Page 154 of 388
PDF/HTML Page 181 of 415
single page version
mekendriyAdijIvasthAnabheda.n kurve, sahajachidvilAsAtmakamAtmAnamev sa.nchi.ntaye .
svadravyaparyayaguNAtmani dattachittaH .
prApnoti mukti machirAditi pa.ncharatnAt.h ..109..
AtmAko hI bhAtA hU.N . mai.n ekendriyAdi jIvasthAnabhedo.nko nahI.n karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hU.N .
mai.n sharIrasambandhI bAlAdi avasthAbhedo.nko nahI.n karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hU.N .
mai.n rAgAdibhedarUp bhAvakarmake bhedo.nko nahI.n karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hU.N .
mai.n bhAvakarmAtmak chAr kaShAyo.nko nahI.n karatA, sahaj chaitanyake vilAsasvarUp AtmAko hI bhAtA hU.N .
(yahA.N TIkAme.n jisaprakAr kartAke sambandhame.n varNan kiyA, usIprakAr kArayitA aur anumantAke — anumodakake — sambandhame.n bhI samajh lenA .)
isaprakAr pA.Nch ratno.nke shobhit kathanavistAr dvArA sakal vibhAvaparyAyo.nke sannyAsakA ( – tyAgakA) vidhAn kahA hai .
[ab in pA.Nch gAthAo.nkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n :]
[shlokArtha : — ] isaprakAr pa.ncharatno.n dvArA jisane samasta viShayo.nke grahaNakI chintAko Cho.DA hai aur nij dravyaguNaparyAyake svarUpame.n chitta ekAgra kiyA hai, vah bhavya jIv nij bhAvase bhinna aise sakal vibhAvako Cho.Dkar alpa kAlame.n muktiko prApta karatA hai .109.
Page 155 of 388
PDF/HTML Page 182 of 415
single page version
sati, tasminnev cha ye mumukShavaH sarvadA sa.nsthitAste hyat ev madhyasthAH, ten kAraNen teShA.n paramasa.nyaminA.n vAstava.n chAritra.n bhavati . tasya chAritrAvichalasthitihetoH pratikramaNAdi- nishchayakriyA nigadyate . atItadoShaparihArArtha.n yatprAyashchitta.n kriyate tatpratikramaNam . Adishabden pratyAkhyAnAdInA.n sa.nbhavashchochyat iti .
gAthA : 82 anvayArtha : — [idragbhedAbhyAse ] aisA bhed - abhyAs hone par [madhyasthaH ] jIv madhyastha hotA hai, [ten chAritram bhavati ] usase chAritra hotA hai . [taddraDhIkaraNanimitta.n ] use (chAritrako) dR^i.Dh.h.h karaneke liye [pratikramaNAdi.n pravakShyAmi ] mai.n pratikramaNAdi kahU.NgA .
pUrvokta pa.ncharatno.nse shobhit arthaparij~nAn ( – padArtho.nke j~nAn) dvArA pa.ncham gatikI prAptike hetubhUt aisA jIvakA aur karmapudgalakA bhed - abhyAs hone par, usIme.n jo mumukShu sarvadA sa.nsthit rahate hai.n, ve us (satat bhedAbhyAs) dvArA madhyastha hote hai.n aur us kAraNase un param sa.nyamiyo.nko vAstavik chAritra hotA hai . us chAritrakI avichal sthitike hetuse pratikramaNAdi nishchayakriyA kahI jAtI hai . atIt ( – bhUt kAlake) doSho.nke parihAr hetu jo prAyashchit kiyA jAtA hai vah pratikramaN hai . ‘Adi’ shabdase pratyAkhyAnAdikA sa.nbhav kahA jAtA hai (arthAt pratikramaNAdime.n jo ‘Adi’ shabda hai vah pratyAkhyAn AdikA bhI samAvesh karaneke liye hai ) .
Page 156 of 388
PDF/HTML Page 183 of 415
single page version
svayamayamupayogAdrAjate mukta mohaH .
sa khalu samayasArasyAsya bhedaH ka eShaH ..110..
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 131ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] jo koI siddha hue hai.n ve bhedavij~nAnase siddha hue hai.n; jo koI ba.Ndhe hai.n ve usIke (bhedavij~nAnake hI) abhAvase ba.Ndhe hai.n .’’
aur (is 82vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] isaprakAr jab muninAthako atyanta bhedabhAv ( – bhedavij~nAn- pariNAm) hotA hai, tab yah (samayasAr) svaya.n upayog honese, muktamoh (moh rahit) hotA huA, shamajalanidhike pUrase (upashamasamudrake jvArase) pApakala~N.hkako dhokar, virAjatA ( – shobhatA) hai; — vah sachamuch, is samayasArakA kaisA bhed hai ! 110.
Page 157 of 388
PDF/HTML Page 184 of 415
single page version
daina.n daina.n mumukShujanasa.nstUyamAnavA~N.hmayapratikramaNanAmadheyasamastapApakShayahetubhUtasUtra- samudayanirAso.ayam .
yo hi paramatapashcharaNakAraNasahajavairAgyasudhAsindhunAthasya rAkAnishIthinInAthaH aprashasta- vachanarachanAparimukto.api pratikramaNasUtraviShamavachanarachanA.n muktvA sa.nsAralatAmUlaka.ndAnA.n nikhil- moharAgadveShabhAvAnA.n nivAraNa.n kR^itvA.akha.nDAna.ndamaya.n nijakAraNaparamAtmAna.n dhyAyati, tasya khalu par- matattvashraddhAnAvabodhAnuShThAnAbhimukhasya sakalavAgviShayavyApAravirahitanishchayapratikramaNa.n bhavatIti .
gAthA : 83 anvayArtha : – [vachanarachanA.n ] vachanarachanAko [muktvA ] Cho.Dkar, [rAgAdi- bhAvavAraNa.n ] rAgAdibhAvo.nkA nivAraN [kR^itvA ] karake, [yaH ] jo [AtmAna.n ] AtmAko [dhyAyati ] dhyAtA hai, [tasya tu ] use [pratikramaNa.n ] pratikramaN [bhavati iti ] hotA hai .
TIkA : — pratidin mumukShu jano.n dvArA uchchAraN kiyA jAnevAlA jo vachanamay pratikramaN nAmak samasta pApakShayake hetubhUt sUtrasamudAy usakA yah nirAs hai (arthAt usakA isame.n nirAkaraN — khaNDan kiyA hai ) .
param tapashcharaNake kAraNabhUt sahajavairAgyasudhAsAgarake liye pUrNimAkA chandra aisA jo jIv ( – param tapakA kAraN aisA jo sahaj vairAgyarUpI amR^itakA sAgar use uChAlaneke liye arthAt usame.n jvAr lAneke liye jo pUrNa chandra samAn hai aisA jo jIv) aprashasta vachanarachanAse parimukta ( – sarva orase mukta) hone par bhI pratikramaNasUtrakI viSham (vividh) vachanarachanAko (bhI) Cho.Dkar sa.nsAralatAke mUl - ka.ndabhUt samasta moharAgadveShabhAvo.nkA nivAraN karake akhaNDa - Anandamay nij kAraNaparamAtmAko dhyAtA hai, us jIvako — ki jo vAstavame.n paramatattvake shraddhAn, j~nAn aur anuShThAnake sanmukh hai use — vachanasambandhI sarva vyApAr rahit nishchayapratikramaN hotA hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 244ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
Page 158 of 388
PDF/HTML Page 185 of 415
single page version
rayamih paramArthashchetyatA.n nityamekaH .
nna khalu samayasArAduttara.n ki.nchidasti ..’’
‘‘[shlokArtha : — ] adhik kahanese tathA adhik durvikalpo.nse bas hoo, bas hoo; yahA.N itanA hI kahanA hai ki is param arthakA ekakA hI nirantar anubhavan karo; kyo.nki nij rasake vistArase pUrNa jo j~nAn usake sphu rAyamAn honemAtra jo samayasAr ( – paramAtmA) usase U.N chA vAstavame.n anya kuCh bhI nahI.n hai ( – samayasArake atirikta anya kuCh bhI sArabhUt nahI.n hai ) .’’
aur (is 83vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] ati tIvra mohakI utpattise jo pUrvame.n upArjit (karma) usakA pratikramaN karake, mai.n sadbodhAtmak (samyagj~nAnasvarUp) aise us AtmAme.n AtmAse nitya vartatA hU.N .111.
Page 159 of 388
PDF/HTML Page 186 of 415
single page version
svabhAvasthitAvAtmArAdhanAyA.n vartate aya.n niraparAdhaH . vigatAtmArAdhanaH sAparAdhaH, at ev niravasheSheN virAdhana.n muktvA . vigato rAdho yasya pariNAmasya sa virAdhanaH . yasmAnnishchayapratikramaNamayaH sa jIvastat ev pratikramaNasvarUp ityuchyate .
(jIv) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah
[pratikramaNamayaH bhavet ] pratikramaNamay hai .
TIkA : — yahA.N AtmAkI ArAdhanAme.n vartate hue jIvako hI pratikramaNasvarUp kahA hai .
jo paramatattvaj~nAnI jIv nira.ntar abhimukharUpase ( – AtmasammukharUpase) aTUT ( – dhArAvAhI) pariNAmasantati dvArA sAkShAt svabhAvasthitime.n — AtmAkI ArAdhanAme.n — vartatA hai vah niraparAdh hai . jo AtmAke ArAdhan rahit hai vah sAparAdh hai; isIliye, niravasheSharUpase virAdhan Cho.Dkar — aisA kahA hai . jo pariNAm ‘vigatarAdh’ arthAt ❃rAdh rahit hai vah virAdhan hai . vah (virAdhan rahit – niraparAdh) jIv nishchayapratikramaNamay hai, isIliye use pratikramaNasvarUp kahA jAtA hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI samayasArame.n (304vI.n gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArtha : — ] sa.nsiddhi, rAdh, siddha, sAdhit aur ArAdhit — yah shabda ekArtha hai.n; jo AtmA ‘apagatarAdh’ arthAt rAdhase rahit hai vah AtmA aparAdh hai .’’ ❃ rAdh = ArAdhanA; prasannatA; kR^ipA; siddhi; pUrNatA; siddha karanA vah; pUrNa karanA vah .
Page 160 of 388
PDF/HTML Page 187 of 415
single page version
spR^ishati niraparAdho ba.ndhana.n naiv jAtu .
bhavati niraparAdhaH sAdhu shuddhAtmasevI ..’’
niyatamih bhavArtaH sAparAdhaH smR^itaH saH .
bhavati niraparAdhaH karmasa.nnyAsadakShaH ..112..
shrI samayasArakI (amR^itachandrAchAryadevakR^it AtmakhyAti nAmak) TIkAme.n bhI (187ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] sAparAdh AtmA nira.ntar ananta (pudgalaparamANurUp) karmo.nse ba.NdhatA hai; niraparAdh AtmA bandhanako kadApi sparsha hI nahI.n karatA . jo sAparAdh AtmA hai vah to niyamase apaneko ashuddha sevan karatA huA sAparAdh hai; niraparAdh AtmA to bhalIbhA.Nti shuddha AtmAkA sevan karanevAlA hotA hai .’’
aur (is 84vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] is lokame.n jo jIv paramAtmadhyAnakI sa.nbhAvanA rahit hai (arthAt jo jIv paramAtmAke dhyAnarUp pariNamanase rahit hai — paramAtmadhyAnarUp pariNamit nahI.n huA hai ) vah bhavArta jIv niyamase sAparAdh mAnA gayA hai; jo jIv nira.ntar akhaNDa - advait - chaitanyabhAvase yukta hai vah karmasa.nnyAsadakSha ( – karmatyAgame.n nipuN) jIv niraparAdh hai .112.
Page 161 of 388
PDF/HTML Page 188 of 415
single page version
manAchAra.n muktvA hyAchAre sahajachidvilAsalakShaNanira.njane nijaparamAtmatattvabhAvanAsvarUpe yaH sahajavairAgyabhAvanApariNataH sthirabhAva.n karoti, sa paramatapodhan ev pratikramaNasvarUp ityuchyate, yasmAt.h paramasamarasIbhAvanApariNataH sahajanishchayapratikramaNamayo bhavatIti .
gAthA : 85 anvayArtha : — [yaH tu ] jo (jIv) [anAchAra.n ] anAchAr [muktvA ] Cho.Dkar [AchAre ] AchArame.n [sthirabhAvam ] sthirabhAv [karoti ] karatA hai, [saH ] vah (jIv) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah [pratikramaNamayaH bhavet ] pratikramaNamay hai .
TIkA : — yahA.N (is gAthAme.n) nishchayacharaNAtmak paramopekShAsa.nyamake dhAraN karanevAleko nishchayapratikramaNakA svarUp hotA hai aisA kahA hai .
niyamase paramopekShAsa.nyamavAleko shuddha AtmAkI ArAdhanAke atirikta sab anAchAr hai; isIliye sarva anAchAr Cho.Dkar sahajachidvilAsalakShaN nira.njan nij paramAtmatattvakI bhAvanAsvarUp ❃
param samarasIbhAvanArUpase pariNamit huA sahaj nishchayapratikramaNamay hai .
Page 162 of 388
PDF/HTML Page 189 of 415
single page version
sphu ritasahajabodhAtmAnamAtmAnamAtmA .
snapayatu bahubhiH ki.n laukikAlApajAlaiH ..113..
sthitvAtmanyAtmanAtmA nirupamasahajAna.nddragj~naptishaktau .
so.aya.n puNyaH purANaH kShapitamalakalirbhAti lokodghasAkShI ..114..
[ab is 85vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] AtmA nij paramAnandarUpI advitIy amR^itase gA.Dh.h.h bhare hue, 1sphu rit - sahaj - j~nAnasvarUp AtmAko nirbhar ( – bharapUr) Ananda - bhaktipUrvak nij shamamay jal dvArA snAn karAo; bahut laukik AlApajAlo.nse kyA prayojan hai (arthAt anya anek laukik kathanasamUho.nse kyA kArya siddha ho sakatA hai ) ? 113.
[shlokArtha : — ] jo AtmA janma - maraNake karanevAle, sarva doSho.nke 2prasa.ngavAle anAchArako atyanta Cho.Dkar, nirupam sahaj Ananda-darshan-j~nAn-vIryavAle AtmAme.n AtmAse sthit hokar, bAhya AchArase mukta hotA huA, shamarUpI samudrake jalabinduo.nke samUhase pavitra hotA hai, aisA vah pavitra purAN ( – sanAtan) AtmA malarUpI kleshakA kShay karake lokakA utkR^iShTa sAkShI hotA hai .114. 1 – sphu rit = pragaT . 2 – prasa.ng = sa.ng; sahavAs; sambandha; yuktatA .
Page 163 of 388
PDF/HTML Page 190 of 415
single page version
nishchayasaddR^iShTiH buddhAdipraNItamithyAdarshanaj~nAnachAritrAtmaka.n mArgAbhAsamunmArga.n parityajya vyavahAreN mahAdevAdhidevaparameshvarasarvaj~navItarAgamArge pa.nchamahAvratapa.nchasamititriguptipa.nchendriyanirodh- ShaDAvashyakAdyaShTAvi.nshatimUlaguNAtmake sthirapariNAma.n karoti, shuddhanishchayanayen sahaj- bodhAdishuddhaguNAla.nkR^ite sahajaparamachitsAmAnyavisheShabhAsini nijaparamAtmadravye sthirabhAva.n
gAthA : 86 anvayArtha : — [yaH tu ] jo (jIv) [unmArga.n ] unmArgakA [parityajya ] parityAg karake [jinamArge ] jinamArgame.n [sthirabhAvam ] sthirabhAv [karoti ] karatA hai, [saH ] vah (jIv) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah [pratikramaNamayaH bhavet ] pratikramaNamay hai .
TIkA : — yahA.N unmArgake parityAg aur sarvaj~navItarAg - mArgake svIkArakA varNan kiyA gayA hai .
jo sha.nkA, kA.nkShA, vichikitsA, anyadR^iShTiprasha.nsA aur ❃anyadR^iShTisa.nstavarUp malakala~N.hkapa.nkase vimukta ( – malakala~N.hkarUpI kIcha.Dse rahit) shuddhanishchayasamyagdR^iShTi (jIv) buddhAdipraNIt mithyAdarshanaj~nAnachAritrAtmak mArgAbhAsarUp unmArgakA parityAg karake, vyavahArase pA.Nch mahAvrat, pA.Nch samiti, tIn gupti, pA.Nch indriyo.nkA nirodh, Chah Avashyak ityAdi aTThAIs mUlaguNasvarUp mahAdevAdhidev - parameshvar - sarvaj~na - vItarAgake mArgame.n sthir pariNAm karatA hai, aur shuddhanishchayanayase sahajaj~nAnAdi shuddhaguNo.nse ala.nkR^it, sahaj param chaitanyasAmAnya tathA (sahaj param) chaitanyavisheSharUp jisakA prakAsh hai aise nij paramAtmadravyame.n shuddhachAritramay sthirabhAv karatA hai, (arthAt jo shuddhanishchay - samyagdR^iShTi jIv vyavahArase aTThAIs mUlaguNAtmak mArgame.n aur nishchayase shuddha guNo.nse shobhit darshanaj~nAnAtmak paramAtmadravyame.n sthirabhAv karatA hai,) vah muni nishchay pratikramaNasvarUp kahalAtA hai, kAraN ki use ❃ anyadR^iShTisa.nstav = (1) mithyAdR^iShTikA parichay; (2) mithyAdR^iShTikI stuti . (manase mithyAdR^iShTikI mahimA
Page 164 of 388
PDF/HTML Page 191 of 415
single page version
shuddhachAritramaya.n karoti, sa munirnishchayapratikramaNasvarUp ityuchyate, yasmAnnishchayapratikramaNa.n paramatattvagata.n tat ev sa tapodhanaH sadA shuddha iti .
rutsargAdapavAdatashcha vicharadbahvIH pR^ithagbhUmikAH .
shchitsAmAnyavisheShabhAsini nijadravye karotu sthitim ..’’
tapasi niratachittAH shAstrasa.nghAtamattAH .
kathamamR^itavadhUTIvallabhA na syurete ..115..
paramatattvagat ( – paramAtmatattvake sAth sambandhavAlA) nishchayapratikramaN hai isIliye vah tapodhan sadA shuddha hai .
isIprakAr shrI pravachanasArakI (amR^itachandrAchAryadevakR^it tattvadIpikA nAmak) TIkAme.n (15ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] isaprakAr vishiShTa 1AdaravAle purAN puruSho.n dvArA sevan kiyA gayA, utsarga aur apavAd dvArA anek pR^ithak - pR^ithak bhUmikAo.nme.n vyApta jo charaN ( – chAritra) use yati prApta karake, kramashaH atul nivR^itti karake, chaitanyasAmAnya aur chaitanyavisheSharUp jisakA prakAsh hai aise nijadravyame.n sarvataH sthiti karo .’’
aur (is 86vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : —
[shlokArtha : — ] jo viShayasukhase virakta hai.n, shuddha tattvame.n anurakta hai.n, tapame.n lIn jinakA chitta hai, shAstrasamUhame.n jo 2matta hai.n, guNarUpI maNiyo.nke samudAyase yukta hai.n aur sarva 1 — Adar = sAvadhAnI; prayatna; bahumAn . 2 — matta = masta; pAgal; ati prItiva.nt; ati Anandit .
Page 165 of 388
PDF/HTML Page 192 of 415
single page version
nidAnamAyAmithyAshalyatraya.n vidyat ityupachArataH . at ev shalyatraya.n parityajya param- niHshalyasvarUpe tiShThati yo hi paramayogI sa nishchayapratikramaNasvarUp ityuchyate, yasmAt.h svarUpagatavAstavapratikramaNamastyeveti . sa.nkalpo.nse mukta hai.n, ve muktisundarIke vallabh kyo.n na ho.nge ? (avashya hI ho.nge . ) 115 .
gAthA : 87 anvayArtha : — [yaH tu sAdhuH ] jo sAdhu [shalyabhAva.n ] shalyabhAv [muktvA ] Cho.Dkar [niHshalye ] niHshalyabhAvase [pariNamati ] pariNamit hotA hai, [saH ] vah (sAdhu) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah [pratikramaNamayaH bhavet ] pratikramaNamay hai .
TIkA : — yahA.N niHshalyabhAvase pariNat mahAtapodhanako hI nishchayapratikramaNasvarUp kahA hai .
pratham to, nishchayase niHshalyasvarUp paramAtmAko, vyavahAranayake balase karmapa.nk- yuktapanA honeke kAraN ( – vyavahAranayase karmarUpI kIcha.Dke sAth sambandha honeke kAraN) ‘use nidAn, mAyA aur mithyAtvarUpI tIn shalya vartate hai.n’ aisA upachArase kahA jAtA hai . aisA honese hI tIn shalyo.nkA parityAg karake jo param yogI param niHshalya svarUpame.n rahatA hai use nishchayapratikramaNasvarUp kahA jAtA hai, kAraN ki use svarUpagat ( – nij svarUpake sAth sambandhavAlA) vAstavik pratikramaN hai hI .
[ab is 87vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ]
Page 166 of 388
PDF/HTML Page 193 of 415
single page version
bhavabhramaNakAraNa.n smarasharAgnidagdha.n muhuH .
bhaj tvamalina.n yate prabalasa.nsR^iterbhItitaH ..117..
[shlokArtha : — ] tIn shalyo.nkA parityAg karake, niHshalya paramAtmAme.n sthit rahakar, vidvAnako sadA shuddha AtmAko sphu TarUpase bhAnA chAhiye .116.
[shlokArtha : — ] he yati ! jo (chitta) bhavabhramaNakA kAraN hai aur bArambAr kAmabANakI agnise dagdha hai — aise kaShAyakleshase ra.nge hue chittako tU atyanta Cho.D.h.h; jo vidhivashAt ( – karmavashatAke kAraN) aprApta hai aise nirmal ❃svabhAvaniyat sukhako tU prabal sa.nsArakI bhItIse Darakar bhaj .117.
gAthA : 88 anvayArtha : — [yaH sAdhuH ] jo sAdhu [aguptibhAva.n ] aguptibhAv [tyaktvA ] Cho.Dkar, [triguptiguptaH bhavet ] triguptigupta rahatA hai, [saH ] vah (sAdhu) [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai, [yasmAt ] kAraN ki vah [pratikramaNamayaH bhavet ] pratikramaNamay hai . ❃ svabhAvaniyat = svabhAvame.n nishchit rahA huA; svabhAvame.n niyamase rahA huA .
Page 167 of 388
PDF/HTML Page 194 of 415
single page version
aguptibhAva.n tyaktvA triguptiguptanirvikalpaparamasamAdhilakShaNalakShitam atyapUrvamAtmAna.n dhyAyati, yasmAt.h pratikramaNamayaH paramasa.nyamI at ev sa cha nishchayapratikramaNasvarUpo bhavatIti .
sahajaparamA.n gupti.n sa.nj~nAnapu.njamayImimAm .
bhavati vishada.n shIla.n tasya triguptimayasya tat.h ..118..
TIkA : — triguptiguptapanA ( – tIn gupti dvArA guptapanA) jisakA lakShaN hai aise param tapodhanako nishchayachAritra honekA yah kathan hai .
param tapashcharaNarUpI sarovarake kamalasamUhake liye pracha.nD sUrya samAn aise jo ati- Asannabhavya munIshvar bAhya prapa.ncharUp aguptibhAv Cho.Dkar, triguptigupta - nirvikalpa - paramasamAdhilakShaNase lakShit ati - apUrva AtmAko dhyAte hai.n, ve munIshvar pratikramaNamay paramasa.nyamI honese hI nishchayapratikramaNasvarUp hai.n .
[ab is 88vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] man - vachan - kAyakI vikR^itiko sadA Cho.Dkar, bhavya muni samyagj~nAnake pu.njamayI is sahaj param guptiko shuddhAtmAkI bhAvanA sahit utkR^iShTarUpase bhajo . triguptimay aise us munikA vah chAritra nirmal hai .118.
Page 168 of 388
PDF/HTML Page 195 of 415
single page version
aniShTasa.nyogAdvA samupajAtamArtadhyAnam, chaurajArashAtravajanavadhaba.ndhananibaddhamahaddveShajanit- raudradhyAna.n cha, etaddvitayam aparimitasvargApavargasukhapratipakSha.n sa.nsAraduHkhamUlatvAnniravasheSheN tyaktvA, svargApavarganiHsImasukhamUlasvAtmAshritanishchayaparamadharmadhyAnam, dhyAnadhyeyavividhavikalpa- virahitAntarmukhAkArasakalakaraNagrAmAtItanirbhedaparamakalAsanAthanishchayashukladhyAna.n cha dhyAtvA yaH paramabhAvabhAvanApariNataH bhavyavarapu.nDarIkaH nishchayapratikramaNasvarUpo bhavati, paramajinendravadanAr- vindavinirgatadravyashruteShu viditamiti . dhyAneShu cha chaturShu heyamAdya.n dhyAnadvitaya.n, tritaya.n
gAthA : 89 anvayArtha : — [yaH ] jo (jIv) [Artaraudra.n dhyAna.n ] Arta aur raudra dhyAn [muktvA ] Cho.Dkar [dharmashukla.n vA ] dharma athavA shukladhyAnako [dhyAyati ] dhyAtA hai, [saH ] vah (jIv) [jinavaranirdiShTasUtreShu ] jinavarakathit sUtro.nme.n [pratikramaNam ] pratikramaN [uchyate ] kahalAtA hai .
(1) svadeshake tyAgase, dravyake nAshase, mitrajanake videshagamanase, kamanIy (iShTa, sundar) kAminIke viyogase athavA aniShTake sa.nyogase utpanna honevAlA jo ArtadhyAn, tathA (2) chor - jAr - shatrujano.nke badh - bandhan sambandhI mahA dveShase utpanna honevAlA jo raudradhyAn, ve dono.n dhyAn svarga aur mokShake aparimit sukhase pratipakSha sa.nsAraduHkhake mUl honeke kAraN un dono.nko niravasheSharUpase (sarvathA) Cho.Dkar, (3) svarga aur mokShake niHsIm ( – apAr) sukhakA mUl aisA jo svAtmAshrit nishchay - paramadharmadhyAn, tathA (4) dhyAn aur dhyeyake vividh vikalpa rahit, ❃a.ntarmukhAkAr, sakal indriyo.nke samUhase atIt ( – samasta indriyAtIt) aur nirbhed param kalA sahit aisA jo nishchay - shukladhyAn, unhe.n dhyAkar, jo bhavyapu.nDarIk ( – bhavyottam) paramabhAvakI (pAriNAmik bhAvakI) bhAvanArUpase pariNamit huA hai, vah nishchayapratikramaNasvarUp hai — aisA param jinendrake mukhAravi.ndase nikale hue dravyashrutame.n kahA hai . ❃ a.ntarmukhAkAr = antarmukh jisakA AkAr arthAt svarUp hai aisA .
Page 169 of 388
PDF/HTML Page 196 of 415
single page version
tAvadupAdeya.n, sarvadopAdeya.n cha chaturthamiti .
vyakta.n sadAshivamaye paramAtmatattve .
stattva.n jinendra tadaho mahadindrajAlam ..119..
mukta.n vikalpanikarairakhilaiH samantAt.h .
dhyAnAvalI kathay sA kathamatra jAtA ..120..
chAr dhyAno.nme.n pratham do dhyAn hey hai.n, tIsarA pratham to upAdey hai aur chauthA sarvadA upAdey hai .
dhyAn aur dhyeyake vikalpo.nse rahit) hai aur antarmukh hai, us dhyAnako yogI shukladhyAn kahate hai.n .’’
