Page 34 of 388
PDF/HTML Page 61 of 415
single page version
iti kAryakAraNarUpeN svabhAvadarshanopayogaH prokta : . vibhAvadarshanopayogo.apyuttar- sUtrasthitatvAt.h tatraiv drashyat iti .
reten mArgeN vinA na mokShaH ..23..
isaprakAr kAryarUp aur kAraNarUpase svabhAvadarshanopayog kahA . vibhAvadarshanopayog agale sUtrame.n (14vI.n gAthAme.n) honese vahI.n darshAyA jAyegA .
[ab, 13vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] dR^ishi - j~napti - vR^ittisvarUp (darshanaj~nAnachAritrarUpase pariNamit) aisA jo ek hI chaitanyasAmAnyarUp nij Atmatattva, vah mokShechChuo.nko (mokShakA) prasiddha mArga hai; is mArga binA mokSha nahI.n hai .23.
gAthA : 14 anvayArtha : — [chakShurachakShuravadhayaH ] chakShu, achakShu aur avadhi [tisraH api ] yah tIno.n [vibhAvadR^iShTayaH ] vibhAvadarshan [iti bhaNitAH ] kahe gaye hai.n . [paryAyaH dvivikalpaH ] paryAy dvividh hai : [svaparApekShaH ] svaparApekSha (sva aur parakI apekShA yukta) [cha ] aur [nirapekShaH ] nirapekSha .
Page 35 of 388
PDF/HTML Page 62 of 415
single page version
karmakShayopashamen mUrta.n vastu pashyati cha . yathA shrutaj~nAnAvaraNIyakarmakShayopashamen shrutadvAreN dravyashrutanigaditamUrtAmUrtasamasta.n vastujAta.n parokShavR^ittyA jAnAti tathaivAchakShurdarshanAvaraNIy- karmakShayopashamen sparshanarasanaghrANashrotradvAreN tattadyogyaviShayAn pashyati cha . yathA avadhij~nAnAvaraNIyakarmakShayopashamen shuddhapudgalaparya.nta.n mUrtadravya.n jAnAti tathA avadhi- darshanAvaraNIyakarmakShayopashamen samastamUrtapadArtha.n pashyati cha .
atropayogavyAkhyAnAnantara.n paryAyasvarUpamuchyate . pari samantAt.h bhedameti gachChatIti paryAyaH . atra svabhAvaparyAyaH ShaDdravyasAdhAraNaH arthaparyAyaH avA~N.hmanasagocharaH atisUkShmaH AgamaprAmANyAdabhyupagamyo.api cha ShaDDhAnivR^iddhivikalpayutaH . ana.ntabhAgavR^iddhiH asa.nkhyAt-
jisaprakAr matij~nAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) mUrta vastuko jAnatA hai, usIprakAr chakShudarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) mUrta vastuko 1dekhatA hai . jisaprakAr shrutaj~nAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) shrut dvArA dravyashrutane kahe hue mUrta – amUrta samasta vastusamUhako parokSha rItise jAnatA hai, usIprakAr achakShudarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) sparshan, rasan, ghrAN aur shrotra dvArA us-usake yogya viShayo.nko dekhatA hai . jisaprakAr avadhij~nAnAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) shuddhapudgalaparya.nt ( – paramANu takake) mUrtadravyako jAnatA hai, usIprakAr avadhidarshanAvaraNIy karmake kShayopashamase (jIv) samasta mUrta padArthako dekhatA hai .
(uparoktAnusAr) upayogakA vyAkhyAn karaneke pashchAt yahA.N paryAyakA svarUp kahA jAtA hai :
pari samantAt bhedameti gachChatIti paryAyaH . arthAt jo sarva orase bhedako prApta kare so paryAy hai .
usame.n, svabhAvaparyAy Chah dravyo.nko sAdhAraN hai, arthaparyAy hai, vANI aur manake agochar hai, ati sUkShma hai, AgamapramANase svIkArakaraneyogya tathA Chah hAnivR^iddhike bhedo.n sahit hai arthAt anantabhAg vR^iddhi, asa.nkhyAtabhAg vR^iddhi, sa.nkhyAtabhAg vR^iddhi, sa.nkhyAtaguN 1-dekhanA = sAmAnyarUpase avalokan karanA; sAmAnya pratibhAs honA .
Page 36 of 388
PDF/HTML Page 63 of 415
single page version
bhAgavR^iddhiH sa.nkhyAtabhAgavR^iddhiH sa.nkhyAtaguNavR^iddhiH asa.nkhyAtaguNavR^iddhiH ana.ntaguNavR^iddhiH, tathA hAnishcha nIyate . ashuddhaparyAyo naranArakAdivya.njanaparyAy iti .
sahajaguNamaNInAmAkara.n pUrNabodham .
hR^idayasarasijAte rAjate kAraNAtmA .
bhaj bhajasi nijottha.n bhavyashArdUl sa tvam ..25..
kvachitsahajaparyayaiH kvachidashuddhaparyAyakaiH .
vR^iddhi, asa.nkhyAtaguN vR^iddhi aur anantaguN vR^iddhi sahit hotI hai aur isIprakAr (vR^iddhikI bhA.Nti) hