Page 94 of 388
PDF/HTML Page 121 of 415
single page version
jananamr̥utyurujādivivarjitam .
samarasen sadā paripūjaye ..66..
muktan purā sūtrakr̥utā vishuddham .
stadbhāvayāmyuttamasharmaṇe‘ham ..67..
nirdvandvamakṣhayavishālavaraprabodham .
siddhin prayāti bhavasambhavaduḥkhadūrām ..68..
hue he yati ! tū bhavahetukā vināsh karanevāle aise is (dhruv) padako bhaj; adhruv vastukī chintāse tujhe kyā prayojan hai ? .65.
[shloekārtha : — ] jo anākul hai, ❃achyut hai, janma - mr̥utyu - rogādi rahit hai, sahaj nirmal sukhāmr̥utamay hai, us samayasārako main samaras (samatābhāv) dvārā sadā pūjatā hūn̐ . 66 .
[shloekārtha : — ] isaprakār pahale nijagna sūtrakārane (ātmagnānī sūtrakartā shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevane) jis nijātmatattvakā varṇan kiyā aur jise jānakar bhavya jīv muktiko prāpta karatā hai, us nijātmatattvako uttam sukhakī prāptike hetu main bhātā hūn̐ .67.
[shloekārtha : — ] paramātmatattva ādi - anta rahit hai, doṣh rahit hai, nirdvandva hai aur akṣhay vishāl uttam gnānasvarūp hai . jagatamen jo bhavya jan usakī bhāvanārūp pariṇamit hote hain, ve bhavajanit duḥkhonse dūr aisī siddhiko prāpta karate hain .68.
Page 95 of 388
PDF/HTML Page 122 of 415
single page version
chetanakarmābhāvānnīrāgaḥ . nidānamāyāmithyāshalyatrayābhāvānniḥshalyaḥ . shuddhanishchayanayen shuddha- jīvāstikāyasya dravyabhāvanokarmābhāvāt sakaladoṣhanirmukta : . shuddhanishchayanayen nijaparam- tattve‘pi vāñchhābhāvānniḥkāmaḥ . nishchayanayen prashastāprashastasamastaparadravyapariṇaterabhāvānniḥ- krodhaḥ . nishchayanayen sadā paramasamarasībhāvātmakatvānnirmānaḥ . nishchayanayen niḥsheṣhato‘ntarmukh-
gāthā : 44 anvayārtha : — [ātmā ] ātmā [nirgranthaḥ ] nirgranth [nīrāgaḥ ] nirāg, [niḥshalyaḥ ] niḥshalya, [sakaladoṣhanirmuktaḥ ] sarvadoṣhavimukta, [niḥkāmaḥ ] niṣhkām, [niḥkrodhaḥ ] niḥkrodh, [nirmānaḥ ] nirmān aur [nirmadaḥ ] nirmad hai .
shuddha jīvāstikāy bāhya-abhyantar 1chauvīs parigrahake parityāgasvarūp honese nigrantha hai; sakal moh-rāg-dveṣhātmak chetan karmake abhāvake kāraṇ nirāg hai; nidān, māyā aur mithyātva — in tīn shalyoṅke abhāvake kāraṇ niḥshalya hai; shuddha nishchayanayase shuddha jīvāstikāyako dravyakarma, bhāvakarma aur nokarmakā abhāv honeke kāraṇ sarvadoṣhavimukta hai; shuddha nishchayanayase nij param tattvakī bhī vāñchhā na honese niṣhkām hai; nishchayanayase prashasta – aprashasta samasta paradravyapariṇatikā abhāv honeke kāraṇ niḥkrodh hai; nishchayanayase sadā param 1kṣhetra, makān, chān̐dī, sonā, dhan, dhānya, dāsī, dās, vastra aur baratan — aisā das prakārakā bāhya
Page 96 of 388
PDF/HTML Page 123 of 415
single page version
tvānnirmadaḥ . ukta prakāravishuddhasahajasiddhanityanirāvaraṇanijakāraṇasamayasārasvarūpamupādeyamiti .
bhrāntidhvansādapi cha suchirāllabdhashuddhātmatattvaḥ .
sthāsyatyudyatsahajamahimā sarvadā mukta ev ..’’
nityānandādyatulamahimā sarvadā mūrtimukta : .
yastan vande bhavabhayaharan mokṣhalakṣhmīshamīsham ..69..
samarasībhāvasvarūp honeke kāraṇ nirmān hai; nishchayanayase niḥsheṣharūpase antarmukh honeke kāraṇ nirmad hai . ukta prakārakā (ū par kahe hue prakārakā), vishuddha sahajasiddha nitya – nirāvaraṇ nij kāraṇasamayasārakā svarūp upādey hai .
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī pravachanasārakī ṭīkāmen 8ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] isaprakār parapariṇatike uchchhed dvārā (arthāt paradravyarūp pariṇamanake nāsh dvārā) tathā kartā, karma ādi bhed honekī jo bhrānti usake bhī nāsh dvārā antamen jisane shuddha ātmatattvako upalabdha kiyā hai — aisā yah ātmā, chaitanyamātrarūp vishad (nirmal) tejamen līn rahatā huā, apanī sahaj (svābhāvik) mahimāke prakāshamānarūpase sarvadā mukta hī rahegā .’’
aur (44vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] jisane gnānajyoti dvārā pāparūpī andhakārasamūhakā nāsh kiyā hai, jo nitya ānanda ādi atul mahimākā dhāraṇ karanevālā hai, jo sarvadā amūrta hai, jo
Page 97 of 388
PDF/HTML Page 124 of 415
single page version
ih hi paramasvabhāvasya kāraṇaparamātmasvarūpasya samastapaudgalikavikārajātan na samastītyukta m . apanemen atyanta avichalatā dvārā uttam shīlakā mūl hai, us bhavabhayako haranevāle mokṣhalakṣhmīke aishvaryavān svāmīko main vandan karatā hūn̐ .69.
gāthā : 45-46 anvayārtha : — [varṇarasagandhasparshāḥ ] varṇa - ras - gandh - sparsha, [strīpunnapunsakādiparyāyāḥ ] strī - puruṣh - napunsakādi paryāyen, [sansthānāni ] sansthān aur [sanhananāni ] sanhanan — [sarve ] yah sab [jīvasya ] jīvako [no santi ] nahīn hain .
[jīvam ] jīvako [arasam ] aras, [arūpam ] arūp, [agandham ] agandh, [avyaktam ] avyakta, [chetanāguṇam ] chetanāguṇavālā, [ashabdam ] ashabda, [aliṅgagrahaṇam ] aliṅgagrahaṇ (liṅgase agrāhya) aur [anirdiṣhṭasansthānam ] jise koī sansthān nahīn kahā hai aisā [jānīhi ] jān .
ṭīkā : — yahān̐ (in do gāthāommen) paramasvabhāvabhūt aisā jo kāraṇaparamātmākā svarūp use samasta paudgalik vikārasamūh nahīn hai aisā kahā hai .
Page 98 of 388
PDF/HTML Page 125 of 415
single page version
nishchayen varṇapañchakan, rasapañchakan, gandhadvitayan, sparshāṣhṭakan, strīpunnapunsakādivijātīy- vibhāvavyañjanaparyāyāḥ, kubjādisansthānāni, vajrarṣhabhanārāchādisanhananāni vidyante pudgalānāmev, na jīvānām . sansārāvasthāyān sansāriṇo jīvasya sthāvaranāmakarmasanyukta sya karmaphalachetanā bhavati, trasanāmakarmasanāthasya kāryayutakarmaphalachetanā bhavati . kāryaparamātmanaḥ kāraṇ- paramātmanashcha shuddhagnānachetanā bhavati . at ev kāryasamayasārasya vā kāraṇasamayasārasya vā shuddhagnānachetanā sahajaphalarūpā bhavati . ataḥ sahajashuddhagnānachetanātmānan nijakāraṇaparamātmānan sansārāvasthāyān muktāvasthāyān vā sarvadaikarūpatvādupādeyamiti he shiṣhya tvan jānīhi iti .
pratyāsatterbhavati vikr̥utiḥ sā‘pi bhinnā tathaiv .
bhinnan bhinnan nijaguṇakalālaṅkr̥utan sarvametat ..’’
nishchayase pān̐ch varṇa, pān̐ch ras, do gandh, āṭh sparsha, strī - puruṣh - napunsakādi vijātīy vibhāvavyañjanaparyāyen, kubjādi sansthān, vajrarṣhabhanārāchādi sanhanan pudgaloṅko hī hain, jīvoṅko nahīn hain . sansār - dashāmen sthāvaranāmakarmayukta sansārī jīvako karmaphalachetanā hotī hai, trasanāmakarmayukta sansārī jīvako kārya sahit karmaphalachetanā hotī hai . kāryaparamātmā aur kāraṇaparamātmāko shuddhagnānachetanā hotī hai . isīse kāryasamayasār athavā kāraṇasamayasārako sahajaphalarūp shuddhagnānachetanā hotī hai . isaliye, sahajashuddha - gnānachetanāsvarūp nij kāraṇaparamātmā sansārāvasthāmen yā muktāvasthāmen sarvadā ekarūp honese upādey hai aisā, he shiṣhya ! tū jān .
isaprakār ekatvasaptatimen (shrīpadmanandī - āchāryadevakr̥ut padmanandipañchavinshatikā nāmak shāstramen ekatvasaptati nāmak adhikāramen 79ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] merā aisā mantavya hai ki — ātmā pr̥uthak hai aur usake pīchhe – pīchhe jānevālā karma pr̥uthak hai; ātmā aur karmakī ati nikaṭatāse jo vikr̥uti hotī hai vah bhī usīprakār (ātmāse) bhinna hai; aur kāl – kṣhetrādi jo hain ve bhī (ātmāse) pr̥uthak hain . nij nij guṇakalāse alaṅkr̥ut yah sab pr̥uthak - pr̥uthak hain (arthāt apane - apane guṇon
Page 99 of 388
PDF/HTML Page 126 of 415
single page version
rahitamakhilamūrtadravyajālan vichitram .
bhuvanaviditametadbhavya jānīhi nityam ..70..
aur (in do gāthāoṅkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] ‘‘bandha ho na ho (arthāt bandhāvasthāmen yā mokṣhāvasthāmen), samasta vichitra mūrtadravyajāl (anekavidh mūrtadravyoṅkā samūh) shuddha jīvake rūpase vyatirikta hai’’ aisā jinadevakā shuddha vachan budhapuruṣhoṅko kahate hain . is bhuvanaviditako ( – is jagataprasiddha satyako), he bhavya ! tū sadā jān .70.
gāthā : 47 anvayārtha : — [yādrashāḥ ] jaise [siddhātmānaḥ ] siddha ātmā hain [tādrashāḥ ] vaise [bhavam ālīnāḥ jīvāḥ ] bhavalīn (sansārī) jīv [bhavanti ] hain, [yen ] jisase (ve sansārī jīv siddhātmāoṅkī bhān̐ti) [jarāmaraṇajanmamuktāḥ ] janma - jarā - maraṇase rahit aur [aṣhṭaguṇālaṅkr̥utāḥ ] āṭh guṇonse alaṅkr̥ut hain .
Page 100 of 388
PDF/HTML Page 127 of 415
single page version
sahajavairāgyaparāyaṇāḥ dravyabhāvaliṅgadharāḥ paramaguruprasādāsāditaparamāgamābhyāsen siddhakṣhetran pariprāpya nirvyābādhasakalavimalakevalagnānakevaladarshanakevalasukhakevalashakti yuktāḥ siddhātmānaḥ kāryasamayasārarūpāḥ kāryashuddhāḥ . te yādrashāstādrashā ev bhavinaḥ shuddhanishchayanayen . yen kāraṇen tādrashāsten jarāmaraṇajanmamuktāḥ samyaktvādyaṣhṭaguṇapuṣhṭituṣhṭāshcheti .
ṭīkā : — shuddhadravyārthik nayake abhiprāyase sansārī jīvommen aur mukta jīvommen antar na honekā yah kathan hai .
jo koī ati - āsanna - bhavya jīv hue, ve pahale sansārāvasthāmen sansārakleshase thake chittavāle hote hue sahajavairāgyaparāyaṇ honese dravya-bhāv liṅgako dhāraṇ karake paramaguruke prasādase prāpta kiye hue paramāgamake abhyās dvārā siddhakṣhetrako prāpta karake avyābādh (bādhā rahit) sakal-vimal (sarvathā nirmal) kevalagnān - kevaladarshan - kevalasukh - kevalavīryayukta siddhātmā ho gaye — ki jo siddhātmā kāryasamayasārarūp hain, ❃kāryashuddha hain . jaise ve siddhātmā hain vaise hī shuddhanishchayanayase bhavavāle (sansārī) jīv hain . jisakāraṇ ve sansārī jīv siddhātmāke samān hain, us kāraṇ ve sansārī jīv janmajarāmaraṇase rahit aur samyaktvādi āṭh guṇoṅkī puṣhṭise tuṣhṭa hain ( – samyaktva, ananta gnān, ananta darshan, ananta vīrya, sūkṣhmatva, avagāhan, agurulaghu tathā avyābādh in āṭh guṇoṅkī samr̥uddhise ānandamay hain ) .
[ab 47vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] jin subuddhioṅko tathā kubuddhioṅko pahalese hī shuddhatā hai, unamen kuchh bhī bhed main kis nayase jānūn̐ ? (vāstavamen unamen kuchh bhī bhed arthāt antar nahīn hai .) 71.
Page 101 of 388
PDF/HTML Page 128 of 415
single page version
svīkārābhāvādavināshāḥ, yugapatparamatattvasthitasahajadarshanādikāraṇashuddhasvarūpaparichchhitti- samarthasahajagnānajyotirapahastitasamastasanshayasvarūpatvādatīndriyāḥ, malajanakakṣhāyopashamikādi- vibhāvasvabhāvānāmabhāvānnirmalāḥ, dravyabhāvakarmābhāvād vishuddhātmānaḥ yathaiv lokāgre bhagavantaḥ
gāthā : 48 anvayārtha : — [yathā ] jisaprakār [lokāgre ] lokāgramen [siddhāḥ ] siddhabhagavanta [asharīrāḥ ] asharīrī, [avināshāḥ ] avināshī, [atīndriyāḥ ] atīndriy, [nirmalāḥ ] nirmal aur [vishuddhātmānaḥ ] vishuddhātmā (vishuddhasvarūpī) hain, [tathā ] usīprakār [sansr̥utau ] sansāramen [jīvāḥ ] (sarva) jīv [gneyāḥ ] jānanā .
ṭīkā : — aur yah, kāryasamayasār tathā kāraṇasamayasāramen antar na honekā kathan hai .
jisaprakār lokāgramen siddhaparameṣhṭhī bhagavanta nishchayase pān̐ch sharīrake prapañchake abhāvake kāraṇ ‘asharīrī’ hain, nishchayase nar - nārakādi paryāyoṅke tyāg - grahaṇake abhāvake kāraṇ ‘avināshī’ hain, param tattvamen sthit sahajadarshanādirūp kāraṇashuddhasvarūpako yugapad jānanemen samartha aisī sahajagnānajyoti dvārā jisamense samasta sanshay dūr kar diye gaye hain aise svarūpavāle honeke kāraṇ ‘atīndriy’ hain, malajanak kṣhāyopashamikādi vibhāvasvabhāvoṅke abhāvake kāraṇ ‘nirmal’ hain aur dravyakarmon tathā bhāvakarmoṅke
Page 102 of 388
PDF/HTML Page 129 of 415
single page version
siddhaparameṣhṭhinastiṣhṭhanti, tathaiv sansr̥utāvapi amī kenachinnayabalen sansārijīvāḥ shuddhā iti .
abhāvake kāraṇ ‘vishuddhātmā’ hain, usīprakār sansāramen bhī yah sansārī jīv kisī nayake balase (kisī nayase) shuddha hain .
[shloekārtha : — ] shuddha - ashuddhakī jo ❃vikalpanā vah mithyādr̥uṣhṭiko sadaiv hotī hai; samyagdr̥uṣhṭiko to sadā (aisī mānyatā hotī hai ki) kāraṇatattva aur kāryatattva donon shuddha hain . isaprakār paramāgamake atul arthako sārāsārake vichāravālī sundar buddhi dvārā jo samyagdr̥uṣhṭi svayam jānatā hai, use ham vandan karate hain .72.
gāthā : 49 anvayārtha : — [ete ] yah (pūrvokta) [sarve bhāvāḥ ] sab bhāv [khalu ] vāstavamen [vyavahāranayan pratītya ] vyavahāranayakā āshray karake [bhaṇitāḥ ] (sansārī jīvommen vidyamān) kahe gaye hain; [shuddhanayāt ] shuddhanayase [sansr̥utau ] sansāramen rahanevāle [sarve jīvāḥ ] sarva jīv [siddhasvabhāvāḥ ] siddhasvabhāvī hain .
Page 103 of 388
PDF/HTML Page 130 of 415
single page version
vidyante . sansr̥utāvapi ye vibhāvabhāvaishchaturbhiḥ pariṇatāḥ santastiṣhṭhanti api cha te sarve bhagavatān siddhānān shuddhaguṇaparyāyaiḥ sadrashāḥ shuddhanayādeshāditi .
mih nihitapadānān hant hastāvalambaḥ .
ṭīkā : — yah, nishchayanay aur vyavahāranayakī ❃upādeyatākā prakāshan ( – kathan) hai .
pahale jo vibhāvaparyāyen ‘vidyamān nahīn hain ’ aisī pratipādit kī gaī hain ve sab vibhāvaparyāyen vāstavamen vyavahāranayake kathanase vidyamān hain . aur jo (vyavahāranayake kathanase) chār vibhāvabhāvarūp pariṇat honese sansāramen bhī vidyamān hain ve sab shuddhanayake kathanase shuddhaguṇaparyāyon dvārā siddhabhagavanta samān hain (arthāt jo jīv vyavahāranayake kathanase audayikādi vibhāvabhāvomvāle honese sansārī hain ve sab shuddhanayake kathanase shuddha guṇon tathā shuddha paryāyomvāle honese siddha sadr̥ush hain )
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen pān̐chaven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] yadyapi vyavahāranay is pratham bhūmikāmen jinhonne pair rakhā hai aise ❃pramāṇabhūt gnānamen shuddhātmadravyakā tathā usakī paryāyoṅkā — donoṅkā samyak gnān honā chāhiye .
shuddhātmadravyakā bhī sachchā gnān nahīn ho sakatā . isaliye ‘vyavahāranayake viṣhayoṅkā bhī gnān to
karane yogya hai’ aisī vivakṣhāse nahīn . vyavahāranayake viṣhayoṅkā āshray ( – ālamban, jhukāv,
spaṣhṭarūpase hey kahā jāyegā . jis jīvako abhiprāyamen shuddhātmadravyake āshrayakā grahaṇ aur
anyako nahīn .
Page 104 of 388
PDF/HTML Page 131 of 415
single page version
paravirahitamantaḥ pashyatān naiṣh kiñchit ..’’
sansr̥utāvapi cha nāsti visheṣhaḥ .
shuddhatattvarasikāḥ pravadanti ..73..
aise param padārthako antaraṅgamen dekhate hain unhen yah vyavahāranay kuchh nahīn hai .’’
aur (is 49vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] ‘shuddhanishchayanayase muktimen tathā sansāramen antar nahīn hai;’ aisā hī vāstavamen, tattva vichārane par ( – paramārtha vastusvarūpakā vichār athavā nirūpaṇ karane par), shuddha tattvake rasik puruṣh kahate hain .73.
gāthā : 50 anvayārtha : — [pūrvoktasakalabhāvāḥ ] pūrvokta sarva bhāv [parasvabhāvāḥ ] par svabhāv hain, [paradravyam ] paradravya hain, [iti ] isaliye [heyāḥ ] hey hain, [antastattvan ] antaḥtattva [svakadravyam ] aisā svadravya — [ātmā ] ātmā — [upādeyam ] upādey [bhavet ] hai .
Page 105 of 388
PDF/HTML Page 132 of 415
single page version
nishchayanayabalen heyā bhavanti . kutaḥ ? parasvabhāvatvāt, at ev paradravyan bhavati . sakalavibhāvaguṇaparyāyanirmuktan shuddhāntastattvasvarūpan svadravyamupādeyam . asya khalu sahaj- gnānasahajadarshanasahajachāritrasahajaparamavītarāgasukhātmakasya shuddhāntastattvasvarūpasyādhāraḥ sahaj- paramapāriṇāmikabhāvalakṣhaṇakāraṇasamayasār iti .
shuddhan chinmayamekamev paraman jyotiḥ sadaivāsmyaham .
ste‘han nāsmi yato‘tra te mam paradravyan samagrā api ..’’
jo koī vibhāvaguṇaparyāyen hain ve pahale (49vīn gāthāmen) vyavahāranayake kathan dvārā upādeyarūpase kahī gaī thīn kintu shuddhanishchayanayake balase (shuddhanishchayanayase) ve hey hain . kis kāraṇase ? kyoṅki ve parasvabhāv hain, aur isīliye paradravya hain . sarva vibhāvaguṇaparyāyonse rahit shuddha-antastattvasvarūp svadravya upādey hai . vāstavamen sahajagnān – sahajadarshan – sahajachāritra – sahajaparamavītarāgasukhātmak shuddha-antastattvasvarūp is svadravyakā ādhār sahajaparamapāriṇāmikabhāvalakṣhaṇ ( – sahaj param pāriṇāmik bhāv jisakā lakṣhaṇ hai aisā) kāraṇasamayasār hai .
isīprakār (āchāryadev) shrīmad amr̥utachandrasūrine (shrī samayasārakī ātmakhyāti nāmak ṭīkāmen 185ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] jinake chittakā charitra udātta ( – udār, uchcha, ujjval) hai aise mokṣhārthī is siddhāntakā sevan karo ki — ‘main to shuddha chaitanyamay ek param jyoti hī sadaiv hūn̐; aur yah jo bhinna lakṣhaṇavāle vividh prakārake bhāv pragaṭ hote hain vah main nahīn hūn̐, kyoṅki ve sab mujhe paradravya hain .’’
Page 106 of 388
PDF/HTML Page 133 of 415
single page version
danye sarve pudgaladravyabhāvāḥ .
siddhin so‘yan yāti tāmatyapūrvām ..74..
aur (is 50vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] ‘shuddha jīvāstikāyase anya aise jo sab pudgaladravyake bhāv ve vāstavamen hamāre nahīn hain’ — aisā jo tattvavedī spaṣhṭarūpase kahatā hai vah ati apūrva siddhiko prāpta hotā hai .74.
Page 107 of 388
PDF/HTML Page 134 of 415
single page version
gāthā : 51 se 55 anvayārtha : — [viparītābhiniveshavivarjitashraddhānam ev ] viparīt ❃abhinivesh rahit shraddhān hī [samyaktvam ] samyaktva hai; [sanshayavimohavibhram- vivarjitam ] sanshay, vimoh aur vibhram rahit (gnān) vah [sañgnānam bhavati ] samyaggnān hai .
[chalamalinamagāḍhatvavivarjitashraddhānam ev ] chalatā, malinatā aur agārḥatā rahit shraddhān hī [samyaktvam ] samyaktva hai; [heyopādeyatattvānām ] hey aur upādey tattvoṅko [adhigamabhāvaḥ ] jānanerūp bhāv vah [gnānam ] (samyak) gnān hai .
[samyaktvasya nimittan ] samyaktvakā nimitta [jinasūtran ] jinasūtra hai; [tasya gnāyakāḥ puruṣhāḥ ] jinasūtrake jānanevāle puruṣhoṅko [antarhetavaḥ ] (samyaktvake) antaraṅg hetu [bhaṇitāḥ ] kahe hain, [darshanamohasya kṣhayaprabhr̥uteḥ ] kyoṅki unako darshanamohake kṣhayādik hain . ❃ abhinivesh = abhiprāy; āgrah .
Page 108 of 388
PDF/HTML Page 135 of 415
single page version
paramparāhetubhūtānān pañchaparameṣhṭhinān chalamalināgāḍhavivarjitasamupajanitanishchalabhakti yukta tvamev . viparīte harihiraṇyagarbhādipraṇīte padārthasārthe hyabhiniveshābhāv ityarthaḥ . sañgnānamapi cha sanshayavimohavibhramavivarjitamev . tatra sanshayaḥ tāvat jino vā shivo vā dev iti . vimohaḥ shākyādiprokte vastuni nishchayaḥ . vibhramo hyagnānatvamev . pāpakriyānivr̥uttipariṇāmashchāritram .
[shr̥uṇu ] sun, [mokṣhasya ] mokṣhake liye [samyaktvan ] samyaktva hotā hai, [sañgnānan ] samyaggnān [vidyate ] hotā hai, [charaṇam ] chāritra (bhī) [bhavati ] hotā hai; [tasmāt ] isaliye [vyavahāranishchayen tu ] main vyavahār aur nishchayase [charaṇan pravakṣhyāmi ] chāritra kahūn̐gā .
[vyavahāranayacharitre ] vyavahāranayake chāritramen [vyavahāranayasya ] vyavahāranayakā [tapashcharaṇam ] tapashcharaṇ [bhavati ] hotā hai; [nishchayanayachāritre ] nishchayanayake chāritramen [nishchayataḥ ] nishchayase [tapashcharaṇam ] tapashcharaṇ [bhavati ] hotā hai .
pratham, bhedopachār-ratnatray is prakār hai : — viparīt abhinivesh rahit shraddhānarūp aisā jo siddhike paramparāhetubhūt bhagavanta pañchaparameṣhṭhīke prati utpanna huā chalatā – malinatā – agārḥatā rahit nishchal bhaktiyuktapanā vahī samyaktva hai . viṣhṇubrahmādikathit viparīt padārthasamūhake prati abhiniveshakā abhāv hī samyaktva hai — aisā artha hai . sanshay, vimoh aur vibhram rahit (gnān) hī samyaggnān hai . vahān̐, jin dev hoṅge yā shiv dev hoṅge ( – aisā shaṅkārūpabhāv) vah sanshay hai; shākyādikathit vastumen nishchay (arthāt buddhādi kathit padārthakā nirṇay) vah vimoh hai; agnānapanā (arthāt vastu kyā hai tatsambandhī ajānapanā) hī vibhram hai . pāpakriyāse nivr̥uttirūp pariṇām vah
Page 109 of 388
PDF/HTML Page 136 of 415
single page version
iti bhedopachāraratnatrayapariṇatiḥ . tatra jinapraṇītaheyopādeyatattvaparichchhittirev samyaggnānam . asya samyaktvapariṇāmasya bāhyasahakārikāraṇan vītarāgasarvagnamukhakamalavinirgatasamastavastu- pratipādanasamarthadravyashrutamev tattvagnānamiti . ye mumukṣhavaḥ te‘pyupachārataḥ padārthanirṇayahetutvāt antaraṅgahetav ityuktāḥ darshanamohanīyakarmakṣhayaprabhr̥uteḥ sakāshāditi . abhedānupachāraratnatray- pariṇaterjīvasya ṭaṅkotkīrṇagnāyakaikasvabhāvanijaparamatattvashraddhānen, tatparichchhittimātrāntarmukhaparam- bodhen, tadrūpāvichalasthitirūpasahajachāritreṇ abhūtapūrvaḥ siddhaparyāyo bhavati . yaḥ paramajin- yogīshvaraḥ prathaman pāpakriyānivr̥uttirūpavyavahāranayachāritre tiṣhṭhati, tasya khalu vyavahāranay- gocharatapashcharaṇan bhavati . sahajanishchayanayātmakaparamasvabhāvātmakaparamātmani pratapanan tapaḥ . svasvarūpāvichalasthitirūpan sahajanishchayachāritram anen tapasā bhavatīti .
tathā chokta mekatvasaptatau — chāritra hai . isaprakār bhedopachār-ratnatrayapariṇati hai . usamen, jinapraṇīt hey-upādey tattvoṅkā gnān hī samyaggnān hai . is samyaktvapariṇāmakā bāhya sahakārī kāraṇ vītarāg-sarvagnake mukhakamalase nikalā huā samasta vastuke pratipādanamen samartha aisā dravyashrutarūp tattvagnān hī hai . jo mumukṣhu hain unhen bhī upachārase padārthanirṇayake hetupaneke kāraṇ (samyaktvapariṇāmake) antaraṅgahetu kahe hain, kyoṅki unhen darshanamohanīyakarmakā kṣhayādik hai .
abhed-anupachār-ratnatrayapariṇativāle jīvako, ṭaṅkotkīrṇa gnāyak jisakā ek svabhāv hai aise nij param tattvakī shraddhā dvārā, tadgnānamātra ( – us nij param tattvake gnānamātrasvarūp) aise antarmukh paramabodh dvārā aur us-rūpase (arthāt nij param tattvarūpase) avichalarūpase sthit honerūp sahajachāritra dvārā ❃abhūtapūrva siddhaparyāy hotī hai . jo paramajinayogīshvar pahale pāpakriyāse nivr̥uttirūp vyavahāranayake chāritramen hote hain, unhen vāstavamen vyavahāranayagochar tapashcharaṇ hotā hai . sahajanishchayanayātmak paramasvabhāvasvarūp paramātmāmen pratapan so tap hai; nij svarūpamen avichal sthitirūp sahajanishchayachāritra is tapase hotā hai .
isīprakār ekatvasaptatimen (shrī padmanandi-āchāryadevakr̥ut padmanandipañchavinshatikā nāmak shāstramen ekatvasaptati nāmake adhikāramen 14ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
Page 110 of 388
PDF/HTML Page 137 of 415
single page version
sahajaparamatattve sansthitā chetanā cha ..75..
iti sukavijanapayojamitrapañchendriyaprasaravarjitagātramātraparigrahshrīpadmaprabhamaladhāridevvirachitāyān niyamasāravyākhyāyān tātparyavr̥uttau shuddhabhāvādhikāraḥ tr̥utīyaḥ shrutaskandhaḥ ..
‘‘[shloekārtha : — ] ātmākā nishchay vah darshan hai, ātmākā bodh vah gnān hai, ātmāmen hī sthiti vah chāritra hai; — aisā yog (arthāt in tīnoṅkī ekatā) shivapadakā kāraṇ hai .’’
aur (is shuddhabhāv adhikārakī antim pān̐ch gāthāoṅkī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] sahaj gnān sadā jayavanta hai, vaisī ( – sahaj) yah dr̥uṣhṭi sadā jayavanta hai, vaisā hī ( – sahaj) vishuddha chāritra bhī sadā jayavanta hai; pāpasamūharūpī malakī athavā kīchaṛakī paṅktise rahit jisakā svarūp hai aisī sahajaparamatattvamen sansthit chetanā bhī sadā jayavanta hai .75.
isaprakār, sukavijanarūpī kamaloṅke liye jo sūrya samān hain aur pān̐ch indriyoṅke phai lāv rahit dehamātra jinhen parigrah thā aise shrī padmaprabhamaladhāridev dvārā rachit niyamasārakī tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen (arthāt shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī niyamasār paramāgamakī nirgrantha munirāj shrī padmaprabhamaladhāridevavirachit tātparyavr̥utti nāmak ṭīkāmen) shuddhabhāv adhikār nāmakā tīsarā shrutaskandh samāpta huā .
Page 111 of 388
PDF/HTML Page 138 of 415
single page version
punarukti doṣhabhayānna pratipāditāḥ . tatraiv teṣhān bhedān buddhvā tadrakṣhāpariṇatirev bhavatyahinsā .
gāthā : 56 anvayārtha : — [jīvānām ] jīvoṅke [kulayonijīvamārgaṇāsthānādiṣhu ] kul, yoni, jīvasthān, mārgaṇāsthān ādi [gnātvā ] jānakar [tasya ] unake [ārambhanivr̥utti- pariṇāmaḥ ] ārambhase nivr̥uttirūp pariṇām vah [prathamavratam ] pahalā vrat [bhavati ] hai .
kulabhed, yonibhed, jīvasthānake bhed aur mārgaṇāsthānake bhed pahale hī (42vīn gāthākī ṭīkāmen hī) pratipādit kiye gaye hain; yahān̐ punaruktidoṣhake bhayase pratipādit nahīn kiye hain . vahān̐ kahe hue unake bhedoṅko jānakar unakī rakṣhārūp pariṇati hī ahinsā
Page 112 of 388
PDF/HTML Page 139 of 415
single page version
teṣhān mr̥utirbhavatu vā na vā, prayatnapariṇāmamantareṇ sāvadyaparihāro na bhavati . at ev prayatnapare hinsāpariṇaterabhāvādahinsāvratan bhavatīti .
na sā tatrārambho‘styaṇurapi cha yatrāshramavidhau .
bhavānevātyākṣhīnna cha vikr̥utaveṣhopadhirataḥ ..’’
tathā hi — hai . unakā maraṇ ho yā na ho, ❃prayatnarūp pariṇām binā sāvadyaparihār (doṣhakā tyāg) nahīn hotā . isīliye, prayatnaparāyaṇako hinsāpariṇatikā abhāv honese ahinsāvrat hotā hai .
isīprakār (āchāryavar) shrī samantabhadrasvāmīne (br̥uhatsvayambhūstotramen shrī namināth bhagavānakī stuti karate hue 119ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] jagatamen vidit hai ki jīvoṅkī ahinsā param brahma hai . jis āshramakī vidhimen lesh bhī ārambh hai vahān̐ ( – us āshramamen arthāt sagranthapanemen) vah ahinsā nahīn hotī . isaliye usakī siddhike hetu, (he namināth prabhu !) param karuṇāvanta aise āpashrīne donon granthako chhoṛ diyā ( – dravya tathā bhāv donon prakārake parigrahako chhoṛakar nirgranthapanā aṅgīkār kiyā), vikr̥ut vesh tathā parigrahamen rat na hue .’’
aur (56vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shrī padmaprabhamaladhāridev shlok kahate hain ) : — ❃muniko (munitvochitta) shuddhapariṇatike sāth vartanevālā jo (haṭh rahit) dehacheṣhṭādikasambandhī shubhopayog vah vyavahār prayatna hai . [shuddhapariṇati na ho vahān̐ shubhopayog haṭh sahit hotā hai; vah shubhopayog to
Page 113 of 388
PDF/HTML Page 140 of 415
single page version
sakalabhuvanajīvagrāmasaukhyaprado yaḥ .
vividhavadhavidūrashchārusharmābdhipūraḥ ..76..
sadā yaḥ sādhuḥ āsannabhavyajīvaḥ tan pariṇāman parityajati tasya dvitīyavratan bhavati iti .
[shloekārtha : — ] trasaghātake pariṇāmarūp andhakārake nāshakā jo hetu hai, sakal lokake jīvasamūhako jo sukhaprad hai, sthāvar ekendriy jīvoṅke vividh vadhase jo bahut dūr hai aur sundar sukhasāgarakā jo pūr hai, vah jinadharma jayavanta vartatā hai . 76 .
gāthā : 57 anvayārtha : — [rāgeṇ vā ] rāgase, [dveṣheṇ vā ] dveṣhase [mohen vā ] athavā mohase honevāle [mr̥uṣhābhāṣhāpariṇāman ] mr̥uṣhā bhāṣhāke pariṇāmako [yaḥ sādhuḥ ] jo sādhu [prajahāti ] chhoṛatā hai, [tasya ev ] usīko [sadā ] sadā [dvitīyavratan ] dūsarā vrat [bhavati ] hai .
yahān̐ (aisā kahā hai ki), satyakā pratipakṣha (arthāt satyase viruddha pariṇām) vah mr̥uṣhāpariṇām hain; ve (asatya bolaneke pariṇām) rāgase, dveṣhase athavā mohase hote hain; jo sādhu — āsannabhavya jīv — un pariṇāmoṅkā parityāg karatā hai ( – samasta prakārase chhoṛatā