Niyamsar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 7-13.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 21

 

Page 14 of 388
PDF/HTML Page 41 of 415
single page version

prashastamitaradaprashastamev . tirya~N.hmAnavAnA.n vayaHkR^itadehavikAr ev jarA . vAtapittashleShmaNA.n vaiShamyasa.njAtakalevaravipIDaiv rujA . sAdisanidhanamUrtendriyavijAtIyanaranArakAdivibhAvavya.njan- paryAyavinAsh ev mR^ityurityukta : . ashubhakarmavipAkajanitasharIrAyAsasamupajAtapUtiga.ndhasambandha- vAsanAvAsitavArbindusa.ndohaH svedaH . aniShTalAbhaH khedaH . sahajachaturakavitvanikhilajanatA- karNAmR^itasya.ndisahajasharIrakulabalaishvaryairAtmAha.nkArajanano madaH . manoj~neShu vastuShu paramA prItirev ratiH . paramasamarasIbhAvabhAvanAparityaktAnA.n kvachidapUrvadarshanAdvismayaH . kevalen shubhakarmaNA, kevalenAshubhakarmaNA, mAyayA, shubhAshubhamishreN devanArakatirya~N.hmanuShyaparyAyeShUtpattirjanma . darshanAvaraNIyakarmodayen pratyastamitaj~nAnajyotirev nidrA . iShTaviyogeShu viklavabhAv evodvegaH . ebhirmahAdoShairvyAptAstrayo lokAH . etairvinirmukto vItarAgasarvaj~na iti . (Ayuke kAraN honevAlI sharIrakI jIrNadashA) vahI jarA hai . (9) vAt, pitta aur kaph kI viShamatAse utpanna honevAlI kalevar (sharIr) sambandhI pI.DA vahI rog hai . (10) sAdi - sanidhan, mUrta indriyo.nvAle, vijAtIy naranArakAdi vibhAvavya.njanaparyAyakA jo vinAsh usIko mR^ityu kahA gayA hai . (11) ashubh karmake vipAkase janit, shArIrik shramase utpanna honevAlA, jo durga.ndhake sambandhake kAraN burI ga.ndhavAle jalabinduo.nkA samUh vah sved hai . (12) aniShTakI prApti (arthAt koI vastu aniShTa laganA) vah khed hai . (13) sarva janatAke (janasamAjake) kAno.nme.n amR^it u.NDelanevAle sahaj chatur kavitvake kAraN, sahaj (sundar) sharIrake kAraN, sahaj (uttam) kulake kAraN, sahaj balake kAraN tathA sahaj aishvaryake kAraN AtmAme.n jo aha~N.hkArakI utpatti vah mad hai . (14) manoj~na (manoharsundar) vastuo.nme.n param prIti vahI rati hai . (15) param samarasIbhAvakI bhAvanA rahit jIvo.nko (param samatAbhAvake anubhav rahit jIvo.nko) kabhI pUrvakAlame.n na dekhA huA dekhaneke kAraN honevAlA bhAv vah vismay hai . (16) keval shubh karmase devaparyAyame.n jo utpatti, keval ashubh karmase nArakaparyAyame.n jo utpatti, mAyAse tirya~nchaparyAyame.n jo utpatti aur shubhAshubh mishra karmase manuShyaparyAyame.n jo utpatti, so janma hai . (17) darshanAvaraNIy karmake udayase jisame.n j~nAnajyoti asta ho jAtI hai vahI nidrA hai . (18) iShTake viyogame.n viklavabhAv (ghabarAhaT) hI udveg hai .in (aThArah) mahA doSho.nse tIn lok vyApta hai.n . vItarAg sarvaj~na in doSho.nse vimukta hai.n .


Page 15 of 388
PDF/HTML Page 42 of 415
single page version

tathA chokta m
‘‘so dhammo jattha dayA so vi tavo visayaNiggaho jattha .
dasaaThThadosarahio so devo Natthi sa.ndeho ..’’

[vItarAg sarvaj~nako dravya-bhAv ghAtikarmo.nkA abhAv honese unhe.n bhay, roSh, rAg, moh, shubhAshubh chintA, khed, mad, rati, vismay, nidrA tathA udveg kahA.Nse ho.nge ?

aur unako samudra jitane sAtAvedanIyakarmodayake madhya bindu jitanA asAtAvedanIyakarmoday vartatA hai vah, mohanIyakarmake bilakul abhAvame.n, leshamAtra bhI kShudhA yA tR^iShAkA nimitta kahA.Nse hogA ? nahI.n hogA; kyo.nki chAhe jitanA asAtAvedanIy karma ho tathApi mohanIyakarmake abhAvame.n duHkhakI vedanA nahI.n ho sakatI; to phi ra yahA.N to jahA.N anantagune sAtAvedanIyakarmake madhya alpamAtra (avidyamAn jaisA) asAtAvedanIyakarma vartatA hai vahA.N kShudhAtR^iShAkI vedanA kahA.Nse hogI ? kShudhAtR^iShAke sadbhAvame.n ananta sukh, ananta vIrya Adi kahA.Nse sambhav ho.nge ? isaprakAr vItarAg sarvaj~nako kShudhA (tathA tR^iShA) na honese unhe.n kavalAhAr bhI nahI.n hotA . kavalAhArake binA bhI unake (anya manuShyo.nko asambhavit aise,) sugandhit, surasayukta, saptadhAturahit paramaudArik sharIrarUp nokarmAhArake yogya, sUkShma pudgal pratikShaN Ate hai.n aur isaliye sharIrasthiti rahatI hai .

aur pavitratAkA tathA puNyakA aisA sambandha hotA hai arthAt ghAtikarmo.nke abhAvako aur sheSh rahe aghAti karmo.nkA aisA sahaj sambandha hotA hai ki vItarAg sarvaj~nako un sheSh rahe aghAtikarmo.nke phalarUp paramaudArik sharIrame.n jarA, rog tathA sved nahI.n hote .

aur kevalI bhagavAnako bhavAntarame.n utpattike nimittabhUt shubhAshubh bhAv na honese unhe.n janma nahI.n hotA; aur jis dehaviyogake pashchAt bhavAntaraprAptirUp janma nahI.n hotA us dehaviyogako maraN nahI.n kahA jAtA .

is prakAr vItarAg sarvaj~na aThArah doSh rahit hai.n .]

isIprakAr (anya shAstrame.n gAthA dvArA) kahA hai kiH

‘‘[gAthArthaH] vah dharma hai jahA.N dayA hai, vah tap hai jahA.N viShayo.nkA nigrah hai, vah dev hai jo aThArah doSh rahit hai; is sambandhame.n sa.nshay nahI.n hai .’’


Page 16 of 388
PDF/HTML Page 43 of 415
single page version

tathA chokta.n shrIvidyAna.ndasvAmibhiH
(mAlinI)
‘‘abhimataphalasiddherabhyupAyaH subodhaH
sa cha bhavati sushAstrAttasya chotpattirAptAt
.h .
iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddhaiH
na hi kR^itamupakAra.n sAdhavo vismaranti
..’’

tathA hi

(mAlinI)
shatamakhashatapUjyaH prAjyasadbodharAjyaH
smaratirasuranAthaH prAstaduShTAghayUthaH
.
padanatavanamAlI bhavyapadmA.nshumAlI
dishatu shamanisha.n no nemirAnandabhUmiH
..13..

aur shrI vidyAnandasvAmIne (shlok dvArA) kahA hai kiH

‘‘[shloekArtha :] iShTa phalakI siddhikA upAy subodh hai (arthAt muktikI prAptikA upAy samyagj~nAn hai ), subodh sushAstrase hotA hai, sushAstrakI utpatti Aptase hotI hai; isaliye unake prasAdake kAraN Apta puruSh budhajano.n dvArA pUjaneyogya hai.n (arthAt mukti sarvaj~nadevakI kR^ipAkA phal honese sarvaj~nadev j~nAniyo.n dvArA pUjanIy hai.n ), kyo.nki kiye hue upakArako sAdhu puruSh (sajjan) bhUlate nahI.n hai.n .’’

aur (ChaThavI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok dvArA sarvaj~na bhagavAn shrI neminAthakI stuti karate hai.n ):

[shloekArtha :] jo sau indro.nse pUjya hai.n, jinakA sadbodharUpI (samyagj~nAnarUpI) rAjya vishAl hai, kAmavijayI (laukA.ntik) devo.nke jo nAth hai.n, duShTa pApo.nke samUhakA jinho.nne nAsh kiyA hai, shrI kR^iShNa jinake charaNo.nme.n name.n hai.n, bhavyakamalake jo sUrya hai.n (arthAt bhavyo.nrUpI kamalo.nko vikasit karaneme.n jo sUrya samAn hai.n ), ve AnandabhUmi neminAth (Anandake sthAnarUp neminAth bhagavAn) hame.n shAshvat sukh pradAn kare.n

.13.

Page 17 of 388
PDF/HTML Page 44 of 415
single page version

Nissesadosarahio kevalaNANAiparamavibhavajudo .
so paramappA uchchai tavvivarIo Na paramappA ..7..
niHsheShadoSharahitaH kevalaj~nAnAdiparamavibhavayutaH .
sa paramAtmochyate tadviparIto na paramAtmA ..7..

tIrtha.nkaraparamadevasvarUpAkhyAnametat.h .

AtmaguNaghAtakAni ghAtikarmANi j~nAnadarshanAvaraNAntarAyamohanIyakarmANi, teShA.n niravasheSheN pradhva.nsanAnniHsheShadoSharahitaH athavA pUrvasUtropAttAShTAdashamahAdoShanirmUlanAnniH- sheShadoShanirmukta ityukta : . sakalavimalakevalabodhakevaldraShTiparamavItarAgAtmakAnandAdyanek- vibhavasamR^iddhaH . yastveva.nvidhaH trikAlanirAvaraNanityAnandaikasvarUpanijakAraNaparamAtmabhAvanotpanna-

gAthA : 7 anvayArtha :[niHsheShadoSharahitaH] (aise) niHsheSh doShase jo rahit hai aur [kevalaj~nAnAdiparamavibhavayutaH ] kevalaj~nAnAdi param vaibhavase jo sa.nyukta hai, [saH ] vah [paramAtmA uchyate ] paramAtmA kahalAtA hai; [tadviparItaH ] usase viparIt [paramAtmA na ] vah paramAtmA nahI.n hai .

TIkA :yah, tIrtha.nkar paramadevake svarUpakA kathan hai .

AtmAke guNo.nkA ghAt karanevAle ghAtikarmaj~nAnAvaraNIyakarma, darshanAvaraNIyakarma, antarAyakarma tathA mohanIyakarmahai.n; unakA niravasheSharUpase pradhva.ns kar deneke kAraN (kuCh bhI sheSh rakhe binA nAsh kar denese) jo ‘niHsheShadoSharahit’ hai.n athavA pUrva sUtrame.n (ChaThavI.n gAthAme.n) kahe hue aThArah mahAdoSho.nko nirmUl kar diyA hai isaliye jinhe.n ‘niHsheShadoSharahit’ kahA gayA hai aur jo ‘sakalavimal (sarvathA nirmal) kevalaj~nAn- kevaladarshan, paramavItarAgAtmak Ananda ityAdi anek vaibhavase samR^iddha’ hai.n, aise jo

sab doSh rahit, anantaj~nAnadR^igAdi param vibhavamayI .
paramAtma hai vah, kintu tadviparIt paramAtmA nahI.n ..7..

Page 18 of 388
PDF/HTML Page 45 of 415
single page version

kAryaparamAtmA sa ev bhagavAn arhan parameshvaraH . asya bhagavataH parameshvarasya viparItaguNAtmakAH sarve devAbhimAnadagdhA api sa.nsAriN ityarthaH .

tathA chokta.n shrIkundakundAchAryadevaiH
‘‘tejo diTThI NANa.n iDDhI sokkha.n tahev Isariya.n .
tihuvaNapahANadaiya.n mAhappa.n jassa so ariho ..’’

tathA chokta.n shrImadamR^itachandrasUribhiH paramAtmAarthAt trikAlanirAvaraN, 1nityAnandaekasvarUp nij kAraNaparamAtmAkI bhAvanAse utpanna kAryaparamAtmA, vahI bhagavAn arhat parameshvar hai.n . in bhagavAn parameshvarake guNo.nse viparIt guNo.nvAle samasta (devAbhAs), bhale devatvake abhimAnase dagdha ho.n tathApi, sa.nsArI hai.n .aisA (is gAthAkA) artha hai .

isIprakAr (bhagavAn) shrI kundakundAchAryadevane (2pravachanasArakI gAthAme.n) kahA hai kiH

‘‘[gAthArthaH] tej (bhAmaNDal), darshan (kevaladarshan), j~nAn (kevalaj~nAn), R^iddhi (samavasaraNAdi vibhUti), saukhya (ananta atIndriy sukh), (indrAdik bhI dAsarUpase varte aisA) aishvarya, aur (tIn lokake adhipatiyo.nke vallabh honerUp) tribhuvanapradhAnavallabhapanAaisA jinakA mAhAtmya hai, ve arha.nt hai.n .’’

aur isIprakAr (AchAryadev) shrImad amR^itachandrasUrine (AtmakhyAtike 24ve.n shlokame.nkalashame.n) kahA hai ki :

AvaraNarahit hai aur nitya Ananda hI usakA ek svarUp hai . pratyek AtmA shakti-apekShAse nirAvaraN
eva.n Anandamay hI hai isaliye pratyek AtmA kAraNaparamAtmA hai; jo kAraNaparamAtmAko bhAtA hai
usIkA Ashray karatA hai, vah vyakti - apekShAse nirAvaraN aur Anandamay hotA hai arthAt kAryaparamAtmA
hotA hai . shaktime.nse vyakti hotI hai, isaliye shakti kAraN hai aur vyakti kArya hai . aisA honese

shaktirUp paramAtmAko kAraNaparamAtmA kahA jAtA hai aur vyakta paramAtmAko kAryaparamAtmA kahA jAtA hai .]

1-nityAnanda-ekasvarUp=nitya Ananda hI jisakA ek svarUp hai aisA . [kAraNaparamAtmA trikAl

2-dekho, shrI pravachanasAr, shrI jayasenAchAryakR^it ‘tAtparyavR^itti’ TIkA, pR^iShTha 119 .


Page 19 of 388
PDF/HTML Page 46 of 415
single page version

(shArdUlavikrIDit)
‘‘kAntyaiv snapayanti ye dashadisho dhAmnA nirundhanti ye
dhAmoddAmamahasvinA.n janamano muShNanti rUpeN ye
.
divyen dhvaninA sukha.n shravaNayoH sAkShAtkSharanto.amR^ita.n
vandyAste.aShTasahasralakShaNadharAstIrtheshvarAH sUrayaH
..’’
tathA hi
(mAlinI)
jagadidamajagachcha j~nAnanIreruhAnta-
rbhramaravadavabhAti prasphu Ta.n yasya nityam
.
tamapi kil yaje.aha.n nemitIrtha.nkaresha.n
jalanidhimapi dorbhyAmuttarAmyUrdhvavIchim
..14..

tassa muhuggadavayaNa.n puvvAvaradosavirahiya.n suddha.n . Agamamidi parikahiya.n teN du kahiyA hava.nti tachchatthA ..8..

‘‘[shloekArtha :] jo kAntise dasho.n dishAo.nko dhote hai.nnirmal karate hai.n, jo tej dvArA atyanta tejasvI sUryAdikake tejako Dha.Nk dete hai.n, jo rUpase jano.nke man har lete hai.n, jo divyadhvani dvArA (bhavyo.nke) kAno.nme.n mAno.n ki sAkShAt amR^it barasAte ho.n aisA sukh utpanna karate hai.n tathA jo ek hajAr aur ATh lakShaNo.nko dhAraN karate hai.n, ve tIrtha~N.hkarasUri va.ndya hai.n .’’

aur (sAtavI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok dvArA shrI neminAth tIrtha.nkarakI stuti karate hai.n ) :

[shloekArtha :] jisaprakAr kamalake bhItar bhramar samA jAtA hai usIprakAr jinake j~nAnakamalame.n yah jagat tathA ajagat (lok tathA alok) sadA spaShTarUpase samA jAte hai.nj~nAt hote hai.n, un neminAth tIrtha.nkarabhagavAnako mai.n sachamuch pUjatA hU.N ki jisase U.N chI tara.ngo.nvAle samudrako bhI (dustar sa.nsArasamudrako bhI) do bhujAo.nse pAr kar lU.N .14.

paramAtmavANI shuddha, pUrvApar rahit virodh hai .
Agam vahI, detI vahI tattvArthakA upadesh hai ..8..

Page 20 of 388
PDF/HTML Page 47 of 415
single page version

tasya mukhodgatavachana.n pUrvAparadoShavirahita.n shuddham .
Agamamiti parikathita.n ten tu kathitA bhavanti tattvArthAH ..8..

paramAgamasvarUpAkhyAnametat.h .

tasya khalu parameshvarasya vadanavanajavinirgatachaturavachanarachanAprapa~nchaH pUrvAparadoSharahitaH, tasya bhagavato rAgAbhAvAt.h pApasUtravaddhi.nsAdipApakriyAbhAvAchChuddhaH paramAgam iti parikathitaH . ten paramAgamAmR^iten bhavyaiH shravaNA~njalipuTapeyen mukti sundarImukhadarpaNen sa.nsaraNavArinidhimahA- vartanimagnasamastabhavyajanatAdattahastAvalambanen sahajavairAgyaprAsAdashikharashikhAmaNinA akShuNNa- mokShaprAsAdaprathamasopAnen smarabhogasamudbhUtAprashastarAgA~N.hgAraiH pachyamAnasamastadInajanatAmahatklesh-

gAthA : 8 anvayArtha :[tasya mukhodgatavachana.n ] unake mukhase nikalI huI vANI jo ki [pUrvAparadoShavirahita.n shuddham ] pUrvApar doSh rahit (Age pIChe virodh rahit) aur shuddha hai, use [Agamam iti parikathita.n ] Agam kahA hai; [ten tu ] aur usane [tattvArthAH ] tattvArtha [kathitAH bhavanti ] kahe hai.n .

TIkA :yah, paramAgamake svarUpakA kathan hai .

un (pUrvokta) parameshvarake mukhakamalase nikalI huI chatur vachanarachanAkA vistAr jo ki ‘pUrvApar doSh rahit’ hai aur un bhagavAnako rAgakA abhAv honese pApasUtrakI bhA.Nti hi.nsAdi pApakriyAshUnya honese ‘shuddha’ hai vahparamAgam kahA gayA hai . us paramAgamaneki jo (paramAgam) bhavyo.nko karNarUpI a~njalipuTase pIneyogya amR^it hai, jo muktisundarIke mukhakA darpaN hai (arthAt jo paramAgam muktikA svarUp darashAtA hai ), jo sa.nsArasamudrake mahA bha.Nvarame.n nimagna samasta bhavyajano.nko hastAvalamban (hAthakA sahArA) detA hai, jo sahaj vairAgyarUpI mahalake shikharakA shikhAmaNi hai, jo kabhI na dekhe hue (anajAne, ananubhUt, jis par svaya.n pahale kabhI nahI.n gayA hai aise) mokSha-mahalakI pratham sI.DhI hai aur jo kAmabhogase utpanna honevAle aprashasta

shikhAmaNi = shikharakI choTIke U parakA ratna; chU.DAmaNi; kalagIkA ratna . (paramAgam
sahaj vairAgyarUpI mahalake shikhAmaNi samAn hai, kyo.nki paramAgamakA tAtparya sahaj vairAgyakI utkR^iShTatA
hai
.)

Page 21 of 388
PDF/HTML Page 48 of 415
single page version

nirnAshanasamarthasajalajaladen kathitAH khalu sapta tattvAni nav padArthAshcheti .

tathA chokta.n shrIsamantabhadrasvAmibhiH
(AryA)
‘‘anyUnamanatirikta.n yAthAtathya.n vinA cha viparItAt.h .
niHsandeha.n ved yadAhustajj~nAnamAgaminaH ..’’
(hariNI)
lalitalalita.n shuddha.n nirvANakAraNakAraNa.n
nikhilabhavinAmetatkarNAmR^ita.n jinasadvachaH
.
bhavaparibhavAraNyajvAlitviShA.n prashame jala.n
pratidinamaha.n vande vandya.n sadA jinayogibhiH
..15..

rAgarUp a.ngAro.n dvArA sikate hue samasta dIn jano.nke mahAkleshakA nAsh karaneme.n samartha sajal megh (pAnIse bharA huA bAdal) hai, usanevAstavame.n sAt tattva tathA nav padArtha kahe hai.n .

isIprakAr (AchAryadev) shrI samantabhadrasvAmIne (ratnakaraNDashrAvakAchArame.n 42ve.n shlok dvArA) kahA hai kiH

‘‘[shloekArtha :] jo nyUnatA binA, adhikatA binA, viparItatA binA yathAtath vastusvarUpako niHsandeharUpase jAnatA hai use 1Agamiyo.n j~nAn (samyagj~nAn) kahate hai.n .’’

[ab, AThavI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok dvArA jinavANIkojinAgamako vandan karate hai.n : ]

[shloekArtha :] jo (jinavachan) 2lalitame.n lalit hai.n, jo shuddha hai.n, jo nirvANake kAraNakA kAraN hai.n, jo sarva bhavyo.nke karNo.nko amR^it hai.n, jo bhavabhavarUpI araNyake ugra dAvAnalako shA.nt karaneme.n jal hai.n aur jo jain yogiyo.n dvArA sadA va.ndya hai.n, aise in jinabhagavAnake sadvachano.nko (samyak jinAgamako) mai.n pratidin vandan karatA hU.N .15.

1-Agamiyo.n = Agamavanto.n; Agamake j~nAtAo.n .
2-lalitame.n lalit = atyanta prasannatA utpanna kare.n aise; atishay manohar .


Page 22 of 388
PDF/HTML Page 49 of 415
single page version

jIvA poggalakAyA dhammAdhammA ya kAl AyAsa.n .
tachchatthA idi bhaNidA NANAguNapajjaehi.n sa.njuttA ..9..
jIvAH pudgalakAyA dharmAdharmau cha kAl AkAsham .
tattvArthA iti bhaNitAH nAnAguNaparyAyaiH sa.nyuktAH ..9..

atra ShaNNA.n dravyANA.n pR^ithakpR^ithak nAmadheyamukta m .

sparshanarasanaghrANachakShuHshrotramanovAkkAyAyuruchChvAsaniHshvAsAbhidhAnairdashabhiH prANaiH jIvati jIviShyati jIvitapUrvo vA jIvaH . sa.ngrahanayo.ayamukta : . nishchayen bhAvaprANadhAraNAjjIvaH . vyavahAreN dravyaprANadhAraNAjjIvaH . shuddhasadbhUtavyavahAreN kevalaj~nAnAdishuddhaguNAnAmAdhArabhUtatvA- tkAryashuddhajIvaH . ashuddhasadbhUtavyavahAreN matij~nAnAdivibhAvaguNAnAmAdhArabhUtatvAdashuddhajIvaH .

gAthA : 9 anvayArtha :[jIvAH ] jIv, [pudgalakAyAH ] pudgalakAy, [dharmAdharmau ] dharma, adharma, [kAlaH ] kAl, [cha ] aur [AkAsham ] AkAsh [tattvArthAH iti bhaNitAH ] yah tattvArtha kahe hai.n, jo ki [nAnAguNaparyAyaiH sa.nyuktAH ] vividh guNaparyAyo.nse sa.nyukta hai.n .

TIkA :yahA.N (is gAthAme.n), Chah dravyo.nke pR^ithak-pR^ithak nAm kahe gaye hai.n .

sparshan, rasan, ghrAN, chakShu, shrotra, man, vachan, kAy, Ayu aur shvAsochChavAs nAmak das prANo.nse (sa.nsAradashAme.n) jo jItA hai, jiyegA aur pUrvakAlame.n jItA thA vah ‘jIv’ hai . yah sa.ngrahanay kahA . nishchayase bhAvaprAN dhAraN karaneke kAraN ‘jIv’ hai . vyavahArase dravyaprAN dhAraN karaneke kAraN ‘jIv’ hai . shuddha-sadbhUt-vyavahArase kevalaj~nAnAdi shuddhaguNo.nkA AdhAr honeke kAraN ‘kAryashuddha jIv’ hai . ashuddha-sadbhUt-vyavahArase matij~nAnAdi vibhAvaguNo.nkA AdhAr honeke kAraN ‘ashuddha jIv’ hai . shuddhanishchayase sahajaj~nAnAdi paramasvabhAvaguNo.nkA AdhAr honeke kAraN ‘kAraNashuddha jIv’ hai . yah (jIv)

pratyek jIv shakti-apekShAse shuddha hai arthAt sahajaj~nAnAdik sahit hai isaliye pratyek jIv ‘kAraNashuddha
ShaT dravya pudgal, jIv, dharma, adharma, kAlAkAsh hai.n .
ye vividh guNaparyAyase sa.nyukta ShaT tattvArtha hai.n ..9..

Page 23 of 388
PDF/HTML Page 50 of 415
single page version

shuddhanishchayen sahajaj~nAnAdiparamasvabhAvaguNAnAmAdhArabhUtatvAt.hkAraNashuddhajIvaH . aya.n chetanaH . asya chetanaguNAH . ayamamUrtaH . asyAmUrtaguNAH . aya.n shuddhaH . asya shuddhaguNAH . ayamashuddhaH . asyAshuddhaguNAH . paryAyashcha . tathA galanapUraNasvabhAvasanAthaH pudgalaH . shvetAdivarNAdhAro mUrtaH . asya hi mUrtaguNAH . ayamachetanaH . asyAchetanaguNAH . svabhAvavibhAvagatikriyApariNatAnA.n jIvapudgalAnA.n svabhAvavibhAvagatihetuH dharmaH . svabhAvavibhAvasthitikriyApariNatAnA.n teShA.n sthitiheturadharmaH . pa.nchAnAmavakAshadAn- chetan hai; isake(jIvake ) chetan guN hai.n . yah amUrta hai; isake amUrta guN hai.n . yah shuddha hai; isake shuddha guN hai.n . yah ashuddha hai; isake ashuddha guN hai.n . paryAy bhI isIprakAr hai .

aur, jo galan - pUraNasvabhAv sahit hai (arthAt pR^ithak hone aur ekatrit honeke svabhAvavAlA hai ) vah pudgal hai . yah (pudgal) shvetAdi varNo.nke AdhArabhUt mUrta hai; isake mUrta guN hai.n . yah achetan hai; isake achetan guN hai.n .

1svabhAvagatikriyArUp aur vibhAvagatikriyArUp pariNat jIv - pudgalo.nko svabhAvagatikA aur vibhAvagatikA nimitta so dharma hai .

2svabhAvasthitikriyArUp aur vibhAvasthitikriyArUp pariNat jIv-pudgalo.nko

jIv’ hai; jo kAraNashuddha jIvako bhAtA haiusIkA Ashray karatA hai, vah vyakti-apekShAse shuddha
(kevalaj~nAnAdi sahit) hotA hai arthAt ‘kAryashuddha jIv’ hotA hai . shaktime.nse vyakti hotI hai,
isaliye shakti kAraN hai aur vyakti kArya hai . aisA honese shaktirUp shuddhatAvAle jIvako kAraNashuddha
jIv kahA jAtA hai aur vyakta shuddhatAvAle jIvako kAryashuddha jIv kahA jAtA hai . [kAraNashuddha

arthAt kAraN-apekShAse shuddha arthAt shakti-apekShAse shuddha . kAryashuddha arthAt kArya-apekShAse shuddha

arthAt vyakti-apekShAse shuddha .]

1 chaudahave.n guNasthAnake antame.n jIv U rdhvagamanasvabhAvase lokAntame.n jAtA hai vah jIvakI svabhAvagatikriyA hai aur sa.nsArAvasthAme.n karmake nimittase gaman karatA hai vah jIvakI vibhAvagatikriyA hai . ek pR^ithak paramANu gati karatA hai vah pudgalakI svabhAvagatikriyA hai aur pudgalaskandha gaman karatA hai vah pudgalakI
(skandhake pratyek paramANukI) vibhAvagatikriyA hai
. is svAbhAvik tathA vaibhAvik gatikriyAme.n dharmadravya nimittamAtra hai .

2- siddhadashAme.n jIv sthir rahatA hai vah jIvakI svAbhAvik sthitikriyA hai aur sa.nsAradashAme.n sthir rahatA hai vah jIvakI vaibhAvik sthitikriyA hai . akelA paramANu sthir rahatA hai vah pudgalakI svAbhAvik sthitikriyA hai aur skandha sthir rahatA hai vah pudgalakI (skandhake pratyek paramANukI) vaibhAvik
sthitikriyA hai
. in jIv-pudgalakI svAbhAvik tathA vaibhAvik sthitikriyAme.n adharmadravya nimittamAtra hai .


Page 24 of 388
PDF/HTML Page 51 of 415
single page version

lakShaNamAkAsham . pa.nchAnA.n vartanAhetuH kAlaH . chaturNAmamUrtAnA.n shuddhaguNAH, paryAyAshchaiteShA.n tathAvidhAshcha .

(mAlinI)
iti jinapatimArgAmbhodhimadhyastharatna.n
dyutipaTalajaTAla.n taddhi ShaDdravyajAtam
.
hR^idi sunishitabuddhirbhUShaNArtha.n vidhatte
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH
..16..

jIvo uvaogamao uvaogo NANada.nsaNo hoi .

NANuvaogo duviho sahAvaNANa.n vihAvaNANa.n ti ..10.. sthitikA (svabhAvasthitikA tathA vibhAvasthitikA) nimitta so adharma hai .

(sheSh) pA.Nch dravyo.nko avakAshadAn (avakAsh denA) jisakA lakShaN hai vah AkAsh hai .

(sheSh) pA.Nch dravyo.nko vartanAkA nimitta vah kAl hai .

(jIvake atirikta) chAr amUrta dravyo.nke shuddha guN hai.n; unakI paryAye.n bhI vaisI (shuddha hI) hai.n .

[ab, navamI gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok dvArA Chah dravyakI shraddhAke phalakA varNan karate hai.n : ]

[shloekArtha :] isaprakAr us ShaTdravyasamUharUpI ratnakojo ki (ratna) tejake ambArake kAraN kiraNo.nvAlA hai aur jo jinapatike mArgarUpI samudrake madhyame.n sthit hai usejo tIkShNa buddhivAlA puruSh hR^idayame.n bhUShaNArtha (shobhAke liye) dhAraN karatA hai, vah puruSh paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hotA hai (arthAt jo puruSh antara.ngame.n Chah dravyakI yathArtha shraddhA karatA hai, vah muktilakShmIkA varaN karatA hai ) .16 .

upayogamay hai jIv, vah upayog darshan-j~nAn hai .
j~nAnopayog svabhAv aur vibhAv dvividh vidhAn hai ..10..

Page 25 of 388
PDF/HTML Page 52 of 415
single page version

jIv upayogamayaH upayogo j~nAnadarshana.n bhavati .
j~nAnopayogo dvividhaH svabhAvaj~nAna.n vibhAvaj~nAnamiti ..10..

atropayogalakShaNamukta m .

AtmanashchaitanyAnuvartI pariNAmaH sa upayogaH . aya.n dharmaH . jIvo dharmI . anayoH sambandhaH pradIpaprakAshavat.h . j~nAnadarshanavikalpenAsau dvividhaH . atra j~nAnopayogo.api svabhAv- vibhAvabhedAd dvividho bhavati . ih hi svabhAvaj~nAnam amUrtam avyAbAdham atIndriyam avinashvaram . tachcha kAryakAraNarUpeN dvividha.n bhavati . kArya.n tAvat.h sakalavimalakevalaj~nAnam . tasya kAraNa.n paramapAriNAmikabhAvasthitatrikAlanirupAdhirUpa.n sahajaj~nAna.n syAt.h . kevala.n vibhAv- rUpANi j~nAnAni trINi kumatikushrutavibha~N.hgabhA~nji bhavanti . eteShAm upayogabhedAnA.n j~nAnAnA.n bhedo vakShyamANasUtrayordvayorboddhavya iti .

gAthA : 10 anvayArtha :[jIvaH ] jIv [upayogamayaH ] upayogamay hai . [upayogaH ] upayog [j~nAnadarshana.n bhavati ] j~nAn aur darshan hai . [j~nAnopayogaH dvividhaH ] j~nAnopayog do prakArakA hai : [svabhAvaj~nAna.n ] svabhAvaj~nAn aur [vibhAvaj~nAnam iti ] vibhAvaj~nAn . TIkA :yahA.N (is gAthAme.n) upayogakA lakShaN kahA hai .

AtmAkA chaitanya-anuvartI (chaitanyakA anusaraN karake vartanevAlA) pariNAm so upayog hai . upayog dharma hai, jIv dharmI hai . dIpak aur prakAsh jaisA unakA sambandha hai . j~nAn aur darshanake bhedase yah upayog do prakArakA hai (arthAt upayogake do prakAr hai.n : j~nAnopayog aur darshanopayog) . iname.n j~nAnopayog bhI svabhAv aur vibhAvake bhedake kAraN do prakArakA hai (arthAt j~nAnopayogake bhI do prakAr hai.n : svabhAvaj~nAnopayog aur vibhAvaj~nAnopayog) . uname.n svabhAvaj~nAn amUrta, avyAbAdh, atIndriy aur avinAshI hai; vah bhI kArya aur kAraNarUpase do prakArakA hai (arthAt svabhAvaj~nAnake bhI do prakAr hai.n : kAryasvabhAvaj~nAn aur kAraNasvabhAvaj~nAn) . kArya to sakalavimal (sarvathA nirmal) kevalaj~nAn hai aur usakA kAraN param pAriNAmikabhAvase sthit trikAlanirupAdhik sahajaj~nAn hai . keval vibhAvarUp j~nAn tIn hai.n : kumati, kushrut aur vibha~N.hga .

is upayogake bhedarUp j~nAnake bhed, ab kahe jAnevAle do sUtro.n dvArA (11 aur

[bhAvArthaHchaitanyAnuvidhAyI pariNAm vah upayog hai . upayog do prakArakA hai :

12vI.n gAthA dvArA) jAnanA .


Page 26 of 388
PDF/HTML Page 53 of 415
single page version

(mAlinI)
ath sakalajinokta j~nAnabheda.n prabuddhvA
parihR^itaparabhAvaH svasvarUpe sthito yaH
.
sapadi vishati yattachchichchamatkAramAtra.n
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH
..17..

kevalami.ndiyarahiya.n asahAya.n ta.n sahAvaNANa.n ti .

saNNANidaraviyappe vihAvaNANa.n have duviha.n ..11.. (1) j~nAnopayog aur (2) darshanopayog . j~nAnopayogake bhI do prakAr hai.n : (1) svabhAv- j~nAnopayog aur (2) vibhAvaj~nAnopayog . svabhAvaj~nAnopayog bhI do prakArakA hai : (1) kArya- svabhAvaj~nAnopayog (arthAt kevalaj~nAnopayog) aur (2) kAraNasvabhAv-j~nAnopayog (arthAt

sahajaj~nAnopayog) . vibhAvaj~nAnopayog bhI do prakArakA hai : (1) samyak vibhAvaj~nAnopayog

aur (2) mithyA vibhAvaj~nAnopayog (arthAt keval vibhAvaj~nAnopayog) . samyak vibhAvaj~nAnopayogake chAr bhed (sumatij~nAnopayog, sushrutaj~nAnopayog, suavadhij~nAnopayog aur manaHparyayaj~nAnopayog) ab agalI do gAthAo.nme.n kahe.nge . mithyA vibhAvaj~nAnopayogake arthAt keval vibhAvaj~nAnopayogake tIn bhed hai.n : (1) kumatij~nAnopayog, (2) kushrutaj~nAnopayog aur (3) vibha~N.hgaj~nAnopayog arthAt kuavadhij~nAnopayog] . [ab dasavI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n :]

[shloekArtha :] jinendrakathit samasta j~nAnake bhedo.nko jAnakar jo puruSh parabhAvo.nkA parihAr karake nij svarUpame.n sthit rahatA huA shIghra chaitanyachamatkAramAtra tattvame.n praviShTa ho jAtA haigaharA uttar jAtA hai, vah puruSh paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hotA hai (arthAt muktisundarIkA pati hotA hai ) .17 . sahajaj~nAnopayog paramapAriNAmikabhAvase sthit hai tathA trikAl upAdhi rahit hai; usame.nse (sarvako jAnanevAlA) kevalaj~nAnopayog pragaT hotA hai . isaliye sahajaj~nAnopayog kAraN hai aur kevalaj~nAnopayog

kArya hai . aisA honese sahajaj~nAnopayogako kAraNasvabhAvaj~nAnopayog kahA jAtA hai aur kevalaj~nAnopayogako
kAryasvabhAvaj~nAnopayog kahA jAtA hai
.
indriyarahit, asahAy, keval vah svabhAvik j~nAn hai .
do vidhi vibhAvikaj~nAnsamyak aur mithyAj~nAn hai ..11..

Page 27 of 388
PDF/HTML Page 54 of 415
single page version

saNNANa.n chaubheya.n madisudaohI tahev maNapajja.n .

aNNANa.n tiviyappa.n madiyAI bhedado chev ..12..

kevalamindriyarahita.n asahAya.n tatsvabhAvaj~nAnamiti .
sa.nj~nAnetaravikalpe vibhAvaj~nAna.n bhaved dvividham ..11..
sa.nj~nAna.n chaturbheda.n matishrutAvadhayastathaiv manaHparyayam .
aj~nAna.n trivikalpa.n matyAderbhedatashchaiv ..12..

atra cha j~nAnabhedamukta m .

nirupAdhisvarUpatvAt.h kevalam, nirAvaraNasvarUpatvAt.h kramakaraNavyavadhAnApoDham, aprativastuvyApakatvAt.h asahAyam, tatkAryasvabhAvaj~nAna.n bhavati . kAraNaj~nAnamapi tAdrasha.n

gAthA : 11-12 anvayArtha :[kevalam ] jo (j~nAn) keval, [indriyarahitam ] indriyarahit aur [asahAya.n ] asahAy hai, [tat ] vah [svabhAvaj~nAnam iti ] svabhAvaj~nAn hai; [sa.nj~nAnetaravikalpe ] samyagj~nAn aur mithyAj~nAnarUp bhed kiye jAne par, [vibhAvaj~nAna.n ] vibhAvaj~nAn [dvividha.n bhavet ] do prakArakA hai .

[sa.nj~nAna.n ] samyagj~nAn [chaturbheda.n ] chAr bhedavAlA hai : [matishrutAvadhayaH tathA ev manaHparyayam ] mati, shrut, avadhi tathA manaHparyay; [aj~nAna.n cha ev ] aur aj~nAn (mithyAj~nAn) [matyAdeH bhedataH ] mati Adike bhedase [trivikalpam ] tIn bhedavAlA hai .

TIkA :yahA.N (in gAthAo.nme.n) j~nAnake bhed kahe hai.n .

jo upAdhi rahit svarUpavAlA honese 1keval hai, AvaraN rahit svarUpavAlA honese kram, indriy aur (deshkAlAdi) 2vyavadhAn rahit hai, ekek vastume.n vyApta nahI.n hotA

mati, shrut, avadhi, aru manaHparyay chAr samyagj~nAn hai .
aru kumati, kushrut, kuavadhi ye tIn bhed mithyAj~nAn hai ..12..

1 keval = akelA; shuddha; milAvaT rahit (nirbhel) .

2 vyavadhAn = A.D.h.h; paradA; antar; A.Ntar-dUrI; vighna .


Page 28 of 388
PDF/HTML Page 55 of 415
single page version

bhavati . kutaH, nijaparamAtmasthitasahajadarshanasahajachAritrasahajasukhasahajaparamachichChakti nij- kAraNasamayasArasvarUpANi cha yugapat.h parichChettu.n samarthatvAt.h tathAvidhamev . iti shuddha- j~nAnasvarUpamukta m .

idAnI.n shuddhAshuddhaj~nAnasvarUpabhedastvayamuchyate . anekavikalpasanAtha.n matij~nAnam up- labdhibhAvanopayogAchcha avagrahAdibhedAchcha bahubahuvidhAdibhedAdvA . labdhibhAvanAbhedAchChrutaj~nAna.n dvividham . deshasarvaparamabhedAdavadhij~nAna.n trividham . R^ijuvipulamativikalpAnmanaHparyayaj~nAna.n cha dvividham . paramabhAvasthitasya samyagdraShTeretatsa.nj~nAnachatuShka.n bhavati . matishrutAvadhij~nAnAni mithyAdraShTi.n pariprApya kumatikushrutavibha.ngaj~nAnAnIti nAmAntarANi prapedire . (samasta vastuo.nme.n vyApta hotA hai ) isaliye asahAy hai, vah kAryasvabhAvaj~nAn hai . kAraNaj~nAn bhI vaisA hI hai . kAhese ? nij paramAtmAme.n vidyamAn sahajadarshan, sahajachAritra, sahajasukh aur sahajaparamachitshaktirUp nij kAraNasamayasArake svarUpo.nko yugapad jAnaneme.n samartha honese vaisA hI hai . is prakAr shuddha j~nAnakA svarUp kahA .

ab yah (nimnAnusAr), shuddhAshuddha j~nAnakA svarUp aur bhed kahe jAte hai.n : bhedase matij~nAn anek bhedavAlA hai . labdhi aur bhAvanAke bhedase shrutaj~nAn do prakArakA hai . desh, sarva aur paramake bhedase (arthAt deshAvadhi, sarvAvadhi tathA paramAvadhi aise tIn bhedo.nke kAraN) avadhij~nAn tIn prakArakA hai . R^ijumati aur vipulamatike bhedake kAraN

hai aisI arthagrahaNashakti (padArthako jAnanekI shakti) so upalabdhi hai; jAne hue padArthake prati punaH

punaH chi.ntan so bhAvanA hai; ‘yah kAlA hai,’ ‘yah pIlA hai’ ityAdirUp arthagrahaNavyApAr (padArthako jAnanekA vyApAr) so upayog hai .

liye mokShashAstra (saTIk) dekhe.n .]

1upalabdhi, bhAvanA aur upayogase tathA 2avagrahAdi bhedase athavA 3bahu, bahuvidh Adi

1matij~nAn tIn prakArakA hai : upalabdhi, bhAvanA aur upayog . matij~nAnAvaraNakA kShayopasham jisame.n nimitta

2matij~nAn chAr bhedavAlA hai : avagrah, IhA (vichAraNA), avAy (nirNay) aur dhAraNA . [visheShake

3matij~nAn bArah bhedavAlA hai : bahu, ek, bahuvidh, ekavidh, kShipra, akShipra, aniHsR^it, niHsR^it, anukta,
ukta, dhruv tathA adhruv
. [visheShake liye mokShashAstra (saTIk) dekhe.n .]


Page 29 of 388
PDF/HTML Page 56 of 415
single page version

atra sahajaj~nAna.n shuddhAntastattvaparamatattvavyApakatvAt.h svarUpapratyakSham . kevalaj~nAna.n sakalapratyakSham . ‘rUpiShvavadheH’ iti vachanAdavadhij~nAna.n vikalapratyakSham . tadanantabhAgavastva.nsh- grAhakatvAnmanaHparyayaj~nAna.n cha vikalapratyakSham . matishrutaj~nAnadvitayamapi paramArthataH parokSha.n vyavahArataH pratyakSha.n cha bhavati .

ki.n cha ukte Shu j~nAneShu sAkShAnmokShamUlameka.n nijaparamatattvaniShThasahajaj~nAnamev . api cha pAriNAmikabhAvasvabhAven bhavyasya paramasvabhAvatvAt.h sahajaj~nAnAdaparamupAdeya.n na samasti .

anen sahajachidvilAsarUpeN sadA sahajaparamavItarAgasharmAmR^iten apratihatanirA- manaHparyayaj~nAn do prakArakA hai . paramabhAvame.n sthit samyagdR^iShTiko 1yah chAr samyagj~nAn hote hai.n . mithyAdarshan ho vahA.N matij~nAn, shrutaj~nAn aur avadhij~nAn ‘kumatij~nAn,’ ‘kushrutaj~nAn’ tathA ‘vibha.ngaj~nAn’aise nAmA.ntaro.nko (anya nAmo.nko) prApta hote hai.n .

yahA.N (U par kahe hue j~nAno.nme.n) sahajaj~nAn, shuddha antaHtattvarUp paramatattvame.n vyApak honese, 2svarUpapratyakSha hai . kevalaj~nAn sakalapratyakSha (sampUrNapratyakSha) hai . ‘rUpiShvavadheH (avadhij~nAnakA viShaysambandha rUpI dravyo.nme.n hai )’ aisA (AgamakA) vachan honese avadhij~nAn vikalapratyakSha (ekadeshapratyakSha) hai . usake anantave.n bhAgame.n vastuke a.nshakA grAhak (j~nAtA) honese manaHparyayaj~nAn bhI vikalapratyakSha hai . matij~nAn aur shrutaj~nAn dono.n paramArthase parokSha hai.n aur vyavahArase pratyakSha hai.n .

aur visheSh yah hai kiukta (U par kahe hue) j~nAno.nme.n sAkShAt mokShakA mUl nijaparamatattvame.n sthit aisA ek sahajaj~nAn hI hai; tathA sahajaj~nAn (usake) pAriNAmikabhAvarUp svabhAvake kAraN bhavyakA paramasvabhAv honese, sahajaj~nAnake atirikta anya kuCh upAdey nahI.n hai .

is sahajachidvilAsarUp (1) sadA sahaj param vItarAg sukhAmR^it, (2) apratihat nirAvaraN param chitshaktikA rUp, (3) sadA antarmukh aisA svasvarUpame.n avichal sthitirUp sahaj param chAritra, aur (4) trikAl avichChinna (aTUT) honese sadA nikaT aisI param chaitanyarUpakI shraddhAis svabhAv-

jIvo.nko hotA hai . manaHparyayaj~nAn kinhI.n-kinhI.n munivaro.nkovishiShTasa.nyamadharo.nkohotA hai .

1sumatij~nAn aur sushrutaj~nAn sarva samyagdR^iShTi jIvo.nko hote hai.n . suavadhij~nAn kinhI.n-kinhI.n samyagdR^iShTi

2svarUpapratyakSha = svarUpase pratyakSha; svarUp-apekShAse pratyakSha; svabhAvase pratyakSha .


Page 30 of 388
PDF/HTML Page 57 of 415
single page version

varaNaparamachichChakti rUpeN sadAntarmukhe svasvarUpAvichalasthitirUpasahajaparamachAritreN trikAleShva- vyuchChinnatayA sadA sannihitaparamachidrUpashraddhAnen anen svabhAvAna.ntachatuShTayen sanAtham anAthamukti sundarInAtham AtmAna.n bhAvayet.h .

ityanenopanyAsen sa.nsAravratatimUlalavitreN brahmopadeshaH kR^it iti .
(mAlinI)
iti nigaditabhedaj~nAnamAsAdya bhavyaH
pariharatu samasta.n ghorasa.nsAramUlam
.
sukR^itamasukR^ita.n vA duHkhamuchchaiH sukha.n vA
tat upari samagra.n shAshvata.n sha.n prayAti
..18..
(anuShTubh)
parigrahAgraha.n muktvA kR^itvopekShA.n cha vigrahe .
nirvyagraprAyachinmAtravigraha.n bhAvayed budhaH ..19..

anantachatuShTayase jo sanAth (sahit) hai aise AtmAkoanAth muktisundarIke nAthakobhAnA chAhiye (arthAt sahajaj~nAnavilAsarUpase svabhAv-anantachatuShTayayukta AtmAko bhAnA chAhiyeanubhavan karanA chAhiye) .

isaprakAr sa.nsArarUpI latAkA mUl Chedaneke liye ha.NsiyArUp is 1upanyAsase brahmopadesh kiyA .

[ab, in do gAthAo.nkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj pA.Nch shlok kahate hai.n :]

[shloekArtha :] isaprakAr kahe gaye bhedo.nke j~nAnako pAkar bhavya jIv ghor sa.nsArake mUlarUp samasta 2sukR^it yA duShkR^itako, sukh yA duHkhako atyanta pariharo . usase U par (arthAt use pAr kar lene par), jIv samagra (paripUrNa) shAshvat sukhako prApta karatA hai .18.

[shloekArtha :] parigrahakA grahaN Cho.Dkar tathA sharIrake prati upekShA karake budh puruShako avyagratAse (nirAkulatAse) bharA huA chaitanya mAtra jisakA sharIr hai use (AtmAko) bhAnA chAhiye .19.

1-upanyAs = kathan; sUchan; lekh; prArambhik kathan; prastAvanA . 2-sukR^it yA duShkR^it = shubh yA ashubh .


Page 31 of 388
PDF/HTML Page 58 of 415
single page version

(shArdUlavikrIDit)
shastAshastasamastarAgavilayAnmohasya nirmUlanAd
dveShAmbhaHparipUrNamAnasaghaTapradhva.nsanAt
.h pAvanam .
j~nAnajyotiranuttama.n nirupadhi pravyakti nityodita.n
bhedaj~nAnamahIjasatphalamida.n vandya.n jaganma.ngalam
..20..
(mandAkrAntA)
mokShe mokShe jayati sahajaj~nAnamAnandatAna.n
nirvyAbAdha.n sphu TitasahajAvasthamantarmukha.n cha
.
lIna.n svasminsahajavilasachchichchamatkAramAtre
svasya jyotiHpratihatatamovR^itti nityAbhirAmam
..21..
(anuShTubh)
sahajaj~nAnasAmrAjyasarvasva.n shuddhachinmayam .
mamAtmAnamaya.n j~nAtvA nirvikalpo bhavAmyaham ..22..

[shloekArtha :] mohako nirmUl karanese, prashasta-aprashasta samasta rAgakA vilay karanese tathA dveSharUpI jalase bhare hue manarUpI gha.DekA nAsh karanese, pavitra 1anuttam, j~nAnarUpI vR^ikShakA yah 3satphal va.ndya hai, jagatako ma.ngalarUp hai .20.

[shloekArtha :] Anandame.n jisakA phai lAv hai, jo avyAbAdh (bAdhA rahit) hai, jisakI sahaj dashA vikasit ho gaI hai, jo antarmukh hai, jo apaneme.nsahaj vilasate (khelate, pariNamate) chitchamatkAramAtrame.nlIn hai, jisane nij jyotise tamovR^ittiko (andhakAradashAko, aj~nAnapariNatiko) naShTa kiyA hai aur jo nitya abhirAm (sadA sundar) hai, aisA sahajaj~nAn sampUrNa mokShame.n jayavanta vartatA hai .21.

[shloekArtha :] sahajaj~nAnarUpI sAmrAjya jisakA sarvasva hai aisA shuddhachaitanyamay apane AtmAko jAnakar, mai.n yah nirvikalpa hoU.N .22.

2nirupadhi aur nitya-udit (sadA prakAshamAn) aisI j~nAnajyoti pragaT hotI hai . bhedo.nke

1-anuttam = jisase anya koI uttam nahI.n hai aisI; sarvashreShTha .

2-nirupadhi = upadhi rahit; parigrah rahit; bAhya sAmagrI rahit; upAdhi rahit; ChalakapaT rahitsaral .

3-satphal = sundar phal; achChA phal; uttam phal; sachchA phal .


Page 32 of 388
PDF/HTML Page 59 of 415
single page version

tah da.nsaNauvaogo sasahAvedaraviyappado duviho .

kevalami.ndiyarahiya.n asahAya.n ta.n sahAvamidi bhaNida.n ..13..

tathA darshanopayogaH svasvabhAvetaravikalpato dvividhaH .
kevalamindriyarahita.n asahAya.n tat.h svabhAv iti bhaNitaH ..13..

darshanopayogasvarUpAkhyAnametat.h .

yathA j~nAnopayogo bahuvidhavikalpasanAthaH darshanopayogashcha tathA . svabhAvadarshanopayogo vibhAvadarshanopayogashcha . svabhAvo.api dvividhaH, kAraNasvabhAvaH kAryasvabhAvashcheti . tatra kAraN- draShTiH sadA pAvanarUpasya audayikAdichaturNA.n vibhAvasvabhAvaparabhAvAnAmagocharasya sahajaparamapAri- NAmikabhAvasvabhAvasya kAraNasamayasArasvarUpasya nirAvaraNasvabhAvasya svasvabhAvasattAmAtrasya

gAthA : 13 anvayArtha :[tathA ] usIprakAr [darshanopayogaH ] darshanopayog [svasvabhAvetaravikalpataH ] svabhAv aur vibhAvake bhedase [dvividhaH ] do prakArakA hai . [kevalam ] jo keval, [indriyarahitam ] indriyarahit aur [asahAya.n ] asahAy hai, [tat ] vah [svabhAvaH iti bhaNitaH ] svabhAvadarshanopayog kahA hai .

TIkA :yah, darshanopayogake svarUpakA kathan hai .

jisaprakAr j~nAnopayog bahuvidh bhedo.nvAlA hai, usIprakAr darshanopayog bhI vaisA hai . (vahA.N pratham, usake do bhed hai.n :) svabhAvadarshanopayog aur vibhAvadarshanopayog . svabhAvadarshanopayog bhI do prakArakA hai : kAraNasvabhAvadarshanopayog aur kAryasvabhAv - darshanopayog .

vahA.N 1kAraNadR^iShTi to, sadA pAvanarUp aur audayikAdi chAr 2vibhAvasvabhAv parabhAvo.nko agochar aisA sahaj - paramapAriNAmikabhAvarUp jisakA svabhAv hai, jo

jo artha ghaTit hotA ho vahA.N vah artha samajhanA . dono.n artha garbhit ho.n vahA.N dono.n samajhanA .]

chAr bhAv apekShit bhAv honese unhe.n vibhAvasvabhAv parabhAv kahA hai . ek sahajaparamapAriNAmik bhAvako

darshanapayog svabhAv aur vibhAv do vidhi jAniye .
indriy - rahit, asahAy, keval dR^igsvabhAvik mAniye ..13..

1dR^iShTi = darshan . [darshan athavA dR^iShTike do artha hai.n : (1) sAmAnya pratibhAs, aur (2) shraddhA . jahA.N

2vibhAv = visheSh bhAv; apekShit bhAv . [audayik, aupashamik, kShAyopashamik aur kShAyik yah


Page 33 of 388
PDF/HTML Page 60 of 415
single page version

paramachaitanyasAmAnyasvarUpasya akR^itrimaparamasvasvarUpAvichalasthitisanAthashuddhachAritrasya nityashuddha- nira.njanabodhasya nikhiladuraghavIravairisenAvaijayantIvidhva.nsakAraNasya tasya khalu svarUp- shraddhAnamAtramev .

anyA kAryadraShTiH darshanaj~nAnAvaraNIyapramukhaghAtikarmakShayeN jAtaiv . asya khalu kShAyikajIvasya sakalavimalakevalAvabodhabuddhabhuvanatrayasya svAtmotthaparamavItarAgasukhasudhA- samudrasya yathAkhyAtAbhidhAnakAryashuddhachAritrasya sAdyanidhanAmUrtAtI.ndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAr- nayAtmakasya trailokyabhavyajanatApratyakShava.ndanAyogyasya tIrthakaraparamadevasya kevalaj~nAnavadiyamapi yugapallokAlokavyApinI

.

kAraNasamayasArasvarUp hai, nirAvaraN jisakA svabhAv hai, jo nij svabhAvasattAmAtra hai, jo paramachaitanyasAmAnyasvarUp hai, jo akR^itrim param sva-svarUpame.n avichalasthitimay shuddhachAritrasvarUp hai, jo nitya-shuddha-nira.njanaj~nAnasvarUp hai aur jo samasta duShTa pApo.nrUp vIr shatruo.nkI senAkI dhvajAke nAshakA kAraN hai aise AtmAke sachamuch 1svarUpashraddhAnamAtra hI hai (arthAt kAraNadR^iShTi to vAstavame.n shuddhAtmAkI svarUpashraddhAmAtra hI hai ) .

dUsarI kAryadR^iShTi darshanAvaraNIy-j~nAnAvaraNIyAdi ghAtikarmo.nke kShayase utpanna hotI hai . is kShAyik jIvakojisane sakalavimal (sarvathA nirmal) kevalaj~nAn dvArA tIn bhuvanako jAnA hai, nij AtmAse utpanna honevAle param vItarAg sukhAmR^itakA jo samudra hai, jo yathAkhyAt nAmak kAryashuddhachAritrasvarUp hai, jo sAdi-ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAle tIrtha.nkaraparamadevakokevalaj~nAnakI bhA.Nti yah (kAryadR^iShTi) bhI yugapat lokAlokame.n vyApta honevAlI hai .

hI sadA-pAvanarUp nij svabhAv kahA hai . chAr vibhAvabhAvo.nkA Ashray karanese paramapAriNAmikabhAvakA
Ashray nahI.n hotA . paramapAriNAmikabhAvakA Ashray karanese hI samyaktvase lekar mokSha dashA takakI
dashAe.N prApta hotI hai.n .]

hai, usIprakAr kAraNasvabhAvadR^iShTi arthAt sahajadarshan svarUpashraddhAnamAtra hI hai .]

2shuddhasadbhUtavyavahAranayAtmak hai, aur jo trilokake bhavya jano.nko pratyakSha vandanAyogya hai, aise

1svarUpashraddhAn = svarUp-apekShAse shraddhAn . [jisaprakAr kAraNasvabhAvaj~nAn arthAt sahajaj~nAn svarUpapratyakSha

2tIrtha.nkaraparamadev shuddhasadbhUtavyavahAranayasvarUp hai.n, ki jo shuddhasadbhUtavyavahAranay sAdi-ananta, amUrtik
aur atIndriyasvabhAvavAlA hai
.