Page 74 of 388
PDF/HTML Page 101 of 415
single page version
saṅkhyātā asaṅkhyātā anantāshcha . lokākāshadharmādharmaikajīvānāmasaṅkhyātapradeshā bhavanti . itarasyālokākāshasyānantāḥ pradeshā bhavanti . kālasyaikapradesho bhavati, ataḥ kāraṇādasya kāyatvan na bhavati api tu dravyatvamastyeveti .
kr̥utan mayā kaṇṭhavibhūṣhaṇārtham .
buddhvā punarbodhati shuddhamārgam ..52..
pradesh hai) . pudgaladravyako ❃aise pradesh saṅkhyāt, asaṅkhyāt aur ananta hote hain .
[shloekārtha : — ] padārthonrūpī ( – chhah dravyonrūpī) ratnoṅkā ābharaṇ mainne mumukṣhuke kaṇṭhakī shobhāke hetu banāyā hai; usake dvārā dhīmān puruṣh vyavahāramārgako jānakar, shuddhamārgako bhī jānatā hai .52. ❃ākāshake pradeshakī bhān̐ti, kisī bhī dravyakā ek paramāṇu dvārā vyapit honeyogya jo ansh use us
Page 75 of 388
PDF/HTML Page 102 of 415
single page version
itareṣhāmachetanatvam . svajātīyavijātīyabandhāpekṣhayā jīvapudgalayorashuddhatvam, dharmādīnān chaturṇān visheṣhaguṇāpekṣhayā shuddhatvameveti .
vadanasarasijāte yasya bhavyottamasya .
lasati nishitabuddheḥ kin punashchitrametat ..53..
gāthā : 37 anvayārtha : — [pudgaladravyan ] pudgaladravya [mūrtan ] mūrta hai, [sheṣhāṇi ] sheṣh dravya [mūrtivirahitāni ] mūrtatva rahit [bhavanti ] hain; [jīvaḥ ] jīv [chaitanyabhāvaḥ ] chaitanyabhāvavālā hai, [sheṣhāṇi ] sheṣh dravya [chaitanyaguṇavarjitāni ] chaitanyaguṇ rahit hain .
un (pūrvokta) mūl padārthommen pudgal mūrta hai, sheṣh amūrta hain; jīv chetan hai, sheṣh achetan hain; svajātīy aur vijātīy bandhanakī apekṣhāse jīv tathā pudgalako (bandhadashāmen) ashuddhapanā hotā hai, dharmādi chār padārthoṅko visheṣhaguṇakī apekṣhāse (sadā) shuddhapanā hī hai .
[ab is ajīv adhikārakī antim gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain : ]
[shloekārtha : — ] isaprakār lalit padoṅkī paṅkti jis bhavyottamake mukhāravindamen sadā shobhatī hai, us tīkṣhṇa buddhivāle puruṣhake hr̥udayakamalamen shīghra samayasār ( – shuddha ātmā) prakāshit hotā hai . aur isamen āshcharya kyā hai .53.
Page 76 of 388
PDF/HTML Page 103 of 415
single page version
iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridevvirachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau ajīvādhikāro dvitīyaḥ shrutaskandhaḥ ..
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra jinhen parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirgrantha munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥uttināmak ṭīkāmen) ajīv adhikār nāmakā dūsarā shrutaskandha samāpta huā .
Page 77 of 388
PDF/HTML Page 104 of 415
single page version
shikharashikhāmaṇeḥ paradravyaparāṅmukhasya pañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahasya paramajin-
gāthā : 38 anvayārtha : — [jīvādibahistattvan ] jīvādi bāhyatattva [heyam ] hey hain; [karmmopādhisamudbhavaguṇaparyāyaiḥ ] karmopādhijanit guṇaparyāyonse [vyatiriktaḥ ] vyatirikta [ātmā ] ātmā [ātmanaḥ ] ātmāko [upādeyam ] upādey hai .
Page 78 of 388
PDF/HTML Page 105 of 415
single page version
yogīshvarasya svadravyanishitamaterupādeyo hyātmā . audayikādichaturṇān bhāvāntarāṇāmagocharatvād dravyabhāvanokarmopādhisamupajanitavibhāvaguṇaparyāyarahitaḥ, anādinidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddha- sahajaparamapāriṇāmikabhāvasvabhāvakāraṇaparamātmā hyātmā . atyāsannabhavyajīvānāmevambhūtan nijaparamātmānamantareṇ na kiñchidupādeyamastīti .
sakalavilayadūraḥ prāstadurvāramāraḥ .
sukhajalanidhipūraḥ kleshavārāshipāraḥ ..54..
vairāgyarūpī mahalake shikharakā jo 1shikhāmaṇi hai, paradravyase jo parāṅmukh hai, pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra jise parigrah hai, jo param jinayogīshvar hai, svadravyamen jisakī tīkṣhṇa buddhi hai — aise ātmāko ‘ātmā’ vāstavamen upādey hai . audayik ādi chār 2bhāvāntaroṅko agochar honese jo (kāraṇaparamātmā) dravyakarma, bhāvakarma, aur nokarmarūp upādhise janit vibhāvaguṇaparyāyon rahit hai, tathā anādi - ananta amūrta atīndriyasvabhāvavālā shuddha - sahaj - param - pāriṇāmikabhāv jisakā svabhāv hai — aisā kāraṇaparamātmā vah vāstavamen ‘ātmā’ hai . ati - āsanna bhavyajīvoṅko aise nij paramātmāke atirikta (anya) kuchh upādey nahīn hai .
[ab 38vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] sarva tattvommen jo ek sār hai, jo samasta naṣhṭa honeyogya bhāvonse dūr hai, jisane durvār kāmako naṣhṭa kiyā hai, jo pāparūp vr̥ukṣhako chhedanevālā kuṭhār hai, jo shuddha gnānakā avatār hai, jo sukhasāgarakī bārḥ hai aur jo kleshodadhikā kinārā hai, vah samayasār (shuddha ātmā) jayavanta vartatā hai .54. 1. shikhāmaṇi = shikharakī choṭīke ū parakā ratna; chūḍāmaṇi; kalagīkā ratna . 2. bhāvāntar = anya bhāv . [audayik, aupashamik, kṣhāyopashamik, aur kṣhāyik – yah chār bhāv
Page 79 of 388
PDF/HTML Page 106 of 415
single page version
prashastāprashastasamastamoharāgadveṣhābhāvānna cha mānāpamānahetubhūtakarmodayasthānāni . na khalu shubh- pariṇaterabhāvāchchhubhakarma, shubhakarmābhāvānna sansārasukhan, sansārasukhasyābhāvānna harṣhasthānāni . na chāshubhapariṇaterabhāvādashubhakarma, ashubhakarmābhāvānna duḥkhan, duḥkhābhāvānna chāharṣhasthānāni cheti .
gāthā : 39 anvayārtha : — [jīvasya ] jīvako [khalu ] vāstavamen [na svabhāvasthānāni ] svabhāvasthān ( – vibhāvasvabhāvake sthān) nahīn hain, [na mānāpamānabhāvasthānāni vā ] mānāpamānabhāvake sthān nahīn hain, [na harṣhabhāvasthānāni ] harṣhabhāvake sthān nahīn hain [vā ] yā [na aharṣhasthānāni ] aharṣhake sthān nahīn hain .
trikāl - nirupādhi jisakā svarūp hai aise shuddha jīvāstikāyako vāstavamen vibhāvasvabhāvasthān ( – vibhāvarūp svabhāvake sthān) nahīn hain; (shuddha jīvāstikāyako) prashasta yā aprashasta samasta moh - rāg - dveṣhakā abhāv honese mān - apamānake hetubhūt karmodayake sthān nahīn hain; (shuddha jīvāstikāyako) shubh pariṇatikā abhāv honese shubh karma nahīn hai, shubh karmakā abhāv honese sansārasukh nahīn hai, sansārasukhakā abhāv honese harṣhasthān nahīn hain; aur (shuddha jīvāstikāyako) ashubh pariṇatikā abhāv honese ashubh karma nahīn hai, ashubh karmakā abhāv honese duḥkh nahīn hai, duḥkhakā abhāv honese aharṣhasthān nahīn hain
Page 80 of 388
PDF/HTML Page 107 of 415
single page version
nirbhedoditasharmanirmitaviyadbimbākr̥utāvātmani .
buddhin kin na karoṣhi vāñchhasi sukhan tvan sansr̥uterduṣhkr̥uteḥ ..55..
[ab 39vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] jo prīti – aprīti rahit shāshvat pad hai, jo sarvathā antarmukh aur nirbhedarūpase prakāshamān aise sukhakā banā huā hai, nabhamaṇḍal samān ākr̥utivālā (arthāt nirākār – arūpī) hai, chaitanyāmr̥utake pūrase bharā huā jisakā svarūp hai, jo vichāravanta chatur puruṣhoṅko gochar hai — aise ātmāmen tū ruchi kyon nahīn karatā aur duṣhkr̥utarūp sansārake sukhakī vāñchhā kyon karatā hai ? 55.
gāthā : 40 anvayārtha : — [jīvasya ] jīvako [na sthitibandhasthānāni ] sthitibandhasthān nahīn hain, [prakr̥itisthānāni ] prakr̥itisthān nahīn hain, [pradeshasthānāni vā ] pradeshasthān nahīn hain, [na anubhāgasthānāni ] anubhāgasthān nahīn hain [vā ] athavā [na udayasthānāni ] udayasthān nahīn hain .
