Page 114 of 388
PDF/HTML Page 141 of 415
single page version
svargastrīṇān bhūribhogaikabhāk syāt .
satyātsatyan chānyadasti vratan kim ..77..
tr̥utīyavratasvarūpākhyānametat .
vr̥utyāvr̥utto grāmaḥ tasmin vā chaturbhirgopurairbhāsuran nagaran tasmin vā manuṣhyasañchārashūnyan hai ), use dūsarā vrat hotā hai . [ab 57vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] jo puruṣh ati spaṣhṭarūpase satya bolatā hai, vah svargakī striyoṅke anek bhogoṅkā ek bhāgī hotā hai (arthāt vah paralokamen ananyarūpase devāṅganāoṅke bahut-se bhog prāpta karatā hai ) aur is lokamen sarvadā sarva satpuruṣhoṅkā pūjya banatā hai . vāstavamen kyā satyase anya koī (barḥakar) vrat hai ? 77 .
gāthā : 58 anvayārtha : — [grāme vā ] grāmamen, [nagare vā ] nagaramen [araṇye vā ] yā vanamen [param artham ] parāyī vastuko [prekṣhayitvā ] dekhakar [yaḥ ] jo (sādhu) [grahaṇabhāvan ] use grahaṇ karaneke bhāvako [muñchati ] chhoṛatā hai, [tasya ev ] usīko [tr̥utīyavratan ] tīsarā vrat [bhavati ] hai .
ṭīkā : — yah, tīsare vratake svarūpakā kathan hai .
jisake chautaraph bāṛ ho vah grām (gām̐v) hai; jo chār dvāronse sushobhit ho vah nagar
-chhoṛe grahaṇake bhāv, hotā tīsarā vrat hai use ..58..
Page 115 of 388
PDF/HTML Page 142 of 415
single page version
vanaspatijātavallīgulmaprabhr̥utibhiḥ paripūrṇamaraṇyan tasmin vā pareṇ visr̥uṣhṭan nihitan patitan vā vismr̥utan vā paradravyan draṣhṭvā svīkārapariṇāman yaḥ parityajati, tasya hi tr̥utīyavratan bhavati iti .
chaturthavratasvarūpakathanamidam . hai; jo manuṣhyake sañchār rahit, vanaspatisamūh, belon aur vr̥ukṣhoṅke jhuṇḍ ādise khachākhach bharā ho vah araṇya hai . aise grām, nagar yā araṇyamen anyase chhoṛī huī, rakhī huī, girī huī athavā bhūlī huī paravastuko dekhakar usake svīkārapariṇāmakā (arthāt use apanī banāne — grahaṇ karaneke pariṇāmakā) jo parityāg karatā hai, use vāstavamen tīsarā vrat hotā hai . [ab 58vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] yah ugra achaurya is lokamen ratnoṅke sañchayako ākarṣhit karatā hai aur (paralokamen) svargakī striyoṅke sukhakā kāraṇ hai tathā kramashaḥ muktirūpī strīke sukhakā kāraṇ hai . 78 .
gāthā : 59 anvayārtha : — [strīrūpan dr̥uṣhṭavā ] striyoṅkā rūp dekhakar [tāsu ] unake prati [vāñchchhābhāvan nivartate ] vāñchhābhāvakī nivr̥utti vah [athavā ] athavā [maithunasañgnā- vivarjitapariṇāmaḥ ] maithunasañgnārahit jo pariṇām vah [turīyavratam ] chauthā vrat hai .
ṭīkā : — yah, chauthe vratake svarūpakā kathan hai .
Page 116 of 388
PDF/HTML Page 143 of 415
single page version
kamanīyakāminīnān tanmanoharāṅganirīkṣhaṇadvāreṇ samupajanitakautūhalachittavāñchchhāpari- tyāgen, athavā pumvedodayābhidhānanokaṣhāyatīvrodayen sañjātamaithunasañgnāparityāgalakṣhaṇ- shubhapariṇāmen cha brahmacharyavratan bhavati iti .
smarasi manasi kāminstvan tadā madvachaḥ kim .
vrajasi vipulamohan hetunā ken chitram ..79..
sundar kāminiyoṅke manohar aṅgake nirīkṣhaṇ dvārā utpanna honevālī kutūhalatāke — chittavāñchhāke — parityāgase, athavā puruṣhavedoday nāmakā jo nokaṣhāyakā tīvra uday usake kāraṇ utpanna honevālī maithunasañgnāke parityāgasvarūp shubh pariṇāmase, brahmacharyavrat hotā hai .
[ab 59vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain :]
[shloekārtha : — ] kāminiyoṅkī jo sharīravibhūti us vibhūtikā, he kāmī puruṣh ! yadi tū manamen smaraṇ karatā hai, to mere vachanase tujhe kyā lābh hogā ? aho ! āshcharya hotā hai ki sahaj paramatattvako — nij svarūpako — chhoṛakar tū kis kāraṇ vipul mohako prāpta ho rahā hai ! 79.
gāthā : 60 anvayārtha : — [nirapekṣhabhāvanāpūrvam ] 1nirapekṣha bhāvanāpūrvak
1 – muniko munitvochit nirapekṣha shuddha pariṇatike sāth vartatā huā jo (haṭh rahit) sarvaparigrahatyāgasambandhī
Page 117 of 388
PDF/HTML Page 144 of 415
single page version
ih hi pañchamavratasvarūpamukta m .
sakalaparigrahaparityāgalakṣhaṇanijakāraṇaparamātmasvarūpāvasthitānān paramasanyaminān param- jinayogīshvarāṇān sadaiv nishchayavyavahārātmakachāruchāritrabharan vahatān, bāhyābhyantarachaturvinshati- parigrahaparityāg ev paramparayā pañchamagatihetubhūtan pañchamavratamiti .
tathā choktan samayasāre — (arthāt jis bhāvanāmen parakī apekṣhā nahīn hai aisī shuddha nirālamban bhāvanā sahit) [sarveṣhān granthānān tyāgaḥ ] sarva parigrahoṅkā tyāg (sarvaparigrahatyāgasambandhī shubhabhāv) vah, [chāritrabharan vahataḥ ] 2chāritrabhar vahan karanevāleko [pañchamavratam iti bhaṇitam ] pān̐chavān̐ vrat kahā hai . ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen) pān̐chaven vratakā svarūp kahā gayā hai .
sakal parigrahake parityāgasvarūp nij kāraṇaparamātmāke svarūpamen avasthit (sthir hue) paramasanyamiyoṅko — param jinayogīshvaroṅko — sadaiv nishchayavyavahārātmak sundar chāritrabhar vahan karanevāloṅko, bāhya - abhyantar chauvīs prakārake parigrahakā parityāg hī 3paramparāse pañchamagatike hetubhūt aisā pān̐chavān̐ vrat hai .
isīprakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī samayasāramen (208vīn gāthā dvārā) kahā hai ki : —
2 – chāritrabhar = chāritrakā bhār; chāritrasamūh; chāritrakī atishayatā .
3 – shubhopayogarūp vyavahāravrat shuddhopayogakā hetu hai aur shuddhopayog mokṣhakā hetu hai aisā ginakar yahān̐
upachārase vyavahāravratako mokṣhakā paramparāhetu kahā hai . vāstavamen to shubhopayogī muniko muniyogya
shuddhapariṇati hī (shuddhātmadravyakā avalamban karatī hai isaliye) visheṣh shuddhirūp shuddhopayogakā hetu
hotī hai aur vah shuddhopayog mokṣhakā hetu hotā hai . isaprakār is shuddhapariṇatimen rahe hue mokṣhạke
paramparāhetupanekā ārop usake sāth rahanevāle shubhopayogamen karake vyavahāravratako mokṣhakā paramparāhetu
kahā jātā hai . jahān̐ shuddhapariṇati hī na ho vahān̐ vartate hue shubhopayogamen mokṣhake paramparāhetupanekā
ārop bhī nahīn kiyā jā sakatā, kyoṅki jahān̐ mokṣhakā yathārtha paramparāhetu pragaṭ hī nahīn huā hai —
vidyamān hī nahīn hai vahān̐ shubhopayogamen ārop kisakā kiyā jāye ?
Page 118 of 388
PDF/HTML Page 145 of 415
single page version
tathā hi —
nirupamasukhāvāsaprāptyai karotu nijātmani .
na cha bhavati mahachchitran chitran satāmasatāmidam ..80..
‘‘[gāthārtha : — ] yadi paradravya - parigrah merā ho to main ajīvatvako prāpta hoūn̐ . main to gnātā hī hūn̐ isaliye (paradravyarūp) parigrah merā nahīn hai .’’
aur (60vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] bhavya jīv bhavabhīrutāke kāraṇ parigrahavistārako chhoṛo aur nirupam sukhake ❃āvāsakī prāpti hetu nij ātmāmen avichal, sukhākār (sukhamayī) tathā jagatajanoṅko durlabh aisī sthiti (sthiratā) karo . aur yah (nijātmāmen achal sukhātmak sthiti karanekā kārya) satpuruṣhoṅko koī mahā āshcharyakī bāt nahīn hai, asatpuruṣhoṅko āshcharyakī bāt hai .80.
gāthā : 61 anvayārtha : — [shramaṇaḥ ] jo shramaṇ [prāsukamārgeṇ ] prāsuk mārga ❃ āvās = nivāsasthān; ghar; āyatan .
Page 119 of 388
PDF/HTML Page 146 of 415
single page version
atreryāsamitisvarūpamukta m .
yaḥ paramasanyamī gurudevayātrādiprashastaprayojanamuddishyaikayugapramāṇan mārgam avalokayan sthāvarajaṅgamaprāṇiparirakṣhārthan divaiv gachchhati, tasya khalu paramashramaṇasyeryāsamitirbhavati . vyavahār- samitisvarūpamukta m . idānīn nishchayasamitisvarūpamuchyate . abhedānupachāraratnatrayamārgeṇ param- dharmiṇamātmānan samyag itā pariṇatiḥ samitiḥ . athavā nijaparamatattvaniratasahajaparamabodhādi- paramadharmāṇān sanhatiḥ samitiḥ . iti nishchayavyavahārasamitibhedan buddhvā tatra paramanishchay- samitimupayātu bhavya iti . par [divā ] dinamen [yugapramāṇan ] dhurā-pramāṇ [purataḥ ] āge [khalu avalokan ] dekhakar [gachchhati ] chalatā hai, [tasya ] use [īryāsamitiḥ ] īryāsamiti [bhavet ] hotī hai . ṭīkā : — yahān̐ (is gāthāmen) īryāsamitikā svarūp kahā hai .
jo ❃paramasanyamī guruyātrā (guruke pās jānā), devayātrā (devake pās jānā) ādi prashasta prayojanakā uddesh rakhakar ek dhurā (chār hāth) jitanā mārga dekhate-dekhate sthāvar tathā jaṅgam prāṇiyoṅkī parirakṣhā(samasta prakārase rakṣhā)ke hetu dinamen hī chalatā hai, us paramashramaṇako īryāsamiti hotī hai . (isaprakār) vyavahārasamitikā svarūp kahā gayā .
ab nishchayasamitikā svarūp kahā jātā hai : abhed - anupachār - ratnatrayarūpī mārga par paramadharmī aise (apane) ātmāke prati samyak ‘‘iti’’ ( – gati) arthāt pariṇati vah samiti hai; athavā, nij paramatattvamen līn sahaj paramagnānādik paramadharmoṅkī sanhati ( – milan, saṅgaṭhan) vah samiti hai .
isaprakār nishchay aur vyavahārarūp samitibhed jānakar unamen ( – un do men se) paramanishchayasamitiko bhavya jīv prāpta karo .
[ab 61vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj chār shlok kahate hain : ] ❃ paramasanyamī muniko (arthāt muniyogya shuddhapariṇativāle muniko) shuddhapariṇatike sāth vartatā huā jo
kahalātā [is īryāsamitikī bhān̐ti anya samitiyoṅkā bhī samajh lenā . ]
Page 120 of 388
PDF/HTML Page 147 of 415
single page version
muktvā saṅgan bhavabhayakaran hemarāmātmakan cha .
bhedābhāve samayati cha yaḥ sarvadā mukta ev ..81..
trasahatiparidūrā sthāvaraṇān hatervā .
sakalasukr̥utasītyānīkasantoṣhadāyī ..82..
samitivirahitānān kāmarogāturāṇām .
hyapavarakamamuṣhyāshchāruyoṣhitsumukte : ..83..
[shloekārtha : — ] isaprakār muktikāntākī (muktisundarīkī) sakhī paramasamitiko jānakar jo jīv bhavabhayake karanevāle kañchanakāminīke saṅgako chhoṛakar, apūrva, sahaj - vilasate (svabhāvase prakāshate), abhed chaitanyachamatkāramātramen sthit rahakar (usamen) samyak ‘iti’ ( – gati) karatā hai arthāt samyakrūpase pariṇamit hotā hai vah sarvadā mukta hī hai .81.
[shloekārtha : — ] jo (samiti) muniyoṅko shīlakā ( – chāritrakā) mūl hai, jo tras jīvoṅke ghātase tathā sthāvar jīvoṅke ghātase samasta prakārase dūr hai, jo bhavadāvānalake paritāparūpī kleshako shānta karanevālī tathā samasta sukr̥utarūpī dhānyakī rāshiko (poṣhaṇ dekar) santoṣh denevālī meghamālā hai, aisī yah samiti jayavanta hai .82.
[shloekārtha : — ] yahān̐ (vishvamen) yah nishchit hai ki is janmārṇavamen (bhavasāgaramen) samitirahit kāmarogātur ( – ichchhārūpī rogase pīṛit) janoṅkā janma hotā hai . isaliye he muni ! tū apane manarūpī gharamen is sumuktirūpī sundar strīke liye nivāsagr̥uh (ka marā) rakh (arthāt tū muktikā chintavan kar) .83.
Page 121 of 388
PDF/HTML Page 148 of 415
single page version
atra bhāṣhāsamitisvarūpamukta m .
karṇejapamukhavinirgatan nr̥upatikarṇābhyarṇagatan chaikapuruṣhasya ekakuṭumbasya ekagrāmasya vā mahadvipatkāraṇan vachaḥ paishūnyam . kvachit kadāchit kiñchit parajanavikārarūpamavalokya tvākarṇya cha hāsyābhidhānanokaṣhāyasamupajanitam īṣhachchhubhamishritamapyashubhakarmakāraṇan puruṣhamukh-
[shloekārtha : — ] yadi jīv nishchayarūp samitiko utpanna kare, to vah muktiko prāpta karatā hai — mokṣharūp hotā hai . parantu samitike nāshase ( – abhāvase), arere ! vah mokṣha prāpta nahīn kar pātā, kintu sansārarūpī mahāsāgaramen bhaṭakatā hai .84 .
gāthā : 62 anvayārtha : — [paishūnyahāsyakarkashaparanindātmaprashansitan vachanam ] paishūnya (chugalī), hāsya, karkash bhāṣhā, paranindā aur ātmaprashansārūp vachanakā [parityajya ] parityāgakar [svaparahitan vadataḥ ] jo svaparahitarūp vachan bolatā hai, use [bhāṣhāsamitiḥ ] bhāṣhāsamiti hotī hai .
ṭīkā : — yahān̐ bhāṣhāsamitikā svarūp kahā hai .
chugalakhor manuṣhyake mun̐hase nikale hue aur rājāke kān tak pahun̐che hue, kisī ek puruṣh, kisī ek kuṭumba athavā kisī ek grāmako mahā vipattike kāraṇabhūt aise vachan vah paishūnya hai . kahīn kabhī kiñchit parajanoṅke vikr̥ut rūpako dekhakar athavā sunakar hāsya nāmak nokaṣhāyase utpanna honevālā, kiñchit shubhake sāth mishrit hone par bhī ashubh karmakā
Page 122 of 388
PDF/HTML Page 149 of 415
single page version
vikāragatan hāsyakarma . karṇashaṣhkulīvivarābhyarṇagocharamātreṇ pareṣhāmaprītijananan hi karkashavachaḥ . pareṣhān bhūtābhūtadūṣhaṇapurassaravākyan paranindā . svasya bhūtābhūtaguṇastutirātmaprashansā . etatsarvam- prashastavachaḥ parityajya svasya cha parasya cha shubhashuddhapariṇatikāraṇan vacho bhāṣhāsamitiriti .
svahitanihitachittāḥ shāntasarvaprachārāḥ .
kathamih na vimukte rbhājanan te vimuktāḥ ..’’
tathā cha — kāraṇ, puruṣhake munhake vikārake sāth sambandhavālā, vah hāsyakarma hai . karṇa chhidrake nikaṭ pahun̐chanemātrase jo dūsaroṅko aprīti utpanna karate hain ve karkash vachan hain . dūsareke vidyamān - avidyamān dūṣhaṇapūrvakake vachan (arthāt parake sachche tathā jhūṭhe doṣh kahanevāle vachan) vah paranindā hai . apane vidyamān - avidyamān guṇoṅkī stuti vah ātmaprashansā hai . — in sab aprashasta vachanoṅke parityāg pūrvak sva tathā parako shubh aur shuddha pariṇatike kāraṇabhūt vachan vah bhāṣhāsamiti hai .
isīprakār (āchāryavar) shrīguṇabhadrasvāmīne (ātmānushāsanamen 226 ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] jinhonne sab (vastusvarūp) jān liyā hai, jo sarva sāvadyase dūr hain, jinhonne svahitamen chittako sthāpit kiyā hai, jinake sarva ❃prachār shānta huā hai, jinakī bhāṣhā svaparako saphal (hitarūp) hai, jo sarva saṅkalpa rahit hain, ve vimukta puruṣh is lokamen vimuktikā bhājan kyon nahīn hoṅge ? (arthāt aise munijan avashya mokṣhake pātra hain .)’’
aur (62vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
Page 123 of 388
PDF/HTML Page 150 of 415
single page version
atraiṣhaṇāsamitisvarūpamukta m . tadyathā —
manovākkāyānān pratyekan kr̥utakāritānumodanaiḥ kr̥utvā nav vikalpā bhavanti, na taiḥ sanyukta mannan navakoṭivishuddhamityukta m; atiprashastan manoharam; haritakāyātmakasūkṣhmaprāṇi-
[shloekārtha : — ] parabrahmake anuṣhṭhānamen nirat (arthāt paramātmāke ācharaṇamen līn) aise buddhimān puruṣhoṅko — munijanoṅko antarjalpase ( – vikalparūp antaraṅg utthānase) bhī bas hoo, bahirjalpakī ( – bhāṣhā bolanekī) to bāt hī kyā ? .85.
gāthā : 63 anvayārtha : — [pareṇ dattan ] par dvārā diyā gayā, [kr̥utakāritānumodanarahitan ] kr̥ut - kārit - anumodan rahit, [tathā prāsukan ] prāsuk [prashastan cha ] aur ❃prashasta [bhaktan ] bhojan karanerūp [sambhuktiḥ ] jo samyak āhāragrahaṇ [eṣhaṇāsamitiḥ ] vah eṣhaṇāsamiti hai .
ṭīkā : — yahān̐ eṣhaṇāsamitikā svarūp kahā hai . vah isaprakār —
man, vachan aur kāyāmense pratyekako kr̥ut, kārit aur anumodanā sahit ginane par unake nau bhed hote hain; unase sanyukta anna nav koṭirūpase vishuddha nahīn hai aisā (shāstramen) kahā hai; atiprashasta arthāt manohar (anna); haritakāyamay sūkṣhma prāṇiyoṅke sañchārako
Page 124 of 388
PDF/HTML Page 151 of 415
single page version
sañchārāgocharan prāsukamityabhihitam; pratigrahochchasthānapādakṣhālanārchanapraṇāmayogashuddhibhikṣhā- shuddhināmadheyairnavavidhapuṇyaiḥ pratipattin kr̥utvā shraddhāshaktyalubdhatābhakti gnānadayākṣhamā‘bhidhān- saptaguṇasamāhiten shuddhen yogyāchāreṇopāsaken dattan bhaktan bhuñjānaḥ tiṣhṭhati yaḥ paramatapodhanaḥ tasyaiṣhaṇāsamitirbhavati . iti vyavahārasamitikramaḥ . ath nishchayato jīvasyāshanan nāsti paramārthataḥ, ṣhaṭprakāramashanan vyavahārataḥ sansāriṇāmev bhavati .
agochar vah prāsuk (anna) — aisā (shāstramen) kahā hai . 1pratigrah, uchcha sthān, pādaprakṣhālan, archan, praṇām, yogashuddhi (man - vachan - kāyākī shuddhi) aur bhikṣhāshuddhi — is navavidh puṇyase (navadhā bhaktise) ādar karake, shraddhā, shakti, alubdhatā, bhakti, gnān, dayā aur kṣhamā — in (dātāke) sāt guṇon sahit shuddha yogya-āchāravāle upāsak dvārā diyā gayā (nav koṭirūpase shuddha, prashasta aur prāsuk) bhojan jo param tapodhan lete hain, unhen eṣhaṇāsamiti hotī hai . aisā vyavahārasamitikā kram hai .
ab nishchayase aisā hai ki — jīvako paramārthase ashan nahīn hai; chhah prakārakā ashan vyavahārase sansāriyoṅko hī hotā hai .
isīprakār shrī ❃samayasāramen (?) kahā hai ki : —
‘‘[gāthārtha : — ] nokarma - āhār, karma - āhār, lep - āhār, kaval - āhār, oj - āhār aur man - āhār — isaprakār āhār kramashaḥ chhah prakārakā jānanā .’’ ❃yahān̐ uddhr̥ut kī gaī gāthā samayasāramen nahi hai, parantu pravachanasāramen (pratham adhikārakī 20vīn̐ gāthākī
1 pratigrah = ‘‘āhārajal shuddha hai; tiṣhṭha, tiṣhṭha, tiṣhṭha, (ṭhahariye ṭhahariye, ṭhahariye)’’ aisā kahakar
āhāragrahaṇakī prārthanā karanā; kr̥upā karaneke liye prārthanā; ādarasanmān . [isaprakār pratigrah kiyā
jāne par, yadi muni kr̥upā karake ṭhahar jāyen to dātāke sāt guṇonse yukta shrāvak unhen apane gharamen
le jākar, uchcha-āsan par virājamān karake, pām̐v dhokar, pūjan karatā hai aur praṇām karatā hai .
phi ra man-vachan-kāyākī shuddhipūrvak shuddha bhikṣhā detā hai . ]
Page 125 of 388
PDF/HTML Page 152 of 415
single page version
ashuddhajīvānān vibhāvadharman prati vyavahāranayasyodāharaṇamidam .
pariṇamitasamādhiḥ sarvasattvānukampī .
dahati nihatanidro nishchitādhyātmasāraḥ ..’’
— ashuddha jīvoṅke vibhāvadharma sambandhamen vyavahāranayakā yah (avataraṇ kī gaī gāthāmen) udāharaṇ hai .
ab (shrī pravachanasārakī 227vīn gāthā dvārā) nishchayakā udāharaṇ kahā jātā hai . vah isaprakār : —
‘‘[gāthārtha : — ] jisakā ātmā eṣhaṇārahit hai (arthāt jo anashanasvabhāvī ātmāko jānaneke kāraṇ svabhāvase āhārakī ichchhā rahit hai ) use vah bhī tap hai; (aur) use prāpta karaneke liye ( – anashanasvabhāvī ātmāko paripūrṇarūpase prāpta karaneke liye) prayatna karanevāle aise jo shramaṇ unhen anya ( – svarūpase bhinna aisī) bhikṣhā eṣhaṇā binā ( – eṣhaṇādoṣh rahit) hotī hai; isaliye ve shramaṇ anāhārī hain .’’
isīprakār (āchāryavar) shrī guṇabhadrasvāmīne (ātmānushāsanamen 225ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
‘‘[shloekārtha : — ] jisane adhyātmake sārakā nishchay kiyā hai, jo atyanta yamaniyam sahit hai, jisakā ātmā bāharase aur bhītarase shānta huā hai, jise samādhi pariṇamit huī hai, jise sarva jīvoṅke prati anukampā hai, jo vihit ( – shāstrāgnāke anusār) ❃
samūl jalā detā hai .’’ ❃ hit-mit = hitakar aur uchit mātrāmen .
Page 126 of 388
PDF/HTML Page 153 of 415
single page version
dhyātvātmānan pūrṇabodhaprakāsham .
prāpnotīddhān mukti vārāṅganān saḥ ..86..
atrādānanikṣhepaṇasamitisvarūpamukta m .
aur (63vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] bhaktake hastāgrase ( – hāthakī un̐galiyonse) diyā gayā bhojan lekar, pūrṇa gnānaprakāshavāle ātmākā dhyān karake, isaprakār sat tapako ( – samyak tapako) tapakar, vah sat tapasvī ( – sachchā tapasvī) dedīpyamān muktivārāṅganāko ( – muktirūpī strīko) prāpta karatā hai .86.
gāthā : 64 anvayārtha : — [pustakakamaṇḍalādigrahaṇavisargayoḥ ] pustak, kamaṇḍal ādi lene-rakhane sambandhī [prayatnapariṇāmaḥ ] prayatnapariṇām vah [ādānanikṣhepaṇasamitiḥ ] ādānanikṣhepaṇasamiti [bhavati ] hai [iti nirdiṣhṭā ] aisā kahā hai .
ṭīkā : — yahān̐ ādānanikṣhepaṇasamitikā svarūp kahā hai .
yah, 1apahr̥utasanyamiyoṅko sanyamagnānādikake upakaraṇ lete – rakhate samay utpanna
1 – apahr̥utasanyamī = apahr̥utasanyamavāle muni . [apavād, vyavahāranay, ekadeshaparityāg, apahr̥utasanyam (hīn – nyūnatāvālā sanyam), sarāgachāritra aur shubhopayog — yah sab ekārtha hain . ]
Page 127 of 388
PDF/HTML Page 154 of 415
single page version
upekṣhāsanyaminān na pustakakamaṇḍaluprabhr̥utayaḥ, ataste paramajinamunayaḥ ekāntato nispr̥uhāḥ, at ev bāhyopakaraṇanirmuktāḥ . abhyantaropakaraṇan nijaparamatattvaprakāshadakṣhan nirupādhisvarūpasahaj- gnānamantareṇ na kimapyupādeyamasti . apahr̥utasanyamadharāṇān paramāgamārthasya punaḥ punaḥ pratyabhignānakāraṇan pustakan gnānopakaraṇamiti yāvat, shauchopakaraṇan cha kāyavishuddhihetuḥ kamaṇḍaluḥ, sanyamopakaraṇahetuḥ pichchhaḥ . eteṣhān grahaṇavisargayoḥ samayasamudbhavaprayatnapariṇām- vishuddhirev hi ādānanikṣhepaṇasamitiriti nirdiṣhṭeti .
paramajinamunīnān sanhatau kṣhāntimaitrī .
bhavasi hi paramashrīkāminīkāntakāntaḥ ..87..
honevālī samitikā prakār kahā hai . 1upekṣhāsanyamiyoṅko pustak, kamaṇḍal ādi nahīn hote; ve paramajinamuni ekānta ( – sarvathā) nispr̥uh hote hain isīliye ve bāhya upakaraṇ rahit hote hain . abhyantar upakaraṇabhūt, nij paramatattvako prakāshit karanemen chatur aisā jo nirupādhisvarūp sahaj gnān usake atirikta anya kuchh unhen upādey nahīn hai . apahr̥utasanyamadharoṅko paramāgamake arthakā punaḥ punaḥ pratyabhignān honemen kāraṇabhūt aisī pustak vah gnānakā upakaraṇ hai; shauchakā upakaraṇ kāyavishuddhike hetubhūt kamaṇḍal hai; sanyamakā upakaraṇ – hetu pīñchhī hai . in upakaraṇoṅko lete – rakhate samay utpanna honevālī prayatnapariṇāmarūp vishuddhi hī ādānanikṣhepaṇasamiti hai aisā (shāstramen) kahā hai . [ab 64 vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shloekārtha : — ] uttam paramajinamuniyoṅkī yah samiti samitiyommen shobhatī hai . usake saṅgamen kṣhānti aur maitrī hote hain (arthāt is samitiyukta muniko dhīraj – sahanashīlatā – kṣhamā aur maitrībhāv hote hain ) . he bhavya ! tū bhī man - kamalamen sadā vah samiti dhāraṇ kar, ki jisase tū paramashrīrūpī kāminīkā priy kānta hogā (arthāt
1 – upekṣhāsanyamī = upekṣhāsanyamavāle muni . [utsarga, nishchayanay, sarvaparityāg, upekṣhāsanyam, vītarāgachāritra aur shuddhopayog — yah sab ekārtha hain . ]
Page 128 of 388
PDF/HTML Page 155 of 415
single page version
munīnān kāyamalādityāgasthānashuddhikathanamidam .
shuddhanishchayato jīvasya dehābhāvānna chānnagrahaṇapariṇatiḥ . vyavahārato dehaḥ vidyate; tasyaiv hi dehe sati hyāhāragrahaṇan bhavati; āhāragrahaṇānmalamūtrādayaḥ sambhavantyev . at ev sanyaminān malamūtravisargasthānan nirjantukan pareṣhāmuparodhen virahitam . tatra sthāne sharīradharman kr̥utvā pashchāttasmātsthānāduttareṇ katichit padāni gatvā hyudaṅmukhaḥ sthitvā chotsr̥ujya kāyakarmāṇi muktilakṣhmīkā varaṇ karegā) .87.
gāthā : 65 anvayārtha : — [paroparodhen rahite ] jise parake uparodh rahit ( – dūsarese rokā na jāye aise), [gūḍhe ] gūrḥ aur [prāsukabhūmipradeshe ] prāsuk bhūmipradeshamen [uchchārādityāgaḥ ] malādikā tyāg ho, [tasya ] use [pratiṣhṭhāsamitiḥ ] pratiṣhṭhāpan samiti [bhavet ] hotī hai .
ṭīkā : — yah, muniyoṅko kāyamalādityāgake sthānakī shuddhikā kathan hai .
shuddhanishchayase jīvako dehakā abhāv honese annagrahaṇarūp pariṇati nahīn hai . vyavahārase (-jīvako) deh hai; isaliye usīko deh honese āhāragrahaṇ hai; āhāragrahaṇake kāraṇ malamūtrādik sambhavit hain hī . isīliye sanyamiyoṅko malamūtrādikake utsargakā ( – tyāgakā) sthān janturahit tathā parake uparodh rahit hotā hai . us sthān par sharīradharma karake phi ra jo paramasanyamī us sthānase uttar dishāmen kuchh ḍag jākar uttaramukh khaṛe rahakar, kāyakarmoṅkā ( – sharīrakī kriyāoṅkā), sansārake kāraṇabhūt hon aise pariṇāmakā
Page 129 of 388
PDF/HTML Page 156 of 415
single page version
sansārakāraṇan pariṇāman manashcha sansr̥uternimittan, svātmānamavyagro bhūtvā dhyāyati yaḥ paramasanyamī muhurmuhuḥ kalevarasyāpyashuchitvan vā paribhāvayati, tasya khalu pratiṣhṭhāpanasamitiriti . nānyeṣhān svairavr̥uttīnān yatināmadhāriṇān kāchit samitiriti .
jinamatakushalānān svātmachintāparāṇām .
sahitamunigaṇānān naiv sā gocharā syāt ..88..
bhavabhavabhayadhvāntapradhvansapūrṇashashiprabhām .
jinamatatapaḥsiddhan yāyāḥ phalan kimapi dhruvam ..89..
tathā sansārake nimittabhūt manakā utsarga karake, nij ātmāko avyagra ( – ekāgra) hokar dhyātā hai athavā punaḥ punaḥ kalevarakī ( – sharīrakī) bhī ashuchitā sarva orase bhātā hai, use vāstavamen pratiṣhṭhāpanasamiti hotī hai . dūsare svachchhandavr̥uttivāle yatināmadhāriyoṅko koī samiti nahīn hotī .
[ab 65vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj tīn shlok kahate hain : ]
[shloekārtha : — ] jinamatamen kushal aur svātmachintanamen parāyaṇ aise yatioṅko yah samiti muktisāmrājyakā mūl hai . kāmadevake tīkṣhṇa astrasamūhase bhide hue hr̥udayavāle munigaṇoṅko vah (samiti) gochar hotī hī nahīn .88.
[shloekārtha : — ] he muni ! samitiyommeṅkī is samitiko — ki jo muktirūpī strīko pyārī hai, jo bhavabhavake bhayarūpī andhakārako naṣhṭa karaneke liye pūrṇa chandrakī prabhā samān hai tathā terī sat - dīkṣhārūpī kāntākī ( – sachchī dīkṣhārūpī priy strīkī) sakhī hai use — ab pramodase jānakar, jinamatakathit tapase siddha honevāle aise kisī (anupam) dhruv phalako tū prāpta karegā .89.
Page 130 of 388
PDF/HTML Page 157 of 415
single page version
sapadi yāti muniḥ paramārthataḥ .
kimapi kevalasaukhyasudhāmayam ..90..
vyavahāramanoguptisvarūpākhyānametat .
[shloekārtha : — ] samitikī saṅgati dvārā vāstavamen muni man – vāṇīko bhī agochar ( – manase achintya aur vāṇīse akathya) aisā koī kevalasukhāmr̥utamay uttam phal shīghra prāpta karatā hai . 90 .
gāthā : 66 anvayārtha : — [kāluṣhyamohasañgnārāgadveṣhādyashubhabhāvānām ] kaluṣhatā, moh, sañgnā, rāg, dveṣh ādi ashubh bhāvoṅke [parihāraḥ ] parihārako [vyavahāranayen ] vyavahāranayase [manoguptiḥ ] manogupti [parikathitā ] kahā hai .
ṭīkā : — yah, vyavahār ❃manoguptike svarūpakā kathan hai .
krodh, mān, māyā aur lobh nāmak chār kaṣhāyonse kṣhubdha huā chitta so kaluṣhatā ❃ muniko munitvochit shuddhapariṇatike sāth vartatā huā jo (haṭh rahit) man – āshrit, vachan – āshrit athavā
Page 131 of 388
PDF/HTML Page 158 of 415
single page version
darshanachāritrabhedād dvidhā . sañgnā āhārabhayamaithunaparigrahāṇān bhedāchchaturdhā . rāgaḥ prashastāprashastabheden dvividhaḥ . asahyajaneṣhu vāpi chāsahyapadārthasārtheṣhu vā vairasya pariṇāmo dveṣhaḥ . ityādyashubhapariṇāmapratyayānān parihār ev vyavahāranayābhiprāyeṇ manoguptiriti .
chintāsanāthamanaso vijitendriyasya .
shrīmajjinendracharaṇasmaraṇānvitasya ..91..
hai . darshanamoh aur chāritramoh aise (do) bhedoṅke kāraṇ moh do prakārakā hai . āhārasañgnā, bhayasañgnā, maithunasañgnā aur parigrahasañgnā aise (chār) bhedoṅke kāraṇ sañgnā chār prakārakī hai . prashasta rāg aur aprashasta rāg aise (do) bhedoṅke kāraṇ rāg do prakārakā hai . asahya janoṅke prati athavā asahya padārthasamūhoṅke prati vairakā pariṇām vah dveṣh hai . — ityādi ❃
vyavahāranayake abhiprāyase manogupti hai .
[ab 66vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain : ]
[shloekārtha : — ] jisakā man paramāgamake arthoṅke chintanayukta hai, jo vijitendriy hai (arthāt jisane indriyoṅko visheṣharūpase jītā hai ), jo bāhya tathā abhyantar saṅg rahit hai aur jo shrījinendracharaṇake smaraṇase sanyukta hai, use sadā gupti hotī hai .91. ❃ pratyay = āsrav; kāraṇ . (sansārake kāraṇonse ātmākā gopan — rakṣhaṇ karanā so gupti hai . bhāvapāpāsrav
Page 132 of 388
PDF/HTML Page 159 of 415
single page version
ih vāgguptisvarūpamukta m .
atipravr̥uddhakāmaiḥ kāmukajanaiḥ strīṇān sanyogavipralambhajanitavividhavachanarachanā kartavyā shrotavyā cha saiv strīkathā . rāgnān yuddhahetūpanyāso rājakathāprapañchaḥ . chaurāṇān chauraprayogakathanan chaurakathāvidhānam . atipravr̥uddhabhojanaprītyā vichitramaṇḍakāvalīkhaṇḍadadhikhaṇḍasitāshanapānaprashansā bhakta kathā . āsāmapi kathānān parihāro vāgguptiḥ . alīkanivr̥uttishcha vāgguptiḥ . anyeṣhān aprashastavachasān nivr̥uttirev vā vāgguptiḥ iti .
tathā choktan shrīpūjyapādasvāmibhiḥ —
gāthā : 67 anvayārtha : — [pāpahetoḥ ] pāpake hetubhūt aise [strīrājachaurabhaktakathādivachanasya ] strīkathā, rājakathā, chorakathā, bhaktakathā ityādirūp vachanoṅkā [parihāraḥ ] parihār [vā ] athavā [alīkādinivr̥uttivachanan ] asatyādikakī nivr̥uttivāle vachan [vāgguptiḥ ] vah vachanagupti hai .
ṭīkā : — yahān̐ vachanaguptikā svarūp kahā hai .
jinhen kām ati vr̥uddhiko prāpta huā ho aise kāmī janon dvārā kī jānevālī aur sunī jānevālī aisī jo striyoṅkī sanyogaviyogajanit vividh vachanarachanā ( – striyon sambandhī bāt) vahī strīkathā hai; rājāoṅkā yuddhahetuk kathan (arthāt rājāon dvārā kiye jānevāle yuddhādikakā kathan) vah rājakathāprapañch hai; choroṅkā choraprayogakathan vah chorakathāvidhān hai (arthāt choron dvārā kiye jānevāle chorīke prayogoṅkī bāt vah chorakathā hai ); ati vr̥uddhiko prāpta bhojanakī prīti dvārā maidākī pūrī aur shakkar, dahī - shakkar, misarī ityādi anek prakārake ashan - pānakī prashansā vah bhaktakathā (bhojanakathā) hai . — in samasta kathāoṅkā parihār so vachanagupti hai . asatyakī nivr̥utti bhī vachanagupti hai . athavā (asatya uparānta) anya aprashasta vachanoṅkī nivr̥utti vahī vachanagupti hai .
isaprakār (āchāryavar) shrī pūjyapādasvāmīne (samādhitantramen 17ven shlok dvārā) kahā hai ki : —
Page 133 of 388
PDF/HTML Page 160 of 415
single page version
dhyātvā shuddhan sahajavilasachchichchamatkāramekam .
prāpnotyuchchaiḥ prahataduritadhvāntasaṅghātarūpaḥ ..92..
‘‘[shloekārtha : — ] isaprakār bahirvachanoṅko tyāgakar antarvachanoṅko asheṣhataḥ (sampūrṇarūpase) tyāganā . — yah, saṅkṣhepase yog (arthāt samādhi) hai — ki jo yog paramātmākā pradīp hai (arthāt paramātmāko prakāshit karanevālā dīpak hai ) .’’
aur (is 67vīn gāthākī ṭīkā pūrṇa karate hue ṭīkākār munirāj shlok kahate hain ) : —
[shloekārtha : — ] bhavyajīv bhavabhayakī karanevālī samasta vāṇīko chhoṛakar shuddha sahaj - vilasate chaitanyachamatkārakā ekakā dhyān karake, phi ra, pāparūpī, timirasamūhako naṣhṭa karake sahajamahimāvant ānandasaukhyakī khānarūp aisī us muktiko atishayarūpase prāpta karatā hai .92.
gāthā : 68 anvayārtha : — [bandhanachhedanamāraṇākuñchanāni ] bandhan, chhedan, māraṇ