[shlokArtha : — ] pragaTarUpase sadAshivamay ( – nira.ntar kalyANamay) aise paramAtma- tattvame.n ❃dhyAnAvalI honA bhI shuddhanay nahI.n kahatA . ‘vah hai (arthAt dhyAnAvalI AtmAme.n hai )’ aisA (mAtra) vyavahAramArgane satat kahA hai . he jinendra ! aisA vah tattva ( – tUne nay dvArA kahA huA vastusvarUp), aho ! mahA indrajAl hai . 119 .
[shlokArtha : — ] samyagj~nAnakA AbhUShaN aisA yah paramAtmatattva samasta ❃ dhyAnAvalI = dhyAnapa.nkti; dhyAn paramparA .
Page 170 of 388
PDF/HTML Page 197 of 415
single page version
‘michChAdiTThIAdI jAv sajogissa charama.nta.n’ iti vachanAt.h, mithyAdraShTiguNasthAnAdisayogi- guNasthAnacharamasamayaparya.ntasthitA ityarthaH . vikalpasamUho.nse sarvataH mukta ( – sarva orase rahit) hai . (isaprakAr) sarvanayasamUh sambandhI yah prapa.nch paramAtmatattvame.n nahI.n hai to phi ra vah dhyAnAvalI isame.n kis prakAr utpanna huI (arthAt dhyAnAvalI is paramAtmatattvame.n kaise ho sakatI hai ) so kaho .120.
gAthA : 90 anvayArtha : — [mithyAtvaprabhR^itibhAvAH ] mithyAtvAdi bhAv [jIven ] jIvane [pUrva.n ] pUrvame.n [suchiram ] suchir kAl (ati dIrgha kAl) [bhAvitAH ] bhAye hai.n; [samyaktvaprabhR^itibhAvAH ] samyaktvAdi bhAv [jIven ] jIvane [abhAvitAH bhavanti ] nahI.n bhAye hai.n .
TIkA : — yah, Asannabhavya aur anAsannabhavya jIvake pUrvApar ( – pahaleke aur bAdake) pariNAmo.nke svarUpakA kathan hai .
mithyAtva, avrat, kaShAy aur yogarUp pariNAm sAmAnya pratyay (Asrav) hai.n; unake terah bhed hai.n, kAraN ki ‘1michChAdiTThIAdI jAv sajogissa charama.nta.n ’ aisA (shAstrakA) vachan hai; mithyAdR^iShTiguNasthAnase lekar sayogIguNasthAnake antim samay tak pratyay hote hai.n — aisA artha hai . 1 – artha : — (pratyayo.nke, terah prakArake bhed kahe gaye hai.n — ) mithyAdR^iShTiguNasthAnase lekar sayogakevalI-
Page 171 of 388
PDF/HTML Page 198 of 415
single page version
anAsannabhavyajIven nira.njananijaparamAtmatattvashraddhAnavikalen pUrva.n suchira.n bhAvitAH khalu sAmAnyapratyayAH, ten svarUpavikalen bahirAtmajIvenAnAsAditaparamanaiShkarmya- charitreN samyagdarshanaj~nAnachAritrANi na bhAvitAni bhavantIti . asya mithyAdraShTe- rviparItaguNanichayasa.npanno.atyAsannabhavyajIvaH . asya samyagj~nAnabhAvanA kathamiti chet.h —
nira.njan nij paramAtmatattvake shraddhAn rahit anAsannabhavya jIvane vAstavame.n sAmAnya pratyayo.nko pahale suchir kAl bhAyA hai; jisane param naiShkarmyarUp chAritra prApta nahI.n kiyA hai aise us svarUpashUnya bahirAtma - jIvane samyagdarshan, samyagj~nAn aur samyak- chAritrako nahI.n bhAyA hai . is mithyAdR^iShTi jIvase viparIt guNasamudAyavAlA ati-Asannabhavya jIv hotA hai .
is (atinikaTabhavya) jIvako samyagj~nAnakI bhAvanA kisaprakArase hotI hai aisA prashna kiyA jAye to (AchAryavar) shrI guNabhadrasvAmIne (AtmAnushAsaname.n 238ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shlokArtha : — ] 1bhavAvartame.n pahale na bhAyI huI bhAvanAe.N (ab) mai.n bhAtA hU.N . ve bhAvanAe.N (pahale) na bhAyI honese mai.n bhavake abhAvake liye unhe.n bhAtA hU.N (kAraN ki bhavakA abhAv to bhavabhramaNake kAraNabhUt bhAvanAo.nse viruddha prakArakI, pahale na bhAyI huI aisI apUrva bhAvanAo.nse hI hotA hai ) .’’
aur (is 90vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n ) : — 1 – bhavAvarta = bhav-Avarta; bhavakA chakra; bhavakA bha.NvarajAl; bhav-parAvarta .
Page 172 of 388
PDF/HTML Page 199 of 415
single page version
kimapi vachanamAtra.n nirvR^iteH kAraNa.n yat.h .
na cha na cha bat kaShTa.n sarvadA j~nAnamekam ..121..
atra samyagdarshanaj~nAnachAritrANA.n niravasheShasvIkAreN mithyAdarshanaj~nAnachAritrANA.n niravasheShatyAgen cha paramamumukShornishchayapratikramaNa.n cha bhavati ityukta m .
[shlokArtha : — ] jo mokShakA kuCh kathanamAtra ( – kahanemAtra) kAraN hai use bhI (arthAt vyavahAr - ratnatrayako bhI) bhavasAgarame.n DUbe hue jIvane pahale bhavabhavame.n ( – anek bhavo.nme.n) sunA hai aur AcharA ( – AcharaName.n liyA) hai; parantu arere ! khed hai ki jo sarvadA ek j~nAn hai use (arthAt jo sadA ek j~nAnasvarUp hI hai aise paramAtmatattvako) jIvane sunA - AcharA nahI.n hai, nahI.n hai .121.
gAthA : 91 anvayArtha : — [mithyAdarshanaj~nAnacharitra.n ] mithyAdarshan, mithyAj~nAn aur mithyAchAritrako [niravasheSheN ] niravasheSharUpase [tyaktvA ] Cho.Dkar [samyaktvaj~nAnacharaNa.n ] samyagdarshan, samyagj~nAn aur samyakchAritrako [yaH ] jo (jIv) [bhAvayati ] bhAtA hai, [saH ] vah (jIv) [pratikramaNam ] pratikramaN hai .
TIkA : — yahA.N (is gAthAme.n), samyagdarshanaj~nAnachAritrakA niravasheSh ( – sampUrNa) svIkAr karanese aur mithyAdarshanaj~nAnachAritrakA niravasheSh tyAg karanese param mumukShuko nishchayapratikramaN hotA hai aisA kahA hai .
Page 173 of 388
PDF/HTML Page 200 of 415
single page version
bhagavadarhatparameshvaramArgapratikUlamArgAbhAsamArgashraddhAna.n mithyAdarshana.n, tatraivAvastuni vastubuddhirmithyAj~nAna.n, tanmArgAcharaNa.n mithyAchAritra.n cha, etatrritayamapi niravasheSha.n tyaktvA, athavA svAtmashraddhAnaparij~nAnAnuShThAnarUpavimukhatvamev mithyAdarshanaj~nAnachAritrAtmakaratnatrayam, etadapi tyaktvA . trikAlanirAvaraNanityAna.ndaikalakShaNanira.njananijaparamapAriNAmikabhAvAtmakakAraN- paramAtmA hyAtmA, tatsvarUpashraddhAnaparij~nAnAcharaNasvarUpa.n hi nishchayaratnatrayam; eva.n bhagavatpar- mAtmasukhAbhilAShI yaH paramapuruShArthaparAyaNaH shuddharatnatrayAtmakam AtmAna.n bhAvayati sa paramatapodhan ev nishchayapratikramaNasvarUp ityukta : .
ratnatraya.n cha matimAnnijatattvavedI .
shraddhAnamanyadapara.n charaNa.n prapede ..122..
bhagavAn arhat parameshvarake mArgase pratikUl mArgAbhAsame.n mArgakA shraddhAn vah mithyAdarshan hai, usIme.n kahI huI avastume.n vastubuddhi vah mithyAj~nAn hai aur us mArgakA AcharaN vah mithyAchAritra hai; — in tIno.nko niravasheSharUpase Cho.Dkar . athavA, nij AtmAke shraddhAn - j~nAn - anuShThAnake rUpase vimukhatA vahI mithyAdarshan - j~nAn - chAritrAtmak (mithyA) ratnatray hai; — ise bhI (niravasheSharUpase) Cho.Dkar . trikAl - nirAvaraN, nitya Ananda jisakA ek lakShaN hai aisA, nira.njan nij paramapAriNAmikabhAvasvarUp kAraNaparamAtmA vah AtmA hai; usake svarUpake shraddhAn – j~nAn – AcharaNakA rUp vah vAstavame.n nishchayaratnatray hai; — isaprakAr bhagavAn paramAtmAke sukhakA abhilAShI aisA jo paramapuruShArthaparAyaN (param tapodhan) shuddharatnatrayAtmak AtmAko bhAtA hai, us param tapodhanako hI (shAstrame.n) nishchayapratikramaNasvarUp kahA hai .
[ab is 91vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shlokArtha : — ] samasta vibhAvako tathA vyavahAramArgake ratnatrayako Cho.Dkar nijatattvavedI (nij Atmatattvako jAnanevAlA – anubhavan karanevAlA) matimAn puruSh