain .
un (pūrvokta) parameshvarake mukhakamalase nikalī huī chatur vachanarachanākā vistār — jo ki ‘pūrvāpar doṣh rahit’ hai aur un bhagavānako rāgakā abhāv honese pāpasūtrakī bhān̐ti hinsādi pāpakriyāshūnya honese ‘shuddha’ hai vah — paramāgam kahā gayā hai . us paramāgamane — ki jo (paramāgam) bhavyoṅko karṇarūpī añjalipuṭase pīneyogya amr̥ut hai, jo muktisundarīke mukhakā darpaṇ hai (arthāt jo paramāgam muktikā svarūp darashātā hai ), jo sansārasamudrake mahā bham̐varamen nimagna samasta bhavyajanoṅko hastāvalamban (hāthakā sahārā) detā hai, jo sahaj vairāgyarūpī mahalake shikharakā ❃shikhāmaṇi hai, jo kabhī na dekhe hue ( – anajāne, ananubhūt, jis par svayam pahale kabhī nahīn gayā hai aise) mokṣha-mahalakī pratham sīrḥī hai aur jo kāmabhogase utpanna honevāle aprashasta ❃
hai .)
Page 21 of 388
PDF/HTML Page 48 of 415
single page version
nirnāshanasamarthasajalajaladen kathitāḥ khalu sapta tattvāni nav padārthāshcheti .
nikhilabhavināmetatkarṇāmr̥utan jinasadvachaḥ .
pratidinamahan vande vandyan sadā jinayogibhiḥ ..15..
sajal megh ( – pānīse bharā huā bādal) hai, usane — vāstavamen sāt tattva tathā nav
isīprakār (āchāryadev) shrī samantabhadrasvāmīne (ratnakaraṇḍashrāvakāchāramen 42ven shlok dvārā) kahā hai kiḥ —
‘‘[shloekārtha : — ] jo nyūnatā binā, adhikatā binā, viparītatā binā yathātath vastusvarūpako niḥsandeharūpase jānatā hai use 1āgamiyon gnān ( – samyaggnān) kahate hain .’’
[ab, āṭhavīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok dvārā jinavāṇīko — jināgamako vandan karate hain : ]
[shloekārtha : — ] jo (jinavachan) 2lalitamen lalit hain, jo shuddha hain, jo nirvāṇake kāraṇakā kāraṇ hain, jo sarva bhavyoṅke karṇoṅko amr̥ut hain, jo bhavabhavarūpī araṇyake ugra dāvānalako shānt karanemen jal hain aur jo jain yogiyon dvārā sadā vandya hain, aise in jinabhagavānake sadvachanoṅko (samyak jināgamako) main pratidin vandan karatā hūn̐ .15. 1-āgamiyon = āgamavanton; āgamake gnātāon . 2-lalitamen lalit = atyanta prasannatā utpanna karen aise; atishay manohar .
Page 22 of 388
PDF/HTML Page 49 of 415
single page version
jīviṣhyati jīvitapūrvo vā jīvaḥ . saṅgrahanayo‘yamukta : . nishchayen bhāvaprāṇadhāraṇājjīvaḥ . vyavahāreṇ dravyaprāṇadhāraṇājjīvaḥ . shuddhasadbhūtavyavahāreṇ kevalagnānādishuddhaguṇānāmādhārabhūtatvā- tkāryashuddhajīvaḥ . ashuddhasadbhūtavyavahāreṇ matignānādivibhāvaguṇānāmādhārabhūtatvādashuddhajīvaḥ .
gāthā : 9 anvayārtha : — [jīvāḥ ] jīv, [pudgalakāyāḥ ] pudgalakāy, [dharmādharmau ] dharma, adharma, [kālaḥ ] kāl, [cha ] aur [ākāsham ] ākāsh — [tattvārthāḥ iti bhaṇitāḥ ] yah tattvārtha kahe hain, jo ki [nānāguṇaparyāyaiḥ sanyuktāḥ ] vividh guṇaparyāyonse sanyukta hain .