Page 81 of 388
PDF/HTML Page 108 of 415
single page version
karmasthitibandhasthānāni . gnānāvaraṇādyaṣhṭavidhakarmaṇān tattadyogyapudgaladravyasvākāraḥ prakr̥itibandhaḥ, tasya sthānāni na bhavanti . ashuddhāntastattvakarmapudgalayoḥ parasparapradeshānupraveshaḥ pradeshabandhaḥ, asya bandhasya sthānāni vā na bhavanti . shubhāshubhakarmaṇān nirjarāsamaye sukhaduḥkhaphal- pradānashakti yukto hyanubhāgabandhaḥ, asya sthānānān vā na chāvakāshaḥ . na cha dravyabhāvakarmoday- sthānānāmapyavakāsho‘sti iti .
sphu ṭamuparitaranto‘pyetya yatra pratiṣhṭhām .
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen) prakr̥itibandha, sthitibandha, anubhāgabandha aur pradeshabandhake sthānoṅkā tathā udayake sthānoṅkā samūh jīvako nahīn hai aisā kahā hai .
sadā ❃niruparāg jisakā svarūp hai aise nirañjan (nirdoṣh) nij paramātmatattvako vāstavamen dravyakarmake jaghanya, madhyam yā utkr̥uṣhṭa sthitibandhake sthān nahīn hain . gnānāvaraṇādi aṣhṭavidh karmommen us - us karmake yogya aisā jo pudgaladravyakā sva - ākār vah prakr̥itibandha hai; usake sthān (nirañjan nij paramātmatattvako) nahīn hain . ashuddha antaḥtattvake ( – ashuddha ātmāke) aur karmapudgalake pradeshoṅkā paraspar pravesh vah pradeshabandha hai; is bandhake sthān bhī (nirañjan nij paramātmatattvako) nahīn hain . shubhāshubh karmakī nirjarāke samay sukhaduḥkharūp phal denekī shaktivālā vah anubhāgabandha hai; isake sthānoṅkā bhī avakāsh (nirañjan nij paramātmatattvamen) nahīn hai . aur dravyakarma tathā bhāvakarmake udayake sthānoṅkā bhī avakāsh (nirañjan nij paramātmatattvamen) nahīn hai .
isaprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 11ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] jagat moharahit hokar sarva orase prakāshamān aise us samyak ❃niruparāg = uparāg rahit . [uparāg = kisī padārthamen, anya upādhikī samīpatāke nimittase honevālā
Page 82 of 388
PDF/HTML Page 109 of 415
single page version
muktvā phalāni nijarūpavilakṣhaṇāni .
prāpnoti mukti machirāditi sanshayaḥ kaḥ ..57..
svabhāvakā hī anubhav karo ki jisamen yah baddhaspr̥uṣhṭatva ādi bhāv utpanna hokar spaṣhṭarūpase ūpar tairate hone par bhī vāstavamen sthitiko prāpta nahīn hote .’’
aur (40vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] jo nitya-shuddha chidānandarūpī sampadāoṅkī utkr̥uṣhṭa khān hai tathā jo vipadāoṅkā atyantarūpase apad hai (arthāt jahān̐ vipadā bilakul nahīn hai ) aise isī padakā main anubhav karatā hūn̐ .56.
[shloekārtha : — ] (ashubh tathā shubh) sarva karmarūpī viṣhavr̥ukṣhonse utpanna honevāle, nijarūpase vilakṣhaṇ aise phaloṅko chhoṛakar jo jīv isīsamay sahajachaitanyamay ātmatattvako bhogatā hai, vah jīv alpa kālamen mukti prāpta karatā hai — isamen kyā sanshay hai ? 57.
Page 83 of 388
PDF/HTML Page 110 of 415
single page version
karmaṇāmudaye bhavaḥ audayikabhāvaḥ . karmaṇāmupashame bhavaḥ aupashamik bhāvaḥ . sakalakarmopādhi- vinirmukta : pariṇāme bhavaḥ pāriṇāmikabhāvaḥ . eṣhu pañchasu tāvadaupashamikabhāvo dvividhaḥ, kṣhāyikabhāvashcha navavidhaḥ, kṣhāyopashamikabhāvo‘ṣhṭādashabhedaḥ, audayikabhāv ekavinshatibhedaḥ, pāriṇāmikabhāvastribhedaḥ . athaupashamikabhāvasya upashamasamyaktvam upashamachāritram cha . kṣhāyikabhāvasya kṣhāyikasamyaktvan, yathākhyātachāritran, kevalagnānan kevaladarshanan cha, antarāy-
gāthā : 41 anvayārtha : — [na kṣhāyikabhāvasthānāni ] jīvako kṣhāyikabhāvake sthān nahīn hain, [na kṣhayopashamasvabhāvasthānāni vā ] kṣhayopashamasvabhāvake sthān nahīn hain, [audayikabhāvasthānāni ] audayikabhāvake sthān nahīn hain [vā ] athavā [na upashamasvabhāvasthānāni ] upashamasvabhāvake sthān nahīn hain .
ṭīkā : — chār vibhāvasvabhāvoṅke svarūpakathan dvārā pañchamabhāvake svarūpakā yah kathan hai .
