Page -6 of 388
PDF/HTML Page 21 of 415
single page version
enI ku.n daku.n da gU.nthe mAL re,
jinajInI vANI bhalI re.
vANI bhalI, man lAge raLI,
jemA.n sAr-samay shiratAj re,
gU.nthyu.n pravachanasAr re,
gU.nthyo samayano sAr re,
jinajIno OMkAranAd re,
va.ndu.n e OMkAranAd re,
mArA dhyAne hajo jinavAN re,
vAjo mane dinarAt re,
Page -5 of 388
PDF/HTML Page 22 of 415
single page version
svabhAvapudgalakA svarUp ............................. 27
pudgalaparyAyake svarUpakA kathan ................... 28
pudgaladravyake kathanakA upasa.nhAr ................... 29
dharma-adharma-AkAshakA sa.nkShipta kathan ............. 30
vyavahArakAlakA svarUp aur usake
pratij~nA ................................................ 1 mokShamArga aur usake phalake svarUp-
nirUpaNakI sUchanA ................................. 2 svabhAvaratnatrayakA svarUp ............................... 3 ratnatrayake bhedakAraN tathA lakShaN sambandhI
kAlAdi amUrta achetan dravyo.nke svabhAvaguN-
kathan................................................. 4 vyavahAr samyaktvakA svarUp .......................... 5 aThArah doSho.nkA svarUp................................ 6 tIrtha.nkar paramadevakA svarUp ........................... 7 paramAgamakA svarUp ...................................... 8 Chah dravyo.nke pR^ithak pR^ithak nAm ...................... 9 upayogakA lakShaN ...................................... 10 j~nAnake bhed .............................................. 11 darshanopayogakA svarUp ................................ 13 ashuddha darshanakI shuddha aur ashuddha paryAyakI
nirvikalpa tattvake svarUpakA kathan .............. 39
prakR^iti Adi ba.ndhasthAn tathA udayake sthAno.nkA
sUchanA............................................... 14 svabhAvaparyAye.n aur vibhAvaparyAye.n...................... 15 chAragatikA svarUp nirUpaN......................... 16 kartR^itva-bhoktR^itvake prakArakA kathan................ 18 dono.n nayo.nkI saphalatA ................................ 19
pudgaladravyake bhedo.nkA kathan ........................ 20 vibhAvapudgalakA svarUp ............................. 21 kAraNaparamANudravya aur kAryaparamANudravyakA
svarUp ............................................. 25
Page -4 of 388
PDF/HTML Page 23 of 415
single page version
kAraNaparamAtmAko samasta paudgalik vikAr
vyavahArachAritra-adhikArakA upasa.nhAr aur
sa.nsArI aur mukta jIvo.nme.n antar na
kAryasamayasAr aur kAraNasamayasArame.n antar
nishchay aur vyavahAranayakI upAdeyatAkA
hey-upAdey athavA tyAg-grahaNakA svarUp
Atma-ArAdhanAme.n vartate hue jIvako hI
kathan............................................... 84
ahi.nsAvratakA svarUp ................................. 56 satyavratakA svarUp .................................... 57 achauryavratakA svarUp .................................. 58 brahmacharyavratakA svarUp ................................. 59 parigrah-parityAgavratakA svarUp ...................... 60 IryAsamitikA svarUp ................................. 61 bhAShAsamitikA svarUp ................................ 62 eShaNAsamitikA svarUp .............................. 63 AdAnanikShepaNasamitikA svarUp .................... 64 pratiShThApanasamitikA svarUp........................... 65 vyavahAr manoguptikA svarUp .......................... 66 vachanaguptikA svarUp ................................... 67 kAyaguptikA svarUp ................................... 68 nishchayamano-vachanaguptikA svarUp...................... 69 nishchayakAyaguptikA svarUp ............................ 70 bhagavAn arhat parameshvarakA svarUp .................. 71 bhagavanta siddhaparameShThiyo.nkA svarUp .................. 72 bhagavanta AchAryakA svarUp .......................... 73 adhyApak nAmak paramagurukA svarUp .............. 74
Asannabhavya aur anAsannabhavya jIvake
se mumukShuko nishchayapratikramaN hotA hai,
tatsambandhI kathan ................................ 91
dhyAn ek upAdey hai — aisA kathan ............ 93
Page -3 of 388
PDF/HTML Page 24 of 415
single page version
vyavahAr pratikramaNakI saphalatA kab kahI