sparshan, rasan, ghrāṇ, chakṣhu, shrotra, man, vachan, kāy, āyu aur shvāsochchhavās nāmak das prāṇonse (sansāradashāmen) jo jītā hai, jiyegā aur pūrvakālamen jītā thā vah ‘jīv’ hai . — yah saṅgrahanay kahā . nishchayase bhāvaprāṇ dhāraṇ karaneke kāraṇ ‘jīv’ hai . vyavahārase dravyaprāṇ dhāraṇ karaneke kāraṇ ‘jīv’ hai . shuddha-sadbhūt-vyavahārase kevalagnānādi shuddhaguṇoṅkā ādhār honeke kāraṇ ‘❃kāryashuddha jīv’ hai . ashuddha-sadbhūt-vyavahārase matignānādi vibhāvaguṇoṅkā ādhār honeke kāraṇ ‘ashuddha jīv’ hai . shuddhanishchayase sahajagnānādi paramasvabhāvaguṇoṅkā ādhār honeke kāraṇ ‘❃kāraṇashuddha jīv’ hai . yah (jīv) ❃
Page 23 of 388
PDF/HTML Page 50 of 415
single page version
shuddhanishchayen sahajagnānādiparamasvabhāvaguṇānāmādhārabhūtatvātkāraṇashuddhajīvaḥ . ayan chetanaḥ . asya chetanaguṇāḥ . ayamamūrtaḥ . asyāmūrtaguṇāḥ . ayan shuddhaḥ . asya shuddhaguṇāḥ . ayamashuddhaḥ . asyāshuddhaguṇāḥ . paryāyashcha . tathā galanapūraṇasvabhāvasanāthaḥ pudgalaḥ . shvetādivarṇādhāro mūrtaḥ . asya hi mūrtaguṇāḥ . ayamachetanaḥ . asyāchetanaguṇāḥ . svabhāvavibhāvagatikriyāpariṇatānān jīvapudgalānān svabhāvavibhāvagatihetuḥ dharmaḥ . svabhāvavibhāvasthitikriyāpariṇatānān teṣhān sthitiheturadharmaḥ . pañchānāmavakāshadān- chetan hai; isake( – jīvake ) chetan guṇ hain . yah amūrta hai; isake amūrta guṇ hain . yah shuddha hai; isake shuddha guṇ hain . yah ashuddha hai; isake ashuddha guṇ hain . paryāy bhī isīprakār hai .
aur, jo galan - pūraṇasvabhāv sahit hai (arthāt pr̥uthak hone aur ekatrit honeke svabhāvavālā hai ) vah pudgal hai . yah (pudgal) shvetādi varṇoṅke ādhārabhūt mūrta hai; isake mūrta guṇ hain . yah achetan hai; isake achetan guṇ hain .
1svabhāvagatikriyārūp aur vibhāvagatikriyārūp pariṇat jīv - pudgaloṅko svabhāvagatikā aur vibhāvagatikā nimitta so dharma hai .
1 chaudahaven guṇasthānake antamen jīv ū rdhvagamanasvabhāvase lokāntamen jātā hai vah jīvakī svabhāvagatikriyā
(skandhake pratyek paramāṇukī) vibhāvagatikriyā hai . is svābhāvik tathā vaibhāvik gatikriyāmen dharmadravya
2- siddhadashāmen jīv sthir rahatā hai vah jīvakī svābhāvik sthitikriyā hai aur sansāradashāmen sthir rahatā hai
sthitikriyā hai . in jīv-pudgalakī svābhāvik tathā vaibhāvik sthitikriyāmen adharmadravya nimittamātra hai .
Page 24 of 388
PDF/HTML Page 51 of 415
single page version
lakṣhaṇamākāsham . pañchānān vartanāhetuḥ kālaḥ . chaturṇāmamūrtānān shuddhaguṇāḥ, paryāyāshchaiteṣhān tathāvidhāshcha .
dyutipaṭalajaṭālan taddhi ṣhaḍdravyajātam .
sa bhavati paramashrīkāminīkāmarūpaḥ ..16..
sthitikā ( – svabhāvasthitikā tathā vibhāvasthitikā) nimitta so adharma hai .
(sheṣh) pān̐ch dravyoṅko avakāshadān ( – avakāsh denā) jisakā lakṣhaṇ hai vah ākāsh hai .
hī) hain .
[ab, navamī gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok dvārā chhah dravyakī shraddhāke phalakā varṇan karate hain : ]
[shloekārtha : — ] isaprakār us ṣhaṭdravyasamūharūpī ratnako — jo ki (ratna) tejake ambārake kāraṇ kiraṇomvālā hai aur jo jinapatike mārgarūpī samudrake madhyamen sthit hai use — jo tīkṣhṇa buddhivālā puruṣh hr̥udayamen bhūṣhaṇārtha (shobhāke liye) dhāraṇ karatā hai, vah puruṣh paramashrīrūpī kāminīkā vallabh hotā hai (arthāt jo puruṣh antaraṅgamen chhah dravyakī yathārtha shraddhā karatā hai, vah muktilakṣhmīkā varaṇ karatā hai ) .16 .
Page 25 of 388
PDF/HTML Page 52 of 415
single page version
sambandhaḥ pradīpaprakāshavat . gnānadarshanavikalpenāsau dvividhaḥ . atra gnānopayogo‘pi svabhāv- vibhāvabhedād dvividho bhavati . ih hi svabhāvagnānam amūrtam avyābādham atīndriyam avinashvaram . tachcha kāryakāraṇarūpeṇ dvividhan bhavati . kāryan tāvat sakalavimalakevalagnānam . tasya kāraṇan paramapāriṇāmikabhāvasthitatrikālanirupādhirūpan sahajagnānan syāt . kevalan vibhāv- rūpāṇi gnānāni trīṇi kumatikushrutavibhaṅgabhāñji bhavanti . eteṣhām upayogabhedānān gnānānān bhedo vakṣhyamāṇasūtrayordvayorboddhavya iti .
gāthā : 10 anvayārtha : — [jīvaḥ ] jīv [upayogamayaḥ ] upayogamay hai . [upayogaḥ ] upayog [gnānadarshanan bhavati ] gnān aur darshan hai . [gnānopayogaḥ dvividhaḥ ] gnānopayog do prakārakā hai : [svabhāvagnānan ] svabhāvagnān aur [vibhāvagnānam iti ] vibhāvagnān .
ātmākā chaitanya-anuvartī (chaitanyakā anusaraṇ karake vartanevālā) pariṇām so upayog hai . upayog dharma hai, jīv dharmī hai . dīpak aur prakāsh jaisā unakā sambandha hai . gnān aur darshanake bhedase yah upayog do prakārakā hai (arthāt upayogake do prakār hain : gnānopayog aur darshanopayog) . inamen gnānopayog bhī svabhāv aur vibhāvake bhedake kāraṇ do prakārakā hai (arthāt gnānopayogake bhī do prakār hain : svabhāvagnānopayog aur vibhāvagnānopayog) . unamen svabhāvagnān amūrta, avyābādh, atīndriy aur avināshī hai; vah bhī kārya aur kāraṇarūpase do prakārakā hai (arthāt svabhāvagnānake bhī do prakār hain : kāryasvabhāvagnān aur kāraṇasvabhāvagnān) . kārya to sakalavimal (sarvathā nirmal) kevalagnān hai aur usakā kāraṇ param pāriṇāmikabhāvase sthit trikālanirupādhik sahajagnān hai . keval vibhāvarūp gnān tīn hain : kumati, kushrut aur vibhaṅga .
is upayogake bhedarūp gnānake bhed, ab kahe jānevāle do sūtron dvārā (11 aur 12vīn gāthā dvārā) jānanā .
Page 26 of 388
PDF/HTML Page 53 of 415
single page version
parihr̥utaparabhāvaḥ svasvarūpe sthito yaḥ .
sa bhavati paramashrīkāminīkāmarūpaḥ ..17..
(1) gnānopayog aur (2) darshanopayog . gnānopayogake bhī do prakār hain : (1) svabhāv- gnānopayog aur (2) vibhāvagnānopayog . svabhāvagnānopayog bhī do prakārakā hai : (1) kārya- svabhāvagnānopayog (arthāt kevalagnānopayog) aur (2) kāraṇasvabhāv-gnānopayog (arthāt ❃
aur (2) mithyā vibhāvagnānopayog (arthāt keval vibhāvagnānopayog) . samyak vibhāvagnānopayogake chār bhed (sumatignānopayog, sushrutagnānopayog, suavadhignānopayog aur manaḥparyayagnānopayog) ab agalī do gāthāommen kaheṅge . mithyā vibhāvagnānopayogake arthāt keval vibhāvagnānopayogake tīn bhed hain : (1) kumatignānopayog, (2) kushrutagnānopayog aur (3) vibhaṅgagnānopayog arthāt kuavadhignānopayog] .
[shloekārtha : — ] jinendrakathit samasta gnānake bhedoṅko jānakar jo puruṣh parabhāvoṅkā parihār karake nij svarūpamen sthit rahatā huā shīghra chaitanyachamatkāramātra tattvamen praviṣhṭa ho jātā hai — gaharā uttar jātā hai, vah puruṣh paramashrīrūpī kāminīkā vallabh hotā hai (arthāt muktisundarīkā pati hotā hai ) .17 . ❃sahajagnānopayog paramapāriṇāmikabhāvase sthit hai tathā trikāl upādhi rahit hai; usamense (sarvako jānanevālā) kevalagnānopayog pragaṭ hotā hai . isaliye sahajagnānopayog kāraṇ hai aur kevalagnānopayog
kāryasvabhāvagnānopayog kahā jātā hai .
Page 27 of 388
PDF/HTML Page 54 of 415
single page version
aprativastuvyāpakatvāt asahāyam, tatkāryasvabhāvagnānan bhavati . kāraṇagnānamapi tādrashan
gāthā : 11-12 anvayārtha : — [kevalam ] jo (gnān) keval, [indriyarahitam ] indriyarahit aur [asahāyan ] asahāy hai, [tat ] vah [svabhāvagnānam iti ] svabhāvagnān hai; [sañgnānetaravikalpe ] samyaggnān aur mithyāgnānarūp bhed kiye jāne par, [vibhāvagnānan ] vibhāvagnān [dvividhan bhavet ] do prakārakā hai .
[sañgnānan ] samyaggnān [chaturbhedan ] chār bhedavālā hai : [matishrutāvadhayaḥ tathā ev manaḥparyayam ] mati, shrut, avadhi tathā manaḥparyay; [agnānan cha ev ] aur agnān ( – mithyāgnān) [matyādeḥ bhedataḥ ] mati ādike bhedase [trivikalpam ] tīn bhedavālā hai .
jo upādhi rahit svarūpavālā honese 1keval hai, āvaraṇ rahit svarūpavālā honese kram, indriy aur (desh – kālādi) 2vyavadhān rahit hai, ek – ek vastumen vyāpta nahīn hotā 1 keval = akelā; shuddha; milāvaṭ rahit ( – nirbhel) . 2 vyavadhān = āṛ; paradā; antar; ān̐tar-dūrī; vighna .
Page 28 of 388
PDF/HTML Page 55 of 415
single page version
bhavati . kutaḥ, nijaparamātmasthitasahajadarshanasahajachāritrasahajasukhasahajaparamachichchhakti nij- kāraṇasamayasārasvarūpāṇi cha yugapat parichchhettun samarthatvāt tathāvidhamev . iti shuddha- gnānasvarūpamukta m .
idānīn shuddhāshuddhagnānasvarūpabhedastvayamuchyate . anekavikalpasanāthan matignānam up- labdhibhāvanopayogāchcha avagrahādibhedāchcha bahubahuvidhādibhedādvā . labdhibhāvanābhedāchchhrutagnānan dvividham . deshasarvaparamabhedādavadhignānan trividham . r̥ujuvipulamativikalpānmanaḥparyayagnānan cha dvividham . paramabhāvasthitasya samyagdraṣhṭeretatsañgnānachatuṣhkan bhavati . matishrutāvadhignānāni mithyādraṣhṭin pariprāpya kumatikushrutavibhaṅgagnānānīti nāmāntarāṇi prapedire . ( – samasta vastuommen vyāpta hotā hai ) isaliye asahāy hai, vah kāryasvabhāvagnān hai . kāraṇagnān bhī vaisā hī hai . kāhese ? nij paramātmāmen vidyamān sahajadarshan, sahajachāritra, sahajasukh aur sahajaparamachitshaktirūp nij kāraṇasamayasārake svarūpoṅko yugapad jānanemen samartha honese vaisā hī hai . is prakār shuddha gnānakā svarūp kahā .
ab yah (nimnānusār), shuddhāshuddha gnānakā svarūp aur bhed kahe jāte hain : 1upalabdhi, bhāvanā aur upayogase tathā 2avagrahādi bhedase athavā 3bahu, bahuvidh ādi bhedase matignān anek bhedavālā hai . labdhi aur bhāvanāke bhedase shrutagnān do prakārakā hai . desh, sarva aur paramake bhedase (arthāt deshāvadhi, sarvāvadhi tathā paramāvadhi aise tīn bhedoṅke kāraṇ) avadhignān tīn prakārakā hai . r̥ujumati aur vipulamatike bhedake kāraṇ 1matignān tīn prakārakā hai : upalabdhi, bhāvanā aur upayog . matignānāvaraṇakā kṣhayopasham jisamen nimitta
punaḥ chintan so bhāvanā hai; ‘yah kālā hai,’ ‘yah pīlā hai’ ityādirūp arthagrahaṇavyāpār ( – padārthako jānanekā vyāpār) so upayog hai . 2matignān chār bhedavālā hai : avagrah, īhā ( – vichāraṇā), avāy ( – nirṇay) aur dhāraṇā . [visheṣhake
liye mokṣhashāstra (saṭīk) dekhen .] 3matignān bārah bhedavālā hai : bahu, ek, bahuvidh, ekavidh, kṣhipra, akṣhipra, aniḥsr̥ut, niḥsr̥ut, anukta, ukta, dhruv tathā adhruv . [visheṣhake liye mokṣhashāstra (saṭīk) dekhen .]
Page 29 of 388
PDF/HTML Page 56 of 415
single page version
atra sahajagnānan shuddhāntastattvaparamatattvavyāpakatvāt svarūpapratyakṣham . kevalagnānan sakalapratyakṣham . ‘rūpiṣhvavadheḥ’ iti vachanādavadhignānan vikalapratyakṣham . tadanantabhāgavastvansh- grāhakatvānmanaḥparyayagnānan cha vikalapratyakṣham . matishrutagnānadvitayamapi paramārthataḥ parokṣhan vyavahārataḥ pratyakṣhan cha bhavati .
kin cha ukte ṣhu gnāneṣhu sākṣhānmokṣhamūlamekan nijaparamatattvaniṣhṭhasahajagnānamev . api cha pāriṇāmikabhāvasvabhāven bhavyasya paramasvabhāvatvāt sahajagnānādaparamupādeyan na samasti .
anen sahajachidvilāsarūpeṇ sadā sahajaparamavītarāgasharmāmr̥uten apratihatanirā- manaḥparyayagnān do prakārakā hai . paramabhāvamen sthit samyagdr̥uṣhṭiko 1yah chār samyaggnān hote hain . mithyādarshan ho vahān̐ matignān, shrutagnān aur avadhignān ‘kumatignān,’ ‘kushrutagnān’ tathā ‘vibhaṅgagnān’ — aise nāmāntaroṅko (anya nāmoṅko) prāpta hote hain .