1karmoṅkā kṣhay honepar jo bhāv ho vah kṣhāyikabhāv hai . karmoṅkā kṣhayopasham honepar jo bhāv ho vah kṣhāyopashamikabhāv hai . karmoṅkā uday honepar jo bhāv ho vah audayikabhāv hai . karmoṅkā upasham honepar jo bhāv ho vah aupashamikabhāv hai . sakal karmopādhise vimukta aisā, pariṇāmase jo bhāv ho vah pāriṇāmikabhāv hai .
in pān̐ch bhāvommen, aupashamikabhāvake do bhed hain, kṣhāyikabhāvake nau bhed hain, kṣhāyopashamikabhāvake aṭhārah bhed hain, audayikabhāvake ikkīs bhed hain, pāriṇāmikabhāvake tīn bhed hain .
1karmoṅkā kṣhay honepar = karmoṅke kṣhayamen; karmakṣhayake sadbhāvamen . [vyavahārase karmakṣhayakī apekṣhā jīvake
Page 84 of 388
PDF/HTML Page 111 of 415
single page version
karmakṣhayasamupajanitadānalābhabhogopabhogavīryāṇi cheti . kṣhāyopashamikabhāvasya matishrutāvadhi- manaḥparyayagnānāni chatvāri, kumatikushrutavibhaṅgabhedādagnānāni trīṇi, chakṣhurachakṣhuravadhidarshan- bhedāddarshanāni trīṇi, kālakaraṇopadeshopashamaprāyogyatābhedāllabdhayaḥ pañcha, vedakasamyaktvan, vedakachāritran, sanyamāsanyamapariṇatishcheti . audayikabhāvasya nārakatiryaṅmanuṣhyadevabhedād gatayashchatasraḥ, krodhamānamāyālobhabhedāt kaṣhāyāshchatvāraḥ, strīpunnapunsakabhedālliṅgāni trīṇi, sāmānyasaṅgrahanayāpekṣhayā mithyādarshanamekam, agnānan chaikam, asanyamatā chaikā, asiddhatvan chaikam, shuklapadmapītakāpotanīlakr̥iṣhṇabhedālleshyāḥ ṣhaṭ cha bhavanti . pāriṇāmikasya jīvatva- pāriṇāmikaḥ, bhavyatvapāriṇāmikaḥ, abhavyatvapāriṇāmikaḥ iti tribhedāḥ . athāyan jīvatva- pāriṇāmikabhāvo bhavyābhavyānān sadrashaḥ, bhavyatvapāriṇāmikabhāvo bhavyānāmev bhavati, abhavyatvapāriṇāmikabhāvo‘bhavyānāmev bhavati . iti pañchabhāvaprapañchaḥ . aur kevaladarshan, tathā antarāyakarmake kṣhayajanit dān, lābh, bhog, upabhog aur vīrya .
kṣhāyopashamikabhāvake aṭhārah bhed isaprakār hain : matignān, shrutagnān, avadhignān aur manaḥparyayagnān aise gnān chār; kumatignān, kushrutagnān aur vibhaṅgagnān aise bhedoṅke kāraṇ agnān tīn; chakṣhudarshan, achakṣhudarshan aur avadhidarshan aise bhedoṅke kāraṇ darshan tīn; kālalabdhi, karaṇalabdhi, upadeshalabdhi, upashamalabdhi aur prāyogyatālabdhi aise bhedoṅke kāraṇ labdhi pān̐ch; vedakasamyaktva; vedakachāritra; aur sanyamāsanyamapariṇati
audayikabhāvake ikkīs bhed isaprakār hain : nārakagati, tiryañchagati, manuṣhyagati aur devagati aise bhedoṅke kāraṇ gati chār; krodhakaṣhāy, mānakaṣhāy, māyākaṣhāy aur lobhakaṣhāy aise bhedoṅke kāraṇ kaṣhāy chār; strīliṅg, punliṅg aur napunsakaliṅg aise bhedoṅke kāraṇ liṅg tīn; sāmānyasaṅgrahanayakī apekṣhāse mithyādarshan ek, agnān ek aur asanyamatā ek; asiddhatva ek; shuklaleshyā, padmaleshyā, pītaleshyā, kāpotaleshyā, nīlaleshyā aur kr̥iṣhṇaleshyā aise bhedoṅke kāraṇ leshyā chhah
pāriṇāmikabhāvake tīn bhed isaprakār hain : jīvatvapāriṇāmik, bhavyatvapāriṇāmik aur abhavyatvapāriṇāmik . yah jīvatvapāriṇāmikabhāv bhavyoṅko tathā abhavyoṅko samān hotā hai; bhavyatvapāriṇāmikabhāv bhavyoṅko hī hotā hai; abhavyatvapāriṇāmikabhāv abhavyoṅko hī hotā hai .