nishchayanayake pratyAkhyAnakA svarUp .................. 95 anantachatuShTayAtmak nij AtmAke dhyAnakA
paramabhAvanAke sanmukh hai – aise j~nAnIko sIkh ..... 97
nishchayakAyotsargakA svarUp ......................... 121
bandharahit AtmAko bhAne sambandhI sIkh .......... 98 sakal vibhAvake sa.nnyAsakI vidhi ................. 99 sarvatra AtmA upAdey hai – aisA kathan ............ 100
samatA binA dravyali.ngadhArI shramaNAbhAsako
sa.nsArAvasthA aur muktime.n jIv niHsahAy
kathan............................................. 124
ekatvabhAvanArUp pariNamit samyagj~nAnIkA
Atmagat doSho.nse mukta honeke upAyakA
AtmA hI upAdey hai — aisA kathan ............. 127
param tapodhanakI bhAvashuddhikA kathan............. 104 nishchayapratyAkhyAnake yogya jIvakA svarUp ....... 105 nishchay-pratyAkhyAn adhikArakA upasa.nhAr......... 106
nishchay-AlochanAkA svarUp ....................... 107 AlochanAke svarUpake bhedo.nkA kathan ........... 108
nau nau kaShAyakI vijay dvArA prApta honevAle
nishchay-prAyashchittakA svarUp......................... 113 chAr kaShAyo.n par vijay prApta karaneke upAyakA
‘‘shuddha j~nAnakA svIkAr karanevAleko prAyashchitta
vyavahAranayapradhAn siddhabhaktikA svarUp .......... 135
Page -2 of 388
PDF/HTML Page 25 of 415
single page version
nij paramAtmAkI bhaktikA svarUp .............. 136 nishchayayogabhaktikA svarUp ......................... 137 viparIt abhinivesh rahit AtmabhAv hI
vachanasambandhI vyApArakI nivR^ittike
bhakti adhikArakA upasa.nhAr ...................... 140
paramAvashyak adhikArakA upasa.nhAr ............... 158
11 – nishchay-paramAvashyak adhikAr nirantar svavashako nishchay-Avashyak hone
avash param jinayogIshvarako param Avashyak-
bhedopachAr-ratnatrayapariNativAle jIvako avashapanA
anyavash aise ashuddha-antarAtma jIvakA lakShaN 144 anyavashakA svarUp ................................. 145 sAkShAt svavash paramajinayogIshvarakA
nishchayanayase svarUpakA kathan ...................... 165
shuddhanishchayanayakI vivakShAse paradarshanakA khaNDan 166
kevalaj~nAnakA svarUp ................................ 167
kevaladarshanake abhAvame.n sarvaj~natA nahI.n hotI
shuddha-nishchay-AvashyakakI prAptike upAyakA
shuddhopayogonmukh jIvako sIkh .................... 148 Avashyak karmake abhAvame.n tapodhan bahirAtmA hotA
bAhya tathA antar jalpakA nirAs ................ 150 svAtmAshrit nishchayadharmadhyAn aur nishchayashukladhyAn-
‘‘jIv j~nAnasvarUp hai’’ aisA vitarka
kathan............................................. 151
paramavItarAgachAritrame.n sthit param tapodhanakA
samasta vachanasambandhI vyApArakA nirAs .......... 153
Page -1 of 388
PDF/HTML Page 26 of 415
single page version
kevalaj~nAnIko bandhake abhAvake svarUp
paramatattvake svarUpakA visheSh kathan .......... 181
bhagavAn siddhake svabhAvaguNo.nke svarUpakA
kevalI bhaTTArakake manarahitapane sambandhI
siddhakShetrase U par jIv-pudgalo.nke gamanakA
shuddha jIvako svabhAvagatikI prApti honeke
kAraNaparamatattvake svarUpakA kathan .............. 177 nirupAdhisvarUp jisakA lakShaN hai aise
bhavyako sIkh ........................................ 186
shAstrake nAm kathan dvArA shAstrakA upasa.nhAr .. 18
sA.nsArik vikArasamUhake abhAvake kAraN
Page 0 of 388
PDF/HTML Page 27 of 415
single page version
puNyaprakAshaka.n, pApapraNAshakamida.n shAstra.n shrIniyamasAranAmadheya.n, asya mUlagranthakartAraH
shrIsarvaj~nadevAstaduttaragranthakartAraH shrIgaNadharadevAH pratigaNadharadevAsteShA.n vachanAnusAramAsAdya
AchAryashrIkundakundAchAryadevavirachita.n, shrotAraH sAvadhAnatayA shR^iNavantu
Page 1 of 388
PDF/HTML Page 28 of 415
single page version
jitabhavamabhivande bhAsura.n shrIjina.n vA ..1..
[pratham, granthake Adime.n shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit prAkR^itagAthAbaddha is ‘niyamasAr’ nAmak shAstrakI ‘tAtparyavR^itti’ nAmak sa.nskR^it TIkAke rachayitA muni shrI padmaprabhamaladhAridev sAt shloko.n dvArA ma.ngalAcharaNAdi karate hai.n : — ]
[shloekArtha : — ] he paramAtmA ! tere hote hue mai.n apane jaise (sa.nsAriyo.n jaise) mohamugdha aur kAmavash buddhako tathA brahmA-viShNu-maheshako kyo.n pUjU.N ? (nahI.n pUjU.NgA .)
Page 2 of 388
PDF/HTML Page 29 of 415
single page version
tarkAbjArka.n bhaTTapUrvAkala.nkam .
tadvidyADhaya.n vIranandi.n vratIndram ..3..
jisane bhavo.nko jItA hai usakI mai.n vandanA karatA hU.N — use prakAshamAn aise shrI jin kaho,
[shloekArtha : — ] 5vAcha.nyamIndro.nkA ( – jinadevo.nkA) mukhakamal jisakA vAhan hai aur do nayo.nke Ashrayase sarvasva kahanekI jisakI paddhati hai us vANIko ( – jinabhagavanto.nkI syAdvAdamudrit vANIko) mai.n vandan karatA hU.N .2.
[shloekArtha : — ] uttam siddhAntarUpI shrIke pati siddhasen munIndrako, 6tarka kamalake sUrya bhaTTa akala.nk munIndrako, 7shabdasindhuke chandra pUjyapAd munIndrako aur tadvidyAse ( – siddhAntAdi tIno.nke j~nAnase) samR^iddha vIranandi munIndrako mai.n vandan karatA hU.N .3.
shrI jinabhagavAn (1) moharAgadveShakA abhAv honeke kAraN shobhanIkatAko prApta hai.n, aur (2) kevalaj~nAnAdiko prApta kar liyA hai isaliye sampUrNatAko prApta hai.n; isaliye unhe.n yahA.N sugat kahA hai .
honese unhe.n yahA.N giridhar kahA hai .
divyavANIke prakAshak honese unhe.n yahA.N vAgIshvar kahA hai .
kahA gayA hai .
1sugat kaho, 2giridhar kaho, 3vAgIshvar kaho yA 4shiv kaho .1.
1buddhako sugat kahA jAtA hai . sugat arthAt (1) shobhanIkatAko prApta, athavA (2) sampUrNatAko prApta .
2kR^iShNako giridhar (arthAt parvatako dhAraN kar rakhanevAle) kahA jAtA hai . shrI jinabhagavAn ana.ntavIryavAn
3brahmAko athavA bR^ihaspatiko vAgIshvar (arthAt vANIke adhipati) kahA jAtA hai . shrI jinabhagavAn
4maheshako (sha.nkarako) shiv kahA jAtA hai . shrI jinabhagavAn kalyANasvarUp honese unhe.n yahA.N shiv
5vAcha.nyamIndra = muniyo.nme.n pradhAn arthAt jinadev; maun sevan karanevAlo.nme.n shreShTha arthAt jinadev; vAk-
sa.nyamiyo.nme.n indra samAn arthAt jinadev [vAcha.nyamI = muni; maun sevan karanevAle; vANIke sa.nyamI .]
6tarkakamalake sUrya = tarkarUpI kamalako praphu llit karaneme.n sUrya samAn
7shabdasindhuke chandra = shabdarUpI samudrako uChAlaneme.n chandra samAn
Page 3 of 388
PDF/HTML Page 30 of 415
single page version
[shloekArtha : — ] bhavyo.nke mokShake liye tathA nij AtmAkI shuddhike hetu niyamasArakI ‘tAtparyavR^itti’ nAmak TIkA mai.n kahU.NgA .4.
punashcha —
[shloekArtha : — ] guNake dhAraN karanevAle gaNadharo.nse rachit aur shrutadharo.nkI paramparAse achChI tarah vyakta kiye gaye is paramAgamake arthasamUhakA kathan karaneme.n ham ma.ndabuddhi so kaun ? .5.
tathApi —
[shloekArtha : — ] Ajak la hamArA man paramAgamake sArakI puShTa ruchise punaH punaH atyanta prerit ho rahA hai . [us ruchise prerit honeke kAraN ‘tAtparyavR^itti’ nAmakI yah TIkA rachI jA rahI hai .] .6.
[shloekArtha : — ] sUtrakArane pahale pA.Nch astikAy, Chah dravya, sAt tattva aur nav padArtha tathA pratyAkhyAnAdi satkriyAkA kathan kiyA hai (arthAt bhagavAn kundakundAchAryadevane is shAstrame.n pratham pA.Nch astikAy Adi aur pashchAt pratyAkhyAnAdi satkriyAkA kathan kiyA hai ) .7.
Page 4 of 388
PDF/HTML Page 31 of 415
single page version
alamalamativistareN . svasti sAkShAdasmai vivaraNAy .
athAtra jina.n natvetyanen shAstrasyAdAvasAdhAraNa.n ma~N.hgalamabhihitam .
natvetyAdi — anekajanmATavIprApaNahetUn samastamoharAgadveShAdIn jayatIti jinaH . vIro vikrAntaH; vIrayate shUrayate vikrAmati karmArAtIn vijayat iti vIraH — shrIvardhamAn-sanmatinAth ati vistArase bas hoo, bas hoo . sAkShAt yah vivaraN jayavanta varto .
ab (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit) gAthAsUtrakA avataraN kiyA jAtA hai : —
gAthA : 1 anvayArtha : — [anantavaraj~nAnadarshanasvabhAva.n ] ana.nt aur utkR^iShTa j~nAnadarshan jinakA svabhAv hai aise ( – kevalaj~nAnI aur kevaladarshanI) [ jina.n vIra.n ] jin vIrako [ natvA ] naman karake [ kevalishrutakevalibhaNitam ] kevalI tathA shrutakevaliyo.nne kahA huA [ niyamasAra.n ] niyamasAr [ vakShyAmi ] mai.n kahU.NgA .
TIkA : — yahA.N ‘jina.n natvA’ is gAthAse shAstrake Adime.n asAdhAraN ma.ngal kahA hai .
‘natvA’ ityAdi pado.nkA tAtparya kahA jAtA hai : anek janmarUp aTavIko prApta karAneke hetubhUt samasta moharAgadveShAdikako jo jIt letA hai vah ‘jin’ hai . ‘vIr’ arthAt vikrA.nt ( – parAkramI); vIratA pragaT kare, shaurya pragaT kare, vikram (parAkram) darshAye, karmashatruo.n par vijay prApta kare, vah ‘vIr’ hai . aise vIrako — jo ki shrI vardhamAn, shrI sanmatinAth, shrI ativIr tathA shrI mahAvIr – in nAmo.nse
Page 5 of 388
PDF/HTML Page 32 of 415
single page version
-mahatimahAvIrAbhidhAnaiH sanAthaH parameshvaro mahAdevAdhidevaH pashchimatIrthanAthaH tribhuvanasacharAchar- dravyaguNaparyAyaikasamayaparichChittisamarthasakalavimalakevalaj~nAnadarshanAbhyA.n yukto yasta.n praNamya vakShyAmi kathayAmItyarthaH . kam? niyamasAram . niyamashabdastAvat.h samyagdarshanaj~nAnachAritreShu vartate, niyamasAr ityanen shuddharatnatrayasvarUpamukta m . ki.nvishiShTam ? kevalishrutakevali- bhaNita.n — kevalinaH sakalapratyakShaj~nAnadharAH, shrutakevalinaH sakaladravyashrutadharAstaiH kevalibhiH shrutakevalibhishcha bhaNita.n — sakalabhavyanikurambahitakara.n niyamasArAbhidhAna.n paramAgama.n vakShyAmIti vishiShTeShTadevatAstavanAnantara.n sUtrakR^itA pUrvasUriNA shrIkundakundAchAryadevaguruNA pratij~nAtam . iti sarvapadAnA.n tAtparyamukta m .
tribhuvanajanapUjyaH pUrNabodhaikarAjyaH .
samavasR^itinivAsaH kevalashrInivAsaH ..8..
yukta hai.n, jo parameshvar hai.n, mahAdevAdhidev hai.n, antim tIrthanAth hai.n, jo tIn bhuvanake sacharAchar, dravya - guN - paryAyo.nko ek samayame.n jAnane-dekhaneme.n samartha aise sakalavimal ( – sarvathA nirmal) kevalaj~nAnadarshanase sa.nyukta hai.n unhe.n — praNAm karake kahatA hU.N . kyA kahatA hU.N ? ‘niyamasAr’ kahatA hU.N . ‘niyam’ shabda, pratham to, samyagdarshanaj~nAnachAritrake liye hai . ‘niyamasAr’ (‘niyamakA sAr’) aisA kahakar shuddha ratnatrayakA svarUp kahA hai . kaisA hai vah ? kevaliyo.n tathA shrutakevaliyo.nne kahA huA hai . ‘kevalI’ ve sakalapratyakSha j~nAnake dhAraN karanevAle aur ‘shrutakevalI’ ve sakal dravyashrutake dhAraN karanevAle; aise kevaliyo.n tathA shrutakevaliyo.nne kahA huA, sakal bhavyasamUhako hitakar, ‘niyamasAr’ nAmakA paramAgam mai.n kahatA hU.N . isaprakAr, vishiShTa iShTadevatAkA stavan karake, phi ra sUtrakAr pUrvAchArya shrI kundakundAchAryadevagurune pratij~nA kI .
— isaprakAr sarva pado.nkA tAtparya kahA gayA .