yahān̐ (ū par kahe hue gnānommen) sahajagnān, shuddha antaḥtattvarūp paramatattvamen vyāpak honese, 2svarūpapratyakṣha hai . kevalagnān sakalapratyakṣha (sampūrṇapratyakṣha) hai . ‘rūpiṣhvavadheḥ (avadhignānakā viṣhay – sambandha rūpī dravyommen hai )’ aisā (āgamakā) vachan honese avadhignān vikalapratyakṣha (ekadeshapratyakṣha) hai . usake anantaven bhāgamen vastuke anshakā grāhak ( – gnātā) honese manaḥparyayagnān bhī vikalapratyakṣha hai . matignān aur shrutagnān donon paramārthase parokṣha hain aur vyavahārase pratyakṣha hain .
aur visheṣh yah hai ki — ukta (ū par kahe hue) gnānommen sākṣhāt mokṣhakā mūl nijaparamatattvamen sthit aisā ek sahajagnān hī hai; tathā sahajagnān (usake) pāriṇāmikabhāvarūp svabhāvake kāraṇ bhavyakā paramasvabhāv honese, sahajagnānake atirikta anya kuchh upādey nahīn hai .
is sahajachidvilāsarūp (1) sadā sahaj param vītarāg sukhāmr̥ut, (2) apratihat nirāvaraṇ param chitshaktikā rūp, (3) sadā antarmukh aisā svasvarūpamen avichal sthitirūp sahaj param chāritra, aur (4) trikāl avichchhinna (aṭūṭ) honese sadā nikaṭ aisī param chaitanyarūpakī shraddhā — is svabhāv- 1sumatignān aur sushrutagnān sarva samyagdr̥uṣhṭi jīvoṅko hote hain . suavadhignān kinhīn-kinhīn samyagdr̥uṣhṭi
jīvoṅko hotā hai . manaḥparyayagnān kinhīn-kinhīn munivaroṅko — vishiṣhṭasanyamadharoṅko — hotā hai . 2svarūpapratyakṣha = svarūpase pratyakṣha; svarūp-apekṣhāse pratyakṣha; svabhāvase pratyakṣha .
Page 30 of 388
PDF/HTML Page 57 of 415
single page version
varaṇaparamachichchhakti rūpeṇ sadāntarmukhe svasvarūpāvichalasthitirūpasahajaparamachāritreṇ trikāleṣhva- vyuchchhinnatayā sadā sannihitaparamachidrūpashraddhānen anen svabhāvānantachatuṣhṭayen sanātham anāthamukti sundarīnātham ātmānan bhāvayet .
pariharatu samastan ghorasansāramūlam .
tat upari samagran shāshvatan shan prayāti ..18..
anantachatuṣhṭayase jo sanāth (sahit) hai aise ātmāko — anāth muktisundarīke nāthako — bhānā chāhiye (arthāt sahajagnānavilāsarūpase svabhāv-anantachatuṣhṭayayukta ātmāko bhānā chāhiye — anubhavan karanā chāhiye) .
isaprakār sansārarūpī latākā mūl chhedaneke liye han̐siyārūp is 1upanyāsase brahmopadesh kiyā .
[ab, in do gāthāoṅkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj pān̐ch shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] isaprakār kahe gaye bhedoṅke gnānako pākar bhavya jīv ghor sansārake mūlarūp samasta 2sukr̥ut yā duṣhkr̥utako, sukh yā duḥkhako atyanta pariharo . usase ū par (arthāt use pār kar lene par), jīv samagra (paripūrṇa) shāshvat sukhako prāpta karatā hai .18.
[shloekārtha : — ] parigrahakā grahaṇ chhoṛakar tathā sharīrake prati upekṣhā karake budh puruṣhako avyagratāse (nirākulatāse) bharā huā chaitanya mātra jisakā sharīr hai use ( – ātmāko) bhānā chāhiye .19. 1-upanyās = kathan; sūchan; lekh; prārambhik kathan; prastāvanā . 2-sukr̥ut yā duṣhkr̥ut = shubh yā ashubh .
Page 31 of 388
PDF/HTML Page 58 of 415
single page version
dveṣhāmbhaḥparipūrṇamānasaghaṭapradhvansanāt pāvanam .
bhedagnānamahījasatphalamidan vandyan jaganmaṅgalam ..20..
nirvyābādhan sphu ṭitasahajāvasthamantarmukhan cha .
svasya jyotiḥpratihatatamovr̥utti nityābhirāmam ..21..
[shloekārtha : — ] mohako nirmūl karanese, prashasta-aprashasta samasta rāgakā vilay karanese tathā dveṣharūpī jalase bhare hue manarūpī ghaṛekā nāsh karanese, pavitra 1anuttam, 2nirupadhi aur nitya-udit (sadā prakāshamān) aisī gnānajyoti pragaṭ hotī hai . bhedoṅke gnānarūpī vr̥ukṣhakā yah 3satphal vandya hai, jagatako maṅgalarūp hai .20.
[shloekārtha : — ] ānandamen jisakā phai lāv hai, jo avyābādh (bādhā rahit) hai, jisakī sahaj dashā vikasit ho gaī hai, jo antarmukh hai, jo apanemen — sahaj vilasate (khelate, pariṇamate) chitchamatkāramātramen — līn hai, jisane nij jyotise tamovr̥uttiko ( – andhakāradashāko, agnānapariṇatiko) naṣhṭa kiyā hai aur jo nitya abhirām (sadā sundar) hai, aisā sahajagnān sampūrṇa mokṣhamen jayavanta vartatā hai .21.
[shloekārtha : — ] sahajagnānarūpī sāmrājya jisakā sarvasva hai aisā shuddhachaitanyamay apane ātmāko jānakar, main yah nirvikalpa hoūn̐ .22. 1-anuttam = jisase anya koī uttam nahīn hai aisī; sarvashreṣhṭha . 2-nirupadhi = upadhi rahit; parigrah rahit; bāhya sāmagrī rahit; upādhi rahit; chhalakapaṭ rahit — saral . 3-satphal = sundar phal; achchhā phal; uttam phal; sachchā phal .
Page 32 of 388
PDF/HTML Page 59 of 415
single page version
vibhāvadarshanopayogashcha . svabhāvo‘pi dvividhaḥ, kāraṇasvabhāvaḥ kāryasvabhāvashcheti . tatra kāraṇ- draṣhṭiḥ sadā pāvanarūpasya audayikādichaturṇān vibhāvasvabhāvaparabhāvānāmagocharasya sahajaparamapāri- ṇāmikabhāvasvabhāvasya kāraṇasamayasārasvarūpasya nirāvaraṇasvabhāvasya svasvabhāvasattāmātrasya
gāthā : 13 anvayārtha : — [tathā ] usīprakār [darshanopayogaḥ ] darshanopayog [svasvabhāvetaravikalpataḥ ] svabhāv aur vibhāvake bhedase [dvividhaḥ ] do prakārakā hai . [kevalam ] jo keval, [indriyarahitam ] indriyarahit aur [asahāyan ] asahāy hai, [tat ] vah [svabhāvaḥ iti bhaṇitaḥ ] svabhāvadarshanopayog kahā hai .
jisaprakār gnānopayog bahuvidh bhedomvālā hai, usīprakār darshanopayog bhī vaisā hai . (vahān̐ pratham, usake do bhed hain :) svabhāvadarshanopayog aur vibhāvadarshanopayog . svabhāvadarshanopayog bhī do prakārakā hai : kāraṇasvabhāvadarshanopayog aur kāryasvabhāv - darshanopayog .
vahān̐ 1kāraṇadr̥uṣhṭi to, sadā pāvanarūp aur audayikādi chār 2vibhāvasvabhāv parabhāvoṅko agochar aisā sahaj - paramapāriṇāmikabhāvarūp jisakā svabhāv hai, jo 1dr̥uṣhṭi = darshan . [darshan athavā dr̥uṣhṭike do artha hain : (1) sāmānya pratibhās, aur (2) shraddhā . jahān̐
jo artha ghaṭit hotā ho vahān̐ vah artha samajhanā . donon artha garbhit hon vahān̐ donon samajhanā .] 2vibhāv = visheṣh bhāv; apekṣhit bhāv . [audayik, aupashamik, kṣhāyopashamik aur kṣhāyik yah
Page 33 of 388
PDF/HTML Page 60 of 415
single page version
paramachaitanyasāmānyasvarūpasya akr̥utrimaparamasvasvarūpāvichalasthitisanāthashuddhachāritrasya nityashuddha- nirañjanabodhasya nikhiladuraghavīravairisenāvaijayantīvidhvansakāraṇasya tasya khalu svarūp- shraddhānamātramev .
anyā kāryadraṣhṭiḥ darshanagnānāvaraṇīyapramukhaghātikarmakṣhayeṇ jātaiv . asya khalu kṣhāyikajīvasya sakalavimalakevalāvabodhabuddhabhuvanatrayasya svātmotthaparamavītarāgasukhasudhā- samudrasya yathākhyātābhidhānakāryashuddhachāritrasya sādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddhasadbhūtavyavahār- nayātmakasya trailokyabhavyajanatāpratyakṣhavandanāyogyasya tīrthakaraparamadevasya kevalagnānavadiyamapi yugapallokālokavyāpinī
kāraṇasamayasārasvarūp hai, nirāvaraṇ jisakā svabhāv hai, jo nij svabhāvasattāmātra hai, jo paramachaitanyasāmānyasvarūp hai, jo akr̥utrim param sva-svarūpamen avichalasthitimay shuddhachāritrasvarūp hai, jo nitya-shuddha-nirañjanagnānasvarūp hai aur jo samasta duṣhṭa pāponrūp vīr shatruoṅkī senākī dhvajāke nāshakā kāraṇ hai aise ātmāke sachamuch 1svarūpashraddhānamātra hī hai (arthāt kāraṇadr̥uṣhṭi to vāstavamen shuddhātmākī svarūpashraddhāmātra hī hai ) .
dūsarī kāryadr̥uṣhṭi darshanāvaraṇīy-gnānāvaraṇīyādi ghātikarmoṅke kṣhayase utpanna hotī hai . is kṣhāyik jīvako — jisane sakalavimal (sarvathā nirmal) kevalagnān dvārā tīn bhuvanako jānā hai, nij ātmāse utpanna honevāle param vītarāg sukhāmr̥utakā jo samudra hai, jo yathākhyāt nāmak kāryashuddhachāritrasvarūp hai, jo sādi-ananta amūrta atīndriyasvabhāvavāle 2shuddhasadbhūtavyavahāranayātmak hai, aur jo trilokake bhavya janoṅko pratyakṣha vandanāyogya hai, aise tīrthaṅkaraparamadevako — kevalagnānakī bhān̐ti yah (kāryadr̥uṣhṭi) bhī yugapat lokālokamen vyāpta honevālī hai .
1svarūpashraddhān = svarūp-apekṣhāse shraddhān . [jisaprakār kāraṇasvabhāvagnān arthāt sahajagnān svarūpapratyakṣha
hai, usīprakār kāraṇasvabhāvadr̥uṣhṭi arthāt sahajadarshan svarūpashraddhānamātra hī hai .] 2tīrthaṅkaraparamadev shuddhasadbhūtavyavahāranayasvarūp hain, ki jo shuddhasadbhūtavyavahāranay sādi-ananta, amūrtik aur atīndriyasvabhāvavālā hai .