Page 34 of 388
PDF/HTML Page 61 of 415
single page version
iti kāryakāraṇarūpeṇ svabhāvadarshanopayogaḥ prokta : . vibhāvadarshanopayogo‘pyuttar- sūtrasthitatvāt tatraiv drashyat iti .
reten mārgeṇ vinā na mokṣhaḥ ..23..
isaprakār kāryarūp aur kāraṇarūpase svabhāvadarshanopayog kahā . vibhāvadarshanopayog agale sūtramen (14vīn gāthāmen) honese vahīn darshāyā jāyegā .
[ab, 13vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] dr̥ushi - gnapti - vr̥uttisvarūp (darshanagnānachāritrarūpase pariṇamit) aisā jo ek hī chaitanyasāmānyarūp nij ātmatattva, vah mokṣhechchhuoṅko (mokṣhakā) prasiddha mārga hai; is mārga binā mokṣha nahīn hai .23.
gāthā : 14 anvayārtha : — [chakṣhurachakṣhuravadhayaḥ ] chakṣhu, achakṣhu aur avadhi [tisraḥ api ] yah tīnon [vibhāvadr̥uṣhṭayaḥ ] vibhāvadarshan [iti bhaṇitāḥ ] kahe gaye hain . [paryāyaḥ dvivikalpaḥ ] paryāy dvividh hai : [svaparāpekṣhaḥ ] svaparāpekṣha (sva aur parakī apekṣhā yukta) [cha ] aur [nirapekṣhaḥ ] nirapekṣha .
Page 35 of 388
PDF/HTML Page 62 of 415
single page version
karmakṣhayopashamen mūrtan vastu pashyati cha . yathā shrutagnānāvaraṇīyakarmakṣhayopashamen shrutadvāreṇ dravyashrutanigaditamūrtāmūrtasamastan vastujātan parokṣhavr̥uttyā jānāti tathaivāchakṣhurdarshanāvaraṇīy- karmakṣhayopashamen sparshanarasanaghrāṇashrotradvāreṇ tattadyogyaviṣhayān pashyati cha . yathā avadhignānāvaraṇīyakarmakṣhayopashamen shuddhapudgalaparyantan mūrtadravyan jānāti tathā avadhi- darshanāvaraṇīyakarmakṣhayopashamen samastamūrtapadārthan pashyati cha .
atropayogavyākhyānānantaran paryāyasvarūpamuchyate . pari samantāt bhedameti gachchhatīti paryāyaḥ . atra svabhāvaparyāyaḥ ṣhaḍdravyasādhāraṇaḥ arthaparyāyaḥ avāṅmanasagocharaḥ atisūkṣhmaḥ āgamaprāmāṇyādabhyupagamyo‘pi cha ṣhaḍḍhānivr̥uddhivikalpayutaḥ . anantabhāgavr̥uddhiḥ asaṅkhyāt-
jisaprakār matignānāvaraṇīy karmake kṣhayopashamase (jīv) mūrta vastuko jānatā hai, usīprakār chakṣhudarshanāvaraṇīy karmake kṣhayopashamase (jīv) mūrta vastuko 1dekhatā hai . jisaprakār shrutagnānāvaraṇīy karmake kṣhayopashamase (jīv) shrut dvārā dravyashrutane kahe hue mūrta – amūrta samasta vastusamūhako parokṣha rītise jānatā hai, usīprakār achakṣhudarshanāvaraṇīy karmake kṣhayopashamase (jīv) sparshan, rasan, ghrāṇ aur shrotra dvārā us-usake yogya viṣhayoṅko dekhatā hai . jisaprakār avadhignānāvaraṇīy karmake kṣhayopashamase (jīv) shuddhapudgalaparyant ( – paramāṇu takake) mūrtadravyako jānatā hai, usīprakār avadhidarshanāvaraṇīy karmake kṣhayopashamase (jīv) samasta mūrta padārthako dekhatā hai .
(uparoktānusār) upayogakā vyākhyān karaneke pashchāt yahān̐ paryāyakā svarūp kahā jātā hai :
pari samantāt bhedameti gachchhatīti paryāyaḥ . arthāt jo sarva orase bhedako prāpta kare so paryāy hai .
usamen, svabhāvaparyāy chhah dravyoṅko sādhāraṇ hai, arthaparyāy hai, vāṇī aur manake agochar hai, ati sūkṣhma hai, āgamapramāṇase svīkārakaraneyogya tathā chhah hānivr̥uddhike bhedon sahit hai arthāt anantabhāg vr̥uddhi, asaṅkhyātabhāg vr̥uddhi, saṅkhyātabhāg vr̥uddhi, saṅkhyātaguṇ 1-dekhanā = sāmānyarūpase avalokan karanā; sāmānya pratibhās honā .
Page 36 of 388
PDF/HTML Page 63 of 415
single page version
bhāgavr̥uddhiḥ saṅkhyātabhāgavr̥uddhiḥ saṅkhyātaguṇavr̥uddhiḥ asaṅkhyātaguṇavr̥uddhiḥ anantaguṇavr̥uddhiḥ, tathā hānishcha nīyate . ashuddhaparyāyo naranārakādivyañjanaparyāy iti .
sahajaguṇamaṇīnāmākaran pūrṇabodham .
hr̥udayasarasijāte rājate kāraṇātmā .
bhaj bhajasi nijotthan bhavyashārdūl sa tvam ..25..
kvachitsahajaparyayaiḥ kvachidashuddhaparyāyakaiḥ .
vr̥uddhi, asaṅkhyātaguṇ vr̥uddhi aur anantaguṇ vr̥uddhi sahit hotī hai aur isīprakār (vr̥uddhikī bhān̐ti) hāni bhī lagāī jātī hai .
hain :]
[shloekārtha : — ] parabhāv hone par bhī, sahajaguṇamaṇikī khānarūp tathā pūrṇagnānavāle shuddha ātmāko ekako jo tīkṣhṇabuddhivālā shuddhadr̥uṣhṭi puruṣh bhajatā hai, vah puruṣh paramashrīrūpī kāminīkā (muktisundarīkā) vallabh banatā hai .24.
[shloekārtha : — ] isaprakār par guṇaparyāyen hone par bhī, uttam puruṣhoṅke hr̥uday- kamalamen kāraṇ – ātmā virājamān hai . apanese utpanna aise us paramabrahmarūp samayasārako — ki jise tū bhaj rahā hai use — , he bhavyashārdūl (bhavyottam), tū shīghra bhaj; tū vah hai .25.
[shloekārtha : — ] jīvatattva kvachit sadguṇon sahit ×vilasatā hai — dikhāī detā hai, × vilasanā = dikhāī denā; dikhanā; jhalakanā; āvirbhūt honā; pragaṭ honā .
Page 37 of 388
PDF/HTML Page 64 of 415
single page version
namāmi paribhāvayāmi sakalārthasiddhayai sadā ..26..
shuddhaparyāyaḥ kāryashuddhaparyāyashcheti . ih hi sahajashuddhanishchayen anādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāv- shuddhasahajagnānasahajadarshanasahajachāritrasahajaparamavītarāgasukhātmakashuddhāntastattvasvarūpasva- kvachit ashuddharūp guṇon sahit vilasatā hai, kvachit sahaj paryāyon sahit vilasatā hai aur kvachit ashuddha paryāyon sahit vilasatā hai . in sabase sahit hone par bhī jo in sabase rahit hai aise is jīvatattvako main sakal arthakī siddhike liye sadā namatā hūn̐, bhātā hūn̐ .26.
gāthā : 15 anvayārtha : — [naranārakatiryaksurāḥ paryāyāḥ ] manuṣhya, nārak, tiryañcha aur devarūp paryāyen [te ] ve [vibhāvāḥ ] vibhāvaparyāyen [iti bhaṇitāḥ ] kahī gaī hain; [karmopādhivivarjitaparyāyāḥ ] karmopādhi rahit paryāyen [te ] ve [svabhāvāḥ ] svabhāvaparyāyen [iti bhaṇitāḥ ] kahī gaī hain .
vahān̐, svabhāvaparyāyon aur vibhāvaparyāyoṅke bīch pratham svabhāvaparyāy do prakārase kahī jātī hai : kāraṇashuddhaparyāy aur kāryashuddhaparyāy .
yahān̐ sahaj shuddha nishchayase, anādi - ananta, amūrta, atīndriyasvabhāvavāle aur shuddha aise sahajagnān - sahajadarshan - sahajachāritra - sahajaparamavītarāgasukhātmak shuddha-antaḥtattvasvarūp
Page 38 of 388
PDF/HTML Page 65 of 415
single page version
bhāvānantachatuṣhṭayasvarūpeṇ sahāñchitapañchamabhāvapariṇatirev kāraṇashuddhaparyāy ityarthaḥ . sādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddhasadbhūtavyavahāreṇ kevalagnānakevaladarshanakevalasukhakeval- shakti yukta phalarūpānantachatuṣhṭayen sārdhan paramotkr̥uṣhṭakṣhāyikabhāvasya shuddhapariṇatirev kāryashuddha- paryāyashcha . athavā pūrvasūtropāttasūkṣhmar̥ujusūtranayābhiprāyeṇ ṣhaḍdravyasādhāraṇāḥ sūkṣhmāste hi arthaparyāyāḥ shuddhā iti boddhavyāḥ . ukta : samāsataḥ shuddhaparyāyavikalpaḥ .
idānīn vyañjanaparyāy uchyate . vyajyate prakaṭīkriyate aneneti vyañjanaparyāyaḥ . kutaḥ ? lochanagocharatvāt paṭādivat . athavā sādisanidhanamūrtavijātīyavibhāvasvabhāvatvāt, drashyamānavināshasvarūpatvāt .
vyañjanaparyāyashcha — paryāyinamātmānamantareṇ paryāyasvabhāvāt shubhāshubhamishrapariṇāmenātmā jo svabhāv-anantachatuṣhṭayakā svarūp usake sāthakī jo pūjit pañchamabhāvapariṇati ( – usake sāth tanmayarūpase rahanevālī jo pūjya aisī pāriṇāmikabhāvakī pariṇati) vahī kāraṇashuddhaparyāy hai, aisā artha hai .
sādi - ananta, amūrta, atīndriyasvabhāvavāle shuddhasadbhūtavyavahārase, kevalagnān – kevaladarshan - kevalasukh - kevalashaktiyukta phalarūp anantachatuṣhṭayake sāthakī ( – ananta- chatuṣhṭayake sāth tanmayarūpase rahanevālī) jo paramotkr̥uṣhṭa kṣhāyikabhāvakī shuddhapariṇati vahī ❃
dravyoṅko sādhāraṇ aur sūkṣhma aisī ve arthaparyāyen shuddha jānanā (arthāt ve arthaparyāyen hī shuddhaparyāyen hain .) .
hai . kis kāraṇ ? paṭādikī (vastrādikī) bhān̐ti chakṣhugochar honese (pragaṭ hotī hai ); athavā, sādi - sānt mūrta vijātīyavibhāvasvabhāvavālī honese, dikhakar naṣhṭa honeke svarūpavālī honese (pragaṭ hotī hai ) .
paryāyī ātmāke gnān binā ātmā paryāyasvabhāvavālā hotā hai; isaliye ❃
kṣhāyikabhāvapariṇati vah kāryashuddhaparyāy hai .
Page 39 of 388
PDF/HTML Page 66 of 415
single page version
vyavahāreṇ naro jātaḥ, tasya narākāro naraparyāyaḥ; kevalenāshubhakarmaṇā vyavahāreṇātmā nārako jātaḥ, tasya nārakākāro nārakaparyāyaḥ; kiñchichchhubhamishramāyāpariṇāmen tiryakkāyajo vyavahāreṇātmā, tasyākārastiryakparyāyaḥ; kevalen shubhakarmaṇā vyavahāreṇātmā devaḥ, tasyākāro devaparyāyashcheti .
sa bhavati paramashrīkāminīkāmarūpaḥ ..27..
manuṣhyaparyāy hai; keval ashubh karmase vyavahārase ātmā nārak hotā hai, usakā nārak –
tiryañchakāyamen janmatā hai, usakā ākār vah tirchanyaparyāy hai; aur keval shubh karmase
vyavahārase ātmā dev hotā hai, usakā ākār vah devaparyāy hai . — yah vyañjanaparyāy hai .
[ab, 15vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] bahu vibhāv hone par bhī, sahaj param tattvake abhyāsamen jisakī buddhi pravīṇ hai aisā yah shuddhadr̥uṣhṭivālā puruṣh, ‘samayasārase anya kuchh nahīn hai’ aisā mānakar, shīghra paramashrīrūpī sundarīkā vallabh hotā hai .27.
Page 40 of 388
PDF/HTML Page 67 of 415
single page version
karmabhūmijāshcha dvividhāḥ, āryā mlechchhāshcheti . āryāḥ puṇyakṣhetravartinaḥ . mlechchhāḥ pāpakṣhetravartinaḥ . bhogabhūmijāshchāryanāmadheyadharā jaghanyamadhyamottamakṣhetravartinaḥ ekadvitri-
gāthā : 16-17 anvayārtha : — [mānuṣhāḥ dvivikalpāḥ] manuṣhyoṅke do bhed hain : [karmamahībhogabhūmisañjātāḥ ] karmabhūmimen janme hue aur bhogabhūmimen janme hue; [pr̥ithvībheden ] pr̥ithvīke bhedase [nārakāḥ ] nārak [saptavidhāḥ gnātavyāḥ ] sāt prakārake jānanā; [tiryaññchaḥ ] tiryañchoṅke [chaturdashabhedāḥ ] chaudahabhed [bhaṇitāḥ ] kahe hain; [suragaṇāḥ ] devasamūhoṅke [chaturbhedāḥ ] chār bhed hain . [eteṣhān vistāraḥ ] inakā vistār [lokavibhāgeṣhu gnātavyaḥ ] lokavibhāgamense jān lenā .
manukī santān vah manuṣhya hain . ve do prakārake hain : karmabhūmij aur bhogabhūmij . unamen karmabhūmij manuṣhya bhī do prakārake hain : ārya aur mlechchha . puṇyakṣhetramen rahanevāle ve ārya hain aur pāpakṣhetramen rahanevāle ve mlechchha hain . bhogabhūmij ❃
lālit – pālit karate hain isaliye ve manuṣhyoṅke pitā samān hain . kulakarako manu kahā jātā hai .
Page 41 of 388
PDF/HTML Page 68 of 415
single page version
palyopamāyuṣhaḥ . ratnasharkarāvālukāpaṅkadhūmatamomahātamaḥprabhābhidhānasaptapr̥ithvīnān bhedānnārakajīvāḥ saptadhā bhavanti . prathamanarakasya nārakā hyekasāgaropamāyuṣhaḥ . dvitīyanarakasya nārakāḥ trisāgaropamāyuṣhaḥ . tr̥utīyasya sapta . chaturthasya dash . pañchamasya saptadash . ṣhaṣhṭhasya dvāvinshatiḥ . saptamasya trayastrinshat . ath vistarabhayāt saṅkṣhepeṇochyate . tiryañchaḥ sūkṣhmaikendriyaparyāptakā- paryāptakabādaraikendriyaparyāptakāparyāptakadvīndriyaparyāptakāparyāptakatrīndriyaparyāptakāparyāptak- chaturindriyaparyāptakāparyāptakāsañgnipañchendriyaparyāptakāparyāptakasañgnipañchendriyaparyāptakāparyāptakabhedā- chchaturdashabhedā bhavanti . bhāvanavyantarajyotiḥkalpavāsikabhedāddevāshchaturṇikāyāḥ . eteṣhān chaturgati- jīvabhedānān bhedo lokavibhāgābhidhānaparamāgame draṣhṭavyaḥ . ihātmasvarūpaprarūpaṇāntarāyaheturiti manuṣhya ārya nāmako dhāraṇ karate hain; jaghanya, madhyam athavā uttam kṣhetramen rahanevāle hain aur ek palyopam, do palyopam athavā tīn palyopamakī āyuvāle hain .
ratnaprabhā, sharkarāprabhā, bālukāprabhā, paṅkaprabhā, dhūmaprabhā, tamaḥprabhā aur mahātamaḥprabhā nāmakī sāt pr̥ithvīke bhedoṅke kāraṇ nārak jīv sāt prakārake hain . pahale narakake nārakī ek sāgaropamakī āyuvāle hain, dūsare narakake nārakī tīn sāgaropamakī āyuvāle hain . tīsare narakake nārakī sāt sāgaropamakī āyuvāle hain, chauthe narakake nārakī das sāgaropam, pān̐chaven narakake satrah sāgaropam, chhaṭhaven narakake bāīs sāgaropam aur sātaven narakake nārakī tetīs sāgaropamakī āyuvāle hain .
(3-4) bādar ekendriy paryāpta aur aparyāpta, (5-6) dvīndriy paryāpta aur aparyāpta, (7-8) trīndriy paryāpta aur aparyāpta, (9-10) chaturindriy paryāpta aur aparyāpta, (11-12) asañgnī pañchendriy paryāpta aur aparyāpta, (13-14) sañgnī pañchendriy paryāpta aur aparyāpta .
devoṅke chār nikāy (samūh) hain : (1) bhavanavāsī, (2) vyantar, (3) jyotiṣhka aur (4) kalpavāsī .
in chār gatike jīvoṅke bhedoṅke bhed lokavibhāg nāmak paramāgamamen dekh len . yahān̐ (is paramāgamamen) ātmasvarūpake nirūpaṇamen antarāyakā hetu hogā isaliye sūtrakartā pūrvāchāryamahārājane (ve visheṣh bhed) nahīn kahe hain .
Page 42 of 388
PDF/HTML Page 69 of 415
single page version
pūrvasūribhiḥ sūtrakr̥udbhiranukta iti .
jjyotirloke phaṇapatipure nārakāṇān nivāse .
bhūyo bhūyo bhavatu bhavataḥ pādapaṅkejabhakti : ..28..
tvan klishnāsi mudhātra kin jaḍamate puṇyārjitāste nanu .
bhakti ste yadi vidyate bahuvidhā bhogāḥ syurete tvayi ..29..
[ab in do gāthāoṅkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] (he jinendra !) daivayogase main svargamen hoūn̐ , is manuṣhyalokamen hoūn̐, vidyādharake sthānamen hoūn̐ , jyotiṣhka devoṅke lokamen hoūn̐ , nāgendrake nagaramen hoūn̐ , nārakoṅke nivāsamen hoūn̐ , jinapatike bhavanamen hoūn̐ yā anya chāhe jis sthān par hoūn̐, (parantu) mujhe karmakā udbhav na ho, punaḥ punaḥ āpake pādapaṅkajakī bhakti ho .28.
[shloekārtha : — ] narādhipatiyoṅke anekavidh mahā vaibhavoṅko sunakar tathā dekhakar, he jaṛamati, tū yahān̐ vyartha hī klesh kyon prāpta karatā hai ! ve vaibhav sachamuch puṇyase prāpta hote hain . vah (puṇyopārjanakī) shakti jinanāthake pādapadmayugalakī pūjāmen hai; yadi tujhe un jinapādapadmoṅkī bhakti ho, to ve bahuvidh bhog tujhe (apane āp) hoṅge .29.
Page 43 of 388
PDF/HTML Page 70 of 415
single page version
bhoktā cha, ātmā hi ashuddhanishchayanayen sakalamoharāgadveṣhādibhāvakarmaṇān kartā bhoktā cha, anupacharitāsadbhūtavyavahāreṇ nokarmaṇān kartā, upacharitāsadbhūtavyavahāreṇ ghaṭapaṭashakaṭādīnān kartā . ityashuddhajīvasvarūpamukta m .
paramagurupadābjadvandvasevāprasādāt .
gāthā : 18 anvayārtha : — [ātmā ] ātmā [pudgalakarmaṇaḥ ] pudgal- karmakā [kartā bhoktā ] kartā - bhoktā [vyavahārāt ] vyavahārase [bhavati ] hai [tu ] aur [ātmā ] ātmā [karmajabhāven ] karmajanit bhāvakā [kartā bhoktā ] kartā - bhoktā [nishchayataḥ ] (ashuddha) nishchayase hai .
ātmā nikaṭavartī anupacharit asadbhūt vyavahāranayase dravyakarmakā kartā aur usake phalarūp sukhaduḥkhakā bhoktā hai, ashuddha nishchayanayase samasta moharāgadveṣhādi bhāvakarmakā kartā aur bhoktā hai, anupacharit asadbhūt vyavahārase (dehādi) nokarmakā kartā hai, upacharit asadbhūt vyavahārase ghaṭ - paṭ - shakaṭādikā (ghaṛā, vastra, bailagāṛī ityādikā) kartā hai . isaprakār ashuddha jīvakā svarūp kahā .
[ab 18 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj chhah shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] sakal moharāgadveṣhavālā jo koī puruṣh param guruke charaṇakamalayugalakī sevāke prasādase nirvikalpa sahaj samayasārako jānatā hai, vah puruṣh
Page 44 of 388
PDF/HTML Page 71 of 415
single page version
sa bhavati paramashrīkāminīkāntakāntaḥ ..30..
kurvan shubhāshubhamanekavidhan sa karma .
jānāti tasya sharaṇan na samasti loke ..32..
niṣhkarmasharmanikarāmr̥utavāripūre .
svan bhāvamadvayamamun samupaiti bhavyaḥ ..33..
paramashrīrūpī sundarīkā priy kānta hotā hai .30.
[shloekārtha : — ] bhāvakarmake nirodhase dravyakarmakā nirodh hotā hai; dravyakarmake nirodhase sansārakā nirodh hotā hai .31.
[shloekārtha : — ] jo jīv samyaggnānabhāvarahit vimugdha (mohī, bhrānta) hai, vah jīv shubhāshubh anekavidh karmako karatā huā mokṣhamārgako leshamātra bhī vāñchhanā nahīn jānatā; use lokamen (koī) sharaṇ nahīn hai .32.
[shloekārtha : — ] jo samasta karmajanit sukhasamūhako pariharaṇ karatā hai, vah bhavya puruṣh niṣhkarma sukhasamūharūpī amr̥utake sarovaramen magna hote hue aise is atishay- chaitanyamay, ekarūp, advitīy nij bhāvako prāpta ka ratā hai .33.
Page 45 of 388
PDF/HTML Page 72 of 415
single page version
satatamanubhavāmaḥ shuddhamātmānamekam .
na khalu na khalu mukti rnānyathāstyasti tasmāt ..34..
nijaparamaguṇāḥ syuḥ siddhisiddhāḥ samastāḥ .
rna cha bhavati bhavo vā nirṇayo‘yan budhānām ..35..
[shloekārtha : — ] (hamāre ātmasvabhāvamen) vibhāv asat honese usakī hamen chintā nahīn hai; ham to hr̥udayakamalamen sthit, sarva karmase vimukta, shuddha ātmākā ekakā satat anubhavan karate hain, kyoṅki anya kisī prakārase mukti nahīn hai, nahīn hai, nahīn hi hai .34.
[shloekārtha : — ] sansārīmen sānsārik guṇ hote hain aur siddha jīvamen sadā samasta siddhisiddha (mokṣhase siddha arthāt paripūrṇa hue) nij paramaguṇ hote hain — isaprakār vyavahāranay hai . nishchayase to siddha bhī nahīn hai aur sansār bhī nahīn hai . yah budh puruṣhoṅkā nirṇay hai .35.
Page 46 of 388
PDF/HTML Page 73 of 415
single page version
prayojanamasyeti dravyārthikaḥ . paryāy evārthaḥ prayojanamasyeti paryāyārthikaḥ . na khalu ekanayā- yattopadesho grāhyaḥ, kintu tadubhayanayāyattopadeshaḥ . sattāgrāhakashuddhadravyārthikanayabalen pūrvokta - vyañjanaparyāyebhyaḥ sakāshānmuktāmukta samastajīvarāshayaḥ sarvathā vyatiriktā ev . kutaḥ ? ‘‘savve suddhā hu suddhaṇayā’’ iti vachanāt . vibhāvavyañjanaparyāyārthikanayabalen te sarve jīvāssanyuktā bhavanti . kiñch siddhānāmarthaparyāyaiḥ sah pariṇatiḥ, na punarvyañjanaparyāyaiḥ sah pariṇatiriti . kutaḥ ? sadā nirañjanatvāt . siddhānān sadā nirañjanatve sati tarhi dravyārthikaparyāyārthikanayābhyām [pūrvabhaṇitaparyāyāt ] pūrvakathit paryāyase [vyatiriktāḥ] ❃vyatirikta hai; [paryāyanayen] paryāyanayase [jīvāḥ ] jīv [sanyuktāḥ bhavanti ] us paryāyase sanyukta hain . [dvābhyām ] isaprakār jīv donon nayonse sanyukta hain .
bhagavān arhat parameshvarane do nay kahe hain : dravyārthik aur paryāyārthik . dravya hī jisakā artha arthāt prayojan hai vah dravyārthik hai aur paryāy hī jisakā artha arthāt prayojan hai vah paryāyārthik hai . ek nayakā avalamban lenevālā upadesh grahaṇ karaneyogya nahīn hai kintu un donon nayoṅkā avalamban lenevālā upadesh grahaṇ karaneyogya hai . sattāgrāhak ( – dravyakī sattāko hī grahaṇ karanevāle) shuddha dravyārthik nayake balase pūrvokta vyañjanaparyāyonse mukta tathā amukta ( – siddha tathā sansārī) samasta jīvarāshi sarvathā vyatirikta hī hai . kyon ? ‘‘savve suddhā hu suddhaṇayā (shuddhanayase sarva jīv vāstavamen shuddha hain )’’ aisā (shāstrakā) vachan honese . vibhāvavyañjanaparyāyārthik nayake balase ve sarva jīv (pūrvokta vyañjanaparyāyonse) sanyukta hain . visheṣh itanā ki — siddha jīvoṅke arthaparyāyon sahit pariṇati hai, parantu vyañjanaparyāyon sahit pariṇati nahīn hai . kyon ? siddha jīv sadā nirañjan honese . (prashna : — ) yadi siddha jīv sadā nirañjan hain to sarva jīv dravyārthik tathā paryāyārthik donon nayonse sanyukta hain (arthāt sarva jīvoṅko donon nay lāgū hote hain ) aisā sūtrārtha (gāthākā artha) vyartha siddha hotā hai . (uttar : — vyartha siddha nahīn hotā kyoṅki — ) nigam arthāt
Page 47 of 388
PDF/HTML Page 74 of 415
single page version
dvābhyām sanyuktāḥ sarve jīvā iti sūtrārtho vyarthaḥ . nigamo vikalpaḥ, tatra bhavo naigamaḥ . sa cha naigamanayastāvat trividhaḥ, bhūtanaigamaḥ vartamānanaigamaḥ bhāvinaigamashcheti . atra bhūtanaigamanayāpekṣhayā bhagavatān siddhānāmapi vyañjanaparyāyatvamashuddhatvan cha sambhavati . pūrvakāle te bhagavantaḥ sansāriṇ iti vyavahārāt . kin bahunā, sarve jīvā nayadvayabalen shuddhāshuddhā ityarthaḥ .
jinavachasi ramante ye svayam vāntamohāḥ .
ranavamanayapakṣhākṣhuṇṇamīkṣhanta ev .’’
tathā hi — vikalpa; usamen ho vah ❃naigam . vah naigamanay tīn prakārakā hai; bhūt naigam, vartamān naigam aur bhāvī naigam . yahān̐ bhūt naigamanayakī apekṣhāse bhagavanta siddhoṅko bhī vyañjanaparyāyavānapanā aur ashuddhapanā sambhavit hotā hai, kyoṅki pūrvakālamen ve bhagavanta sansārī the aisā vyavahār hai . bahu kathanase kyā ? sarva jīv do nayoṅke balase shuddha tathā ashuddha hain aisā artha hai .
isīprakār (āchāryadev) shrīmadamr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen chauthe shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] donon nayoṅke virodhako naṣhṭa karanevāle, syātpadase aḍikat jinavachanamen jo puruṣh ramate hain, ve svayamev mohakā vaman karake, anūtan ( – anādi) aur kunayake pakṣhase khaṇḍit na honevālī aisī uttam paramajyotiko — samayasārako — shīghra dekhate hī hain .’’
aur (is jīv adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār ❃
vartamānavat saṅkalpit kare (athavā kahe), athavā kiñchit niṣhpannatāyukta aur kiñchit aniṣhpannatāyukta
vartamān paryāyako sarvaniṣhpannavat saṅkalpit kare (athavā kahe), us gnānako (athavā vachanako) naigamanay
kahate hain .
Page 48 of 388
PDF/HTML Page 75 of 415
single page version
paramajinapadābjadvandvamattadvirephāḥ .
kṣhitiṣhu paramatokte : kin phalan sajjanānām ..36..
iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridev - virachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau jīvādhikāraḥ prathamashrutaskandhaḥ .. munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain : — )
[shloekārtha : — ] jo do nayoṅke sambandhakā ullaṅghan na karate hue paramajinake pādapaṅkajayugalamen matta hue bhramar samān hain aise jo satpuruṣh ve shīghra samayasārako avashya prāpta karate hain . pr̥ithvīpar par matake kathanase sajjanoṅko kyā phal hai (arthāt jagatake jainetar darshanoṅke mithyā kathanonse sajjanoṅko kyā lābh hai )? 36 .
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra jinako parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirgrantha munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen) jīv adhikār nāmakā pratham shrutaskandha samāpta huā .
Page 49 of 388
PDF/HTML Page 76 of 415
single page version
gāthā : 20 anvayārtha : — [aṇuskandhavikalpen tu ] paramāṇu aur skandha aise do bhedase [pudgaladravyan ] pudgaladravya [dvivikalpam bhavati ] do bhedavālā hai; [skandhāḥ ] skandha [khalu ] vāstavamen [ṣhaṭprakārāḥ ] chhah prakārake hain [paramāṇuḥ cha ev dvivikalpaḥ ] aur paramāṇuke do bhed hain .
Page 50 of 388
PDF/HTML Page 77 of 415
single page version
svabhāvapudgalaḥ paramāṇuḥ, vibhāvapudgalaḥ skandhaḥ . kāryaparamāṇuḥ kāraṇaparamāṇuriti svabhāv- pudgalo dvidhā bhavati . skandhāḥ ṣhaṭprakārāḥ syuḥ, pr̥ithvījalachchhāyāchaturakṣhaviṣhay- karmaprāyogyāprāyogyabhedāḥ . teṣhān bhedo vakṣhyamāṇasūtreṣhūchyate vistareṇeti .
paramāṇu vah svabhāvapudgal hai aur skandha vah vibhāvapudgal hai . svabhāvapudgal kāryaparamāṇu aur kāraṇaparamāṇu aise do prakārase hai . skandhoṅke chhah prakār hain : (1) pr̥ithvī, (2) jal, (3) chhāyā, (4) (chakṣhuke atirikta) chār indriyoṅke viṣhayabhūt skandha, (5) karmayogya skandha aur (6) karmake ayogya skandha — aise chhah bhed hain . skandhoṅke bhed ab kahe jānevāle sūtrommen (agalī chār gāthāommen) vistārase kahe jāyeṅge .
[ab, 20vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] (pudgalapadārtha) galan dvārā (arthāt bhinna ho jānese) ‘paramāṇu’ kahalātā hai aur pūraṇ dvārā (arthāt sanyukta honese) ‘skandha’ nāmako prāpta hotā hai . is padārthake binā lokayātrā nahīn ho sakatī .37.
Page 51 of 388
PDF/HTML Page 78 of 415
single page version
gāthā : 21-22-23-24 anvayārtha : — [atisthūlasthūlāḥ ] atisthūlasthūl, [sthūlāḥ ] sthūl, [sthūlasūkṣhmāḥ cha ] sthūlasūkṣhma, [sūkṣhmasthūlāḥ cha ] sūkṣhmasthūl, [sūkṣhmāḥ ] sūkṣhma aur [atisūkṣhmāḥ ] atisūkṣhma [iti ] aise [dharādayaḥ ṣhaḍbhedāḥ bhavanti ] pr̥ithvī ādi skandhoṅke chhah bhed hain .
[bhūparvatādyāḥ ] bhūmi, parvat ādi [atisthūlasthūlāḥ iti skandhāḥ ] atisthūlasthūl skandha [bhaṇitāḥ ] kahe gaye hain; [sappirjalatailādyāḥ ] ghī, jal, tel ādi [sthūlāḥ iti vigneyāḥ ] sthūl skandha jānanā .
[chhāyātapādyāḥ ] chhāyā, ātap (dhūp) ādi [sthūletaraskandhāḥ iti ] sthūlasūkṣhma skandha [vijānīhi ] jān [cha ] aur [chaturakṣhaviṣhayāḥ skandhāḥ ] chār indriyoṅke viṣhayabhūt skandhoṅko [sūkṣhmasthūlāḥ iti ] sūkṣhmasthūl [bhaṇitāḥ ] kahā gayā hai .
Page 52 of 388
PDF/HTML Page 79 of 415
single page version
jalaprabhr̥utisamastadravyāṇi hi sthūlapudgalāshcha . chhāyātapatamaḥprabhr̥utayaḥ sthūlasūkṣhmapudgalāḥ . sparshanarasanaghrāṇashrotrendriyāṇān viṣhayāḥ sūkṣhmasthūlapudgalāḥ shabdasparsharasagandhāḥ . shubhāshubh- pariṇāmadvāreṇāgachchhatān shubhāshubhakarmaṇān yogyāḥ sūkṣhmapudgalāḥ . eteṣhān viparītāḥ sūkṣhma- sūkṣhmapudgalāḥ karmaṇāmaprāyogyā ityarthaḥ . ayan vibhāvapudgalakramaḥ .
[punaḥ ] aur [karmavargaṇasya prāyogyāḥ ] karmavargaṇāke yogya [skandhāḥ ] skandha [sūkṣhmāḥ bhavanti ] sūkṣhma hain; [tadviparītāḥ ] unase viparīt (arthāt karmavargaṇāke ayogya) [skandhāḥ ] skandha [atisūkṣhmāḥ iti ] atisūkṣhma [prarūpayanti ] kahe jāte hain .
sumeru, pr̥ithvī ādi (ghan padārtha) vāstavamen atisthūlasthūl pudgal hain . ghī, tel, maṭṭhā, dūdh, jal ādi samasta (pravāhī) padārtha sthūl pudgal hain . chhāyā, ātap, andhakārādi sthūlasūkṣhma pudgal hain . sparshanendriy, rasanendriy, ghrāṇendriy tathā shrotrendriyake viṣhay — sparsha, ras, gandha aur shabda — sūkṣhmasthūl pudgal hain . shubhāshubh pariṇām dvārā ānevāle aise shubhāshubh karmoṅke yogya (skandha) ve sūkṣhma pudgal hain . unase viparīt arthāt karmoṅke ayogya (skandha) ve sūkṣhmasūkṣhma pudgal hain . — aisā (in gāthāoṅkā) artha hai . yah vibhāvapudgalakā kram hai .
[bhāvārtha: — skandha chhah prakārake hain : (1) kāṣhṭhapāṣhāṇādik jo skandha chhedan kiye jāne par svayamev juṛ nahīn sakate ve skandha atisthūlasthūl hain . (2) dūdh, jal ādi jo skandha chhedan kiye jāne par punaḥ svayamev juṛ jāte hain ve skandha sthūl hain . (3) dhūp, chhāyā, chān̐danī, andhakār ityādi jo skandha sthūl gnāt hone par bhī bhede nahīn jā sakate yā hastādikase grahaṇ nahīn kiye jā sakate ve skandha sthūlasūkṣhma hain . (4) ān̐khase na dikhanevāle aise jo chār indriyoṅke viṣhayabhūt skandha sūkṣhma hone par bhī sthūl gnāt hote hain ( – sparshanendriyase sparsha kiye jā sakate hain, jībhase āsvādan kiye jā sakate hain, nākase sūṅghe jā sakate hain athavā kānase sune jā sakate hain ) ve skandha sūkṣhmasthūl hain .
Page 53 of 388
PDF/HTML Page 80 of 415
single page version
varṇādimān naṭati pudgal ev nānyaḥ .
(5) indriyagnānake agochar aise jo karmavargaṇārūp skandha ve skandha sūkṣhma hain . (6) karmavargaṇāse nīcheke (karmavargaṇātīt) jo atyantasūkṣhma dvi-aṇukaparyant skandha ve skandha sūkṣhmasūkṣhma hain . ]
isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pañchāstikāyasamayamen (❃gāthā dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārthaḥ — ] pr̥ithvī, jal, chhāyā, chār indriyoṅke viṣhayabhūt, karmake yogya aur karmātīt — isaprakār pudgal (skandha) chhah prakārake hain .’’
sūkṣhmasthūl, pashchāt sūkṣhma aur tatpashchāt sūkṣhmasūkṣhma ( – isaprakār skandha chhah prakārake hain ) .’’
isaprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 44ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] is anādikālīn mahā avivekake nāṭakamen athavā nāchamen varṇādimān pudgal hī nāchatā hai, anya koī nahīn; (abhed gnānamen pudgal hī anek