[ab pahalI gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai :]
[shloekArtha : — ] shuddhabhAv dvArA ✽mArakA (kAmakA) jinho.nne nAsh kiyA hai, tIn
✽ mAr = (1) kAmadev; (2) hi.nsA; (3) maraN .
Page 6 of 388
PDF/HTML Page 33 of 415
single page version
maggo maggaphala.n ti ya duviha.n jiNasAsaNe samakkhAda.n .
maggo mokkhauvAo tassa phala.n hoi NivvANa.n ..2..
mokShamArgatatphalasvarUpanirUpaNopanyAso.ayam .
‘samyagdarshanaj~nAnachAritrANi mokShamArgaH’ iti vachanAt.h mArgastAvachChuddharatnatraya.n, mArgaphal- mapunarbhavapurandhrikAsthUlabhAlasthalalIlAla.nkAratilakatA . dvividha.n kilaiva.n paramavItarAgasarvaj~nashAsane bhuvanake jano.nko jo pUjya hai.n, pUrNa j~nAn jinakA ek rAjya hai, devo.nkA samAj jinhe.n naman karatA hai, janmavR^ikShakA bIj jinho.nne naShTa kiyA hai, samavasaraName.n jinakA nivAs hai aur kevalashrI ( – kevalaj~nAnadarshanarUpI lakShmI) jiname.n vAs karatI hai, ve vIr jagatame.n jayava.nt vartate hai.n .8 .
gAthA : 2 anvayArtha : — [mArgaH mArgaphalam ] mArga aur mArgaphal [iti cha dvividha.n ] aise do prakArakA [jinashAsane ] jinashAsaname.n [samAkhyAtam ] kathan kiyA gayA hai; [mArgaH mokShopAyaH ] mArga mokShopAy hai aur [tasya phala.n ] usakA phal [nirvANa.n bhavati ] nirvAN hai .
TIkA : — yah, mokShamArga aur usake phalake svarUpanirUpaNakI sUchanA ( – un dono.nke svarUpake nirUpaNakI prastAvanA) hai .
‘samyagdarshanaj~nAnachAritrANi mokShamArgaH (samyagdarshan, samyagj~nAn aur samyakchAritra mokShamArga hai )’ aisA (shAstrakA) vachan honese, mArga to shuddharatnatray hai aur mArgaphal muktirUpI strIke vishAl bhAlapradeshame.n shobhA-ala~N.hkArarUp tilakapanA hai (arthAt mArgaphal muktirUpI strIko varaN karanA hai) . is prakAr vAstavame.n (mArga aur mArgaphal aisA) do prakArakA, chaturthaj~nAnadhArI ( – manaHparyayaj~nAnake dhAraN karanevAle) pUrvAchAryo.nne paramavItarAg
Page 7 of 388
PDF/HTML Page 34 of 415
single page version
chaturthaj~nAnadhAribhiH pUrvasUribhiH samAkhyAtam . paramanirapekShatayA nijaparamAtmatattvasamyak- shraddhAnaparij~nAnAnuShThAnashuddharatnatrayAtmakamArgo mokShopAyaH, tasya shuddharatnatrayasya phala.n svAtmopalabdhiriti .
kvachid draviNarakShaNe matimimA.n cha chakre punaH .
nijAtmani rato bhaved vrajati mukti metA.n hi saH ..9..
sarvaj~nake shAsaname.n kathan kiyA hai . nij paramAtmatattvake samyakshraddhAn - j~nAn - anuShThAnarUp ❃
svAtmopalabdhi ( – nij shuddha AtmAkI prApti) hai .
[ab dUsarI gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shloekArtha : — ] manuShya kabhI kAminIke prati ratise utpanna honevAle sukhakI or gati karatA hai aur phi ra kabhI dhanarakShAkI buddhi karatA hai . jo paNDit kabhI jinavarake mArgako prApta karake nij AtmAme.n rat ho jAte hai.n, ve vAstavame.n is muktiko prApta hote hai.n .9.
✽ shuddharatnatray arthAt nij paramAtmatattvakI samyak shraddhA, usakA samyak j~nAn aur usakA samyak AcharaN
parakI tathA bhedo.nkI lesh bhI apekShA rahit honese vah shuddharatnatray mokShakA upAy hai; us shuddharatnatrayakA
phal shuddha AtmAkI pUrNa prApti arthAt mokSha hai .
Page 8 of 388
PDF/HTML Page 35 of 415
single page version
atra niyamashabdasya sAratvapratipAdanadvAreN svabhAvaratnatrayasvarUpamukta m .
yaH sahajaparamapAriNAmikabhAvasthitaH svabhAvAnantachatuShTayAtmakaH shuddhaj~nAnachetanA- pariNAmaH sa niyamaH . niyamen cha nishchayen yatkArya.n prayojanasvarUpa.n j~nAnadarshanachAritram . j~nAna.n tAvat.h teShu triShu paradravyaniravala.nbatven niHsheShatontarmukhayogashakte : sakAshAt.h nij-
gAthA : 3 anvayArtha : — [saH niyamaH ] niyam arthAt [niyamen cha ] niyamase (nishchit) [yat kArya.n ] jo karaneyogya ho vah arthAt [j~nAnadarshanachAritram ] j~nAnadarshanachAritra . [viparItaparihArArtha.n ] viparItake parihAr hetuse (j~nAnadarshanachAritrase viruddha bhAvo.nkA tyAg karaneke liye) [khalu ] vAstavame.n [sAram iti vachanam ] ‘sAr’ aisA vachan [bhaNitam ] kahA hai
TIkA : — yahA.N (is gAthAme.n), ‘niyam’ shabdako ‘sAr’ shabda kyo.n lagAyA hai usake pratipAdan dvArA svabhAvaratnatrayakA svarUp kahA hai .
jo sahaj 1param pAriNAmik bhAvase sthit, svabhAv-anantachatuShTayAtmak nishchayase (nishchit) jo karaneyogya — prayojanasvarUp — ho vah arthAt j~nAnadarshanachAritra . un tIno.nme.nse pratyekakA svarUp kahA jAtA hai : (1) paradravyakA avala.nban liye binA
nirapekSha ekarUp hai aur dravyArthik nayakA viShay hai . [visheShake liye hindI samayasAr gA0 320
shrI jayasenAchAryadevakI sa.nskR^it TIkA aur bR^ihadadravyasa.ngrah gAthA 13 kI TIkA dekho .]
liye nahI.n hai aur paryAyArthik nayakA viShay nahI.n hai; yah shuddhaj~nAnachetanApariNAm to utpAdavyayanirapekSha ekarUp hai aur dravyArthik nayakA viShay hai .
[kAraNaniyamake Ashrayase kAryaniyam pragaT hotA hai .]
2shuddhaj~nAnachetanApariNAm so 3niyam ( – kAraNaniyam) hai . niyam ( – kAryaniyam) arthAt
1- is param pAriNAmik bhAvame.n ‘pAriNAmik’ shabda hone par bhI vah utpAdavyayarUp pariNAmako sUchit
2- isa shuddhaj~nAnachetanApariNAmame.n ‘pariNAm’ shabda hone par bhI vah utpAdavyayarUp pariNAmako sUchit karaneke
3- yah niyam so kAraNaniyam hai, kyo.nki vah samyagj~nAnadarshanachAritrarUp kAryaniyamakA kAraN hai .
Page 9 of 388
PDF/HTML Page 36 of 415
single page version
paramatattvaparij~nAnam upAdeya.n bhavati . darshanamapi bhagavatparamAtmasukhAbhilAShiNo jIvasya shuddhAntastattvavilAsajanmabhUmisthAnanijashuddhajIvAstikAyasamupajanitaparamashraddhAnamev bhavati . chAritramapi nishchayaj~nAnadarshanAtmakakAraNaparamAtmani avichalasthitirev . asya tu niyam- shabdasya nirvANakAraNasya viparItaparihArArthatven sAramiti bhaNita.n bhavati .
niHsheSharUpase antarmukh yogashaktime.nse upAdey ( – upayogako sampUrNarUpase antarmukh karake grahaN karaneyogya) aisA jo nij paramatattvakA parij~nAn ( – jAnanA) so j~nAn hai . (2) bhagavAn paramAtmAke sukhake abhilAShI jIvako shuddha antaHtattvake 1vilAsakA janmabhUmisthAn jo nij shuddha jIvAstikAy usase utpanna honevAlA jo param shraddhAn vahI darshan hai . (3) nishchayaj~nAnadarshanAtmak kAraNaparamAtmAme.n avichal sthiti ( – nishchalarUpase lIn rahanA) hI chAritra hai . yah j~nAnadarshanachAritrasvarUp niyam nirvANakA 2kAraN hai . us ‘niyam’ shabdako 3viparItake parihAr hetu ‘sAr’ shabda jo.DA gayA hai . [ab tIsarI gAthAkI TIkA pUrNa karate hue shlok kahA jAtA hai :]
[shloekArtha : — ] isaprakAr mai.n viparIt rahit ( – vikalparahit) 4anuttam ratnatrayakA Ashray karake muktirUpI strIse utpanna ana~N.hga ( – asharIrI, atIndriy, Atmik) sukhako prApta karatA hU.N .10.
1- vilAs=krI.DA, Ananda, mauj .
2- kAraN jaisA hI kArya hotA hai; isaliye svarUpame.n sthiratA karanekA abhyAs hI vAstavame.n ananta kAl tak svarUpame.n sthir rah jAnekA upAy hai .
3- viparIt=viruddha . [vyavahAraratnatrayarUp vikalpo.nko — parAshrit bhAvo.nko — Cho.Dkar mAtra nirvikalpa j~nAnadarshanachAritrakA hI — shuddharatnatrayakA hI — svIkAr karane hetu ‘niyam’ ke sAth ‘sAr’ shabda jo.DA hai .]
4- anuttam=jisase uttam koI dUsarA nahI.n hai aisA; sarvottam; sarvashreShTha .
Page 10 of 388
PDF/HTML Page 37 of 415
single page version
ratnatrayasya bhedakaraNalakShaNakathanamidam .
mokShaH sAkShAdakhilakarmapradhva.nsanenAsAditamahAnandalAbhaH . pUrvokta nirupachAraratnatray- pariNatistasya mahAnandasyopAyaH . api chaiShA.n j~nAnadarshanachAritrANA.n trayANA.n pratyekaprarUpaNA bhavati . katham, ida.n j~nAnamida.n darshanamida.n chAritramityanen vikalpen . darshanaj~nAnachAritrANA.n lakShaNa.n vakShyamANasUtreShu j~nAtavya.n bhavati .
gAthA : 4 anvayArtha : — [niyamaH ] (ratnatrayarUp) niyam [mokShopAyaH ] mokShakA upAy hai; [tasya phala.n ] usakA phal [paramanirvANa.n bhavati ] param nirvAN hai . [api cha ] punashcha (bhedakathan dvArA abhed samajhAneke hetu) [eteShA.n trayANA.n ] in tIno.nkA [pratyekaprarUpaNA ] bhed karake bhinna-bhinna nirUpaN [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — ratnatrayake bhed karaneke sambandhame.n aur unake lakShaNo.nke sambandhame.n yah kathan hai .
samasta karmo.nke nAsh dvArA sAkShAt prApta kiyA jAnevAlA mahA AnandakA lAbh so mokSha hai . us mahA AnandakA upAy pUrvokta nirupachAr ratnatrayarUp pariNati hai . punashcha (nirupachAr ratnatrayarUp abhedapariNatime.n antarbhUt rahe hue) in tInakA — j~nAn, darshan aur chAritrakA — bhinna-bhinna nirUpaN hotA hai . kis prakAr ? yah j~nAn hai, yah darshan hai, yah chAritra hai — isaprakAr bhed karake . (is shAstrame.n) jo gAthAsUtra Age kahe jAye.nge uname.n darshan-j~nAn-chAritrake lakShaN j~nAt ho.nge .
[ab, chauthI gAthAkI TIkA pUrNa karate hue shlok kahA jAtA hai :]
Page 11 of 388
PDF/HTML Page 38 of 415
single page version
hyAtmA j~nAna.n na punarapara.n draShTiranyA.api naiv .
buddhavA janturna punarudara.n yAti mAtuH sa bhavyaH ..11..
vyavahArasamyaktvasvarUpAkhyAnametat.h .
AptaH sha.nkArahitaH . sha.nkA hi sakalamoharAgadveShAdayaH . AgamaH tanmukhAravinda- vinirgatasamastavastuvistArasamarthanadakShaH chaturavachanasandarbhaH . tattvAni cha bahistattvAntastattva-
[shloekArtha : — ] muniyo.nko mokShakA upAy shuddharatnatrayAtmak (shuddharatnatray- pariNatirUp pariNamit) AtmA hai . j~nAn isase koI anya nahI.n hai, darshan bhI isase anya nahI.n hai aur shIl (chAritra) bhI anya nahI.n hai . — yah, mokShako prApta karanevAlo.nne (arhantabhagavanto.nne) kahA hai . ise jAnakar jo jIv mAtAke udarame.n punaH nahI.n AtA, vah bhavya hai .11.
gAthA : 5 anvayArtha : — [AptAgamatattvAnA.n ] Apta, Agam aur tattvo.nkI [shraddhAnAt ] shraddhAse [samyaktvam ] samyaktva [bhavati ] hotA hai; [vyapagatAsheShadoShaH ] jisake asheSh (samasta) doSh dUr hue hai.n aisA jo [sak laguNAtmA ] sakalaguNamay puruSh [AptaH bhavet ] vah Apta hai .
TIkA : — yah, vyavahArasamyaktvake svarUpakA kathan hai .
Apta arthAt sha.nkArahit . sha.nkA arthAt sakal moharAgadveShAdik (doSh) . Agam arthAt Aptake mukhAravindase nikalI huI, samasta vastuvistArakA sthApan karaneme.n samartha aisI
Page 12 of 388
PDF/HTML Page 39 of 415
single page version
chatur vachanarachanA . tattva bahiHtattva aur antaHtattvarUp paramAtmatattva aise (do) bhedo.nvAle hai.n athavA jIv, ajIv, Asrav, sa.nvar, nirjarA, bandha tathA mokSha aise bhedo.nke kAraN sAt prakArake hai.n . unakA ( – AptakA, AgamakA aur tattvakA) samyak shraddhAn so vyavahArasamyaktva hai . [ab, pA.NchavI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue shlok kahA jAtA hai :]
[shloekArtha : — ] bhavake bhayakA bhedanakaranevAle in bhagavAnake prati kyA tujhe bhakti nahI.n hai ? to tU bhavasamudrake madhyame.n rahanevAle magarake mukhame.n hai .12.
gAthA : 6 anvayArtha : — [kShudhA ] kShudhA, [tR^iShNA ] tR^iShA, [bhaya.n ] bhay, [roShaH ] roSh (krodh), [rAgaH ] rAg, [mohaH ] moh, [chintA ] chintA, [jarA ] jarA, [rujA ] rog, [mR^ityuH ] mR^ityu, [svedaH ] sved (pasInA), [khedaH ] khed, [madaH ] mad, [ratiH ] rati, [vismayanidre ] vismay, nidrA, [janmodvegau ] janma aur udveg — (yah aThArah doSh hai.n ) .
Page 13 of 388
PDF/HTML Page 40 of 415
single page version
aShTAdashadoShasvarUpAkhyAnametat.h .
asAtAvedanIyatIvrama.ndakleshakarI kShudhA . asAtAvedanIyatIvratIvratarama.ndama.ndatarapIDayA samupajAtA tR^iShA . ihalokaparalokAtrANAguptimaraNavedanAkasmikabhedAt.h saptadhA bhavati bhayam . krodhanasya pu.nsastIvrapariNAmo roShaH . rAgaH prashasto.aprashastashcha; dAnashIlopavAsagurujanavaiyAvR^ittyA- disamudbhavaH prashastarAgaH, strIrAjachaurabhakta vikathAlApAkarNanakautUhalapariNAmo hyaprashastarAgaH . chAturvarNyashramaNasa.nghavAtsalyagato mohaH prashasta itaro.aprashasta ev . chintana.n dharmashuklarUpa.n TIkA : — yah, aThArah doSho.nke svarUpakA kathan hai .
(1) asAtAvedanIy sambandhI tIvra athavA ma.nd kleshakI karanevAlI vah kShudhA hai (arthAt vishiShTa — khAs prakArake — asAtAvedanIy karmake nimittase honevAlI jo vishiShTa sharIr-avasthA us par lakSha jAkar mohanIy karmake nimittase honevAlA jo khAnekI ichChArUp duHkh vah kShudhA hai) . (2) asAtAvedanIy sambandhI tIvra, tIvratar ( – adhik tIvra), manda athavA mandatar pI.DAse utpanna honevAlI vah tR^iShA hai (arthAt vishiShTa asAtAvedanIy karmake nimittase honevAlI jo vishiShTa sharIr-avasthA us par lakSha jAk ra karanese mohanIy karmake nimittase honevAlA jo pInekI ichChArUp duHkh vah tR^iShA hai) . (3) is lokakA bhay, paralokakA bhay, arakShAbhay, aguptibhay, maraNabhay, vedanAbhay tathA akasmAtabhay isaprakAr bhay sAt prakArake hai.n . (4) krodhI puruShakA tIvra pariNAm vah roSh hai . (5) rAg prashasta aur aprashasta hotA hai; dAn, shIl, upavAs tathA gurujano.nkI vaiyAvR^ittya Adime.n utpanna honevAlA vah prashasta rAg hai aur strI sambandhI, rAjA sambandhI, chor sambandhI tathA bhojan sambandhI vikathA kahane tathA sunaneke kautUhalapariNAm vah aprashasta rAg hai . (6)1chAr prakArake shramaNasa.nghake prati vAtsalya sambandhI moh vah prashasta hai aur usase atirikta moh aprashasta hI hai . (7) dharmarUp tathA shuklarUp chintan ( – chintA, vichAr) prashasta hai aur usake atirikta (ArtarUp tathA raudrarUp chintan) aprashasta hI hai . (8) tirya.ncho.n tathA manuShyo.nko vayakR^it dehavikAr
1 shramaNake chAr prakAr isaprakAr hai.nH — (1) R^iShi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagAr . R^iddhivAle
shramaN ve R^iShi hai.n; avadhij~nAn, manaHparyayaj~nAn athavA kevalaj~nAnavAle shramaN ve muni hai.n; upashamak athavA
kShapak shreNIme.n ArU.Dh.h.h shramaN ve yati hai.n; aur sAmAnya sAdhu ve anagAr hai.n . — aise chAr prakArakA shramaNasa.ngh
hai .