Page 85 of 388
PDF/HTML Page 112 of 415
single page version
pañchānān bhāvānān madhye kṣhāyikabhāvaḥ kāryasamayasārasvarūpaḥ sa trailokyaprakṣhobh- hetubhūtatīrthakaratvopārjitasakalavimalakevalāvabodhasanāthatīrthanāthasya bhagavataḥ siddhasya vā bhavati . audayikaupashamikakṣhāyopashamikabhāvāḥ sansāriṇāmev bhavanti, na muktānām . pūrvokta bhāvachatuṣhṭayamāvaraṇasanyukta tvāt na mukti kāraṇam . trikālanirupādhisvarūpanirañjan- nijaparamapañchamabhāvabhāvanayā pañchamagatin mumukṣhavo yānti yāsyanti gatāshcheti .
pān̐ch bhāvommen kṣhāyikabhāv kāryasamayasārasvarūp hai; vah (kṣhāyikabhāv) trilokamen 1prakṣhobhake hetubhūt tīrthaṅkaratva dvārā prāpta honevāle sakal-vimal kevalagnānase yukta tīrthanāthako (tathā upalakṣhaṇase sāmānya kevalīko) athavā siddhabhagavānako hotā hai . audayik, aupashamik aur kṣhāyopashamik bhāv sansāriyoṅko hī hote hain, mukta jīvoṅko nahīn .
pūrvokta chār bhāv āvaraṇasanyukta honese muktikā kāraṇ nahīn hain . trikālanirupādhi jisakā svarūp hai aise nirañjan nij param pañchamabhāvakī ( – pāriṇāmikabhāvakī) bhāvanāse pañchamagatimen mumukṣhu (vartamān kālamen) jāte hain, (bhaviṣhyakālamen) jāyeṅge aur (bhūtakālamen) jāte the .
[ab 41vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain : ]
[shloekārtha : — ] (gnān, darshan, chāritra, tap aur vīryarūp) pān̐ch āchāronse yukta aur kiñchit bhī parigrahaprapañchase sarvathā rahit aise vidvān pūjanīy pañchamagatiko prāpta karaneke liye pañchamabhāvakā smaraṇ karate hain . 58 . 1prakṣhobh = khalabalī . [tīrthaṅkarake janmakalyāṇakādi prasaṅgon par tīn lokamen ānandamay khalabalī
Page 86 of 388
PDF/HTML Page 113 of 415
single page version
tyajatu paramatattvābhyāsaniṣhṇātachittaḥ .
bhajatu bhavavimuktyai ko‘tra doṣho munīshaḥ ..59..
[shloekārtha : — ] samasta sukr̥ut (shubh karma) bhogiyoṅke bhogakā mūl hai; param tattvake abhyāsamen niṣhṇāt chittavāle munīshvar bhavase vimukta hone hetu us samasta shubh karmako chhoṛo aur ❃
doṣh hai ? 59.
gāthā : 42 anvayārtha : — [jīvasya ] jīvako [chaturgatibhavasambhramaṇan ] chār gatike bhavommen paribhramaṇ, [jātijarāmaraṇarogashokāḥ ] janma, jarā, maraṇ, rog, shok, [kulayonijīvamārgaṇasthānāni cha ] kul, yoni, jīvasthān aur mārgaṇāsthān [no santi ] nahīn hai .
ṭīkā : — shuddha nishchayanayase shuddha jīvako samasta sansāravikāroṅkā samudāy nahīn hai aisā yahān̐ (is gāthāmen) kahā hai .
Page 87 of 388
PDF/HTML Page 114 of 415
single page version
bhramaṇan na bhavati . nityashuddhachidānandarūpasya kāraṇaparamātmasvarūpasya dravyabhāv- karmagrahaṇayogyavibhāvapariṇaterabhāvānna jātijarāmaraṇarogashokāshcha . chaturgatijīvānān kul- yonivikalpa ih nāsti ityuchyate . tadyathā — pr̥ithvīkāyikajīvānān dvāvinshati- lakṣhakoṭikulāni, apkāyikajīvānān saptalakṣhakoṭikulāni, tejaskāyikajīvānān trilakṣha- koṭikulāni, vāyukāyikajīvānān saptalakṣhakoṭikulāni, vanaspatikāyikajīvānām aṣhṭottaravinshatilakṣhakoṭikulāni, dvīndriyajīvānān saptalakṣhakoṭikulāni, trīndriyajīvānām aṣhṭalakṣhakoṭikulāni, chaturindriyajīvānān navalakṣhakoṭikulāni, pañchendriyeṣhu jalacharāṇān sārdhadvādashalakṣhakoṭikulāni, ākāshacharajīvānān dvādashalakṣhakoṭikulāni, chatuṣhpadajīvānān dashalakṣhakoṭikulāni, sarīsr̥upānān navalakṣhakoṭikulāni, nārakāṇān pañchavinshatilakṣha- koṭikulāni, manuṣhyāṇān dvādashalakṣhakoṭikulāni, devānān ṣhaḍvinshatilakṣhakoṭikulāni
sarvāṇi sārdhasaptanavatyagrashatakoṭilakṣhāṇi 197500000000000 . aur devatvasvarūp chār gatiyoṅkā paribhramaṇ nahīn hai .
nitya-shuddha chidānandarūp kāraṇaparamātmasvarūp jīvako dravyakarma tathā bhāvakarmake grahaṇake yogya vibhāvapariṇatikā abhāv honese janma, jarā, maraṇ, rog aur shok nahīn hai .
chaturgati (chār gatike) jīvoṅke kul tathā yonike bhed jīvamen nahīn hain aisā (ab) kahā jātā hai . vah isaprakār :
pr̥ithvīkāyik jīvoṅke bāīs lākh karoṛ kul hain; apkāyik jīvoṅke sāt lākh karoṛ kul hain; tejakāyik jīvoṅke tīn lākh karoṛ kul hain; vāyukāyik jīvoṅke sāt lākh karoṛ kul hain; vanaspatikāyik jīvoṅke aṭṭhāīs lākh karoṛ kul hain; dvīndriy jīvoṅke sāt lākh karoṛ kul hain; trīndriy jīvoṅke āṭh lākh karoṛ kul hain; chaturindriy jīvoṅke nau lākh karoṛ kul hain; pañchendriy jīvommen jalachar jīvoṅke sārḥe bārah lākh karoṛ kul hain; khechar jīvoṅke bārah lākh karoṛ kul hain; chār pair vāle jīvoṅke das lākh karoṛ kul hain; sarpādik peṭase chalanevāle jīvoṅke nau lākh karoṛ kul hain; nārakoṅke pachchīs lākh karoṛ kul hain; manuṣhyoṅke bārah lākh karoṛ kul hain aur devoṅke chhabbīs lākh karoṛ kul hain . kul milakar ek sau sārḥe sattānave lākh karoṛ (1975000,000,000,00) kul hain .
Page 88 of 388
PDF/HTML Page 115 of 415
single page version
pr̥ithvīkāyikajīvānān saptalakṣhayonimukhāni, apkāyikajīvānān saptalakṣhayonimukhāni, tejaskāyikajīvānān saptalakṣhayonimukhāni, vāyukāyikajīvānān saptalakṣhayonimukhāni, nityanigodijīvānān saptalakṣhayonimukhāni, chaturgatinigodijīvānān saptalakṣhayonimukhāni, vanaspatikāyikajīvānān dashalakṣhayonimukhāni, dvīndriyajīvānān dvilakṣhayonimukhāni, trīndriyajīvānān dvilakṣhayonimukhāni, chaturindriyajīvānān dvilakṣhayonimukhāni, devānān chaturlakṣhayonimukhāni, nārakāṇān chaturlakṣhayonimukhāni, tiryagjīvānān chaturlakṣhayonimukhāni, manuṣhyāṇān chaturdashalakṣhayonimukhāni
sthūlasūkṣhmaikendriyasañgnyasañgnipañchendriyadvīndriyatrīndriyachaturindriyaparyāptāparyāptakabhedasanāth- chaturdashajīvasthānāni . gatīndriyakāyayogavedakaṣhāyagnānasanyamadarshanaleshyābhavyasamyaktvasañgnyā- hāravikalpalakṣhaṇāni mārgaṇāsthānāni . etāni sarvāṇi cha tasya bhagavataḥ paramātmanaḥ shuddhanishchayanayabalen na santīti bhagavatān sūtrakr̥utāmabhiprāyaḥ .
pr̥ithvīkāyik jīvoṅke sāt lākh yonimukh hain; apkāyik jīvoṅke sāt lākh yonimukh hain; tejakāyik jīvoṅke sāt lākh yonimukh hain; vāyukāyik jīvoṅke sāt lākh yonimukh hain; nitya nigodī jīvoṅke sāt lākh yonimukh hain; chaturgati ( – chār gatimen paribhramaṇ karanevāle arthāt itar) nigodī jīvoṅke sāt lākh yonimukh hain; vanaspatikāyik jīvoṅke das lākh yonimukh hain; dvīndriy jīvoṅke do lākh yonimukh hain; trīndriy jīvoṅke do lākh yonimukh hain; chaturindriy jīvoṅke do lākh yonimukh hain; devoṅke chār lākh yonimukh hain; nārakoṅke chār lākh yonimukh hain; tiryañch jīvoṅke chār lākh yonimukh hain; manuṣhyoṅke chaudah lākh yonimukh hain . (kul milakar 8400000 yonimukh hain .)
sūkṣhma ekendriy paryāpta aur aparyāpta, sthūl ekendriy paryāpta aur aparyāpta, dvīndriy paryāpta aur aparyāpta, trīndriy paryāpta aur aparyāpta, chaturindriy paryāpta aur aparyāpta, asañgnī pañchendriy paryāpta aur aparyāpta, sañgnī pañchendriy paryāpta aur aparyāpta — aise bhedomvāle chaudah jīvasthān hain .
gati, indriy, kāy, yog, ved, kaṣhāy, gnān, sanyam, darshan, leshyā, bhavyatva, samyaktva, sañgnitva aur āhār — aise bhedasvarūp (chaudah) mārgaṇāsthān hain .
Page 89 of 388
PDF/HTML Page 116 of 415
single page version
sphu ṭataramavagāhya svan cha chichchhakti mātram .
vrajati na cha vikalpan sansr̥uterghorarūpam .
parapariṇatidūran yāti chinmātrameṣhaḥ ..60..
hain — aisā bhagavān sūtrakartākā (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevakā) abhiprāy hai .
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 35 – 36ven do shlokon dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] chitshaktise rahit anya sakal bhāvoṅko mūlase chhoṛakar aur chitshaktimātra aise nij ātmākā ati sphu ṭarūpase avagāhan karake, ātmā samasta vishvake ū par sundaratāse pravartamān aise is keval (ek) avināshī ātmāko ātmāmen sākṣhāt anubhav karo .’’
‘‘[shloekārtha : — ] chaitanyashaktise vyāpta jisakā sarvasva-sār hai aisā yah jīv itanā hī mātra hai; is chitshaktise shūnya jo yah bhāv hain ve sab paudgalik hain .’’
aur (42vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj do shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] satatarūpase akhaṇḍa gnānakī sadbhāvanāvālā ātmā (arthāt ‘main akhaṇḍa gnān hūn̐’ aisī sachchī bhāvanā jise nirantar vartatī hai vah ātmā) sansārake ghor
Page 90 of 388
PDF/HTML Page 117 of 415
single page version
bhakti prahvāmarendraprakaṭamukuṭasadratnamālārchitāṅghreḥ .
ete santo bhavābdheraparataṭamamī yānti sachchhīlapotāḥ ..61..
[shlokārtha : — ] bhaktise namit devendra mukuṭakī sundar ratnamālā dvārā jinake charaṇoṅko pragaṭarūpase pūjate hain aise mahāvīr tīrthādhināth dvārā yah santa janma - jarā - mr̥utyukā nāshak tathā duṣhṭa malasamūharūpī andhakārakā dhvans karanemen chatur aisā isaprakārakā (pūrvokta) upadesh samajhakar, satshīlarūpī naukā dvārā bhavābdhike sāmane kināre pahun̐ch jāte hain .61.
gāthā : 43 anvayārtha : — [ātmā ] ātmā [nirdaṇḍaḥ ] 2nirdaṇḍ [nirdvandvaḥ ] nirdvandva, [nirmamaḥ ] nirmam, [niḥkalaḥ ] niḥsharīr, [nirālambaḥ ] nirālamb, [nīrāgaḥ ] nīrāg, [nirdoṣhaḥ ] nirdoṣh, [nirmūḍhaḥ ] nirmūḍh aur [nirbhayaḥ ] nirbhay hai . 1. anagh = doṣh rahit; niṣhpāp; mal rahit . 2. nirdaṇḍa = daṇḍa rahit . (jis manavachanakāyāshrit pravartanase ātmā daṇḍit hotā hai us pravartanako daṇḍa
Page 91 of 388
PDF/HTML Page 118 of 415
single page version
nishchayen paramapadārthavyatirikta samastapadārthasārthābhāvānnirdvandvaḥ . prashastāprashastasamastamoharāg- dveṣhābhāvānnirmamaḥ . nishchayenaudārikavaikriyikāhārakataijasakārmaṇābhidhānapañchasharīraprapañchābhāvā- nniḥkalaḥ . nishchayen paramātmanaḥ paradravyaniravalambatvānnirālambaḥ . mithyātvavedarāgadveṣhahāsya- ratyaratishokabhayajugupsākrodhamānamāyālobhābhidhānābhyantarachaturdashaparigrahābhāvānnīrāgaḥ . nishchayen nikhiladuritamalakalaṅkapaṅkanirnnikta samarthasahajaparamavītarāgasukhasamudramadhyanirmagnasphu ṭi- tasahajāvasthātmasahajagnānagātrapavitratvānnirdoṣhaḥ . sahajanishchayanayabalen sahajagnānasahajadarshan- sahajachāritrasahajaparamavītarāgasukhādyanekaparamadharmādhāranijaparamatattvaparichchhedanasamarthatvānnirmūḍhaḥ, athavā sādyanidhanāmūrtātīndriyasvabhāvashuddhasadbhūtavyavahāranayabalen trikālatrilok-
ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen) vāstavamen shuddha ātmāko samasta vibhāvakā abhāv hai aisā kahā hai .
manadaṇḍa, vachanadaṇḍa aur kāyadaṇḍake yogya dravyakarmon tathā bhāvakarmoṅkā abhāv honese ātmā nirdaṇḍa hai . nishchayase param padārthake atirikta samasta padārthasamūhakā (ātmāmen) abhāv honese ātmā nirdvandva (dvait rahit) hai . prashasta - aprashasta samasta moh- rāg - dveṣhakā abhāv honese ātmā nirmam (mamatā rahit) hai . nishchayase audārik, vaikriyik, āhārak, taijas aur kārmaṇ nāmak pān̐ch sharīroṅke samūhakā abhāv honese ātmā niḥsharīr hai . nishchayase paramātmāko paradravyakā avalamban na honese ātmā nirālamba hai . mithyātva, ved, rāg, dveṣh, hāsya, rati, arati, shok, bhay, jugupsā, krodh, mān, māyā aur lobh nāmak chaudah abhyantar parigrahoṅkā abhāv honese ātmā nirāg hai . nishchayase samasta pāpamalakalaṅkarūpī kīchaṛako dho ḍālanemen samartha, sahaj - paramavītarāg - sukhasamudramen magna (ḍūbī huī, līn) pragaṭ sahajāvasthāsvarūp jo sahajagnānasharīr usake dvārā pavitra honeke kāraṇ ātmā nirdoṣh hai . sahaj nishchayanayase sahaj gnān, sahaj darshan, sahaj chāritra, sahaj paramavītarāg sukh ādi anek param dharmoṅke ādhārabhūt nij paramatattvako jānanemen samartha honese ātmā nirmūrḥ (mūrḥatā rahit) hai; athavā, sādi - ananta amūrta atīndriyasvabhāvavāle shuddhasadbhūt vyavahāranayase tīn kāl aur tīn lokake sthāvar - jaṅgamasvarūp samasta dravya - guṇ - paryāyoṅko ek samayamen jānanemen samartha sakal - vimal (sarvathā nirmal) kevalagnānarūpase
Page 92 of 388
PDF/HTML Page 119 of 415
single page version
vartisthāvarajaṅgamātmakanikhiladravyaguṇaparyāyaikasamayaparichchhittisamarthasakalavimalakevalagnānāvastha- tvānnirmūḍhashcha . nikhiladuritavīravairivāhinīduḥpraveshanijashuddhāntastattvamahādurganilayatvānnirbhayaḥ . ayamātmā hyupādeyaḥ iti .
rahitamahitahīnan shāshvatan mukta saṅkhyam .
kṣhitipavanasakhāṇusthūladikchakravālam ..’’
parapariṇatidūraḥ prāstarāgābdhipūraḥ .
sapadi samayasāraḥ pātu māmastamāraḥ ..62..
avasthit honese ātmā nirmūrḥ hai . samasta pāparūpī shūravīr shatruoṅkī senā jisamen pravesh nahīn kar sakatī aise nij shuddha antaḥtattvarūp mahā durgamen (kilemen) nivās karanese ātmā nirbhay hai . aisā yah ātmā vāstavamen upādey hai .
isīprakār (shrī yogīndradevakr̥ut) amr̥utāshītimen (57ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] ātmatattva svarasamūh, visarga aur vyañjanādi akṣharon rahit tathā saṅkhyā rahit hai (arthāt akṣhar aur aṅkakā ātmatattvamen pravesh nahīn hai ), ahit rahit hai, shāshvat hai, andhakār tathā sparsha, ras, gandh aur rūp rahit hai, pr̥ithvī, jal, agni aur vāyuke aṇuon rahit hai tathā sthūl dikchakra (dishāoṅke samūh) rahit hai .’’
aur (43vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj sāt shlok kahate hain ) : —
Page 93 of 388
PDF/HTML Page 120 of 415
single page version
prabhamunihr̥udayābje sansthitan nirvikāram .
bhavabhavasukhaduḥkhānmukta muktan budhairyat ..63..
sahajaguṇamaṇīnāmākaran tattvasāram .
bhajatu bhavavimuktyai bhavyatāprerito yaḥ ..64..
padamidan bhavahetuvināshanam .
stav kimadhruvavastuni chintayā ..65..
karmoṅke pārako prāpta huā hai (arthāt jisane karmoṅkā anta kiyā hai ), jo parapariṇatise dūr hai, jisane rāgarūpī samudrake pūrako naṣhṭa kiyā hai, jisane vividh vikāroṅkā hanan kar diyā hai, jo sachche sukhasāgarakā nīr hai aur jisane kāmako asta kiyā hai, vah samayasār merī shīghra rakṣhā karo .62.
[shloekārtha : — ] jo tattvaniṣhṇāt (vastusvarūpamen nipuṇ) padmaprabhamunike hr̥udayakamalamen susthit hai, jo nirvikār hai, jisane vividh vikalpoṅkā hanan kar diyā hai, aur jise budhapuruṣhonne kalpanāmātra-ramya aise bhavabhavake sukhonse tathā duḥkhonse mukta (rahit) kahā hai, vah paramatattva jayavanta hai .63.
[shloekārtha : — ] jo ātmā bhavyatā dvārā prerit ho, vah ātmā bhavase vimukta honeke hetu nirantar is ātmāko bhajo — ki jo (ātmā) anupam gnānake ādhīn hai, jo sahajaguṇamaṇikī khān hai, jo (sarva) tattvommen sār hai aur jo nijapariṇatike sukhasāgaramen magna hotā hai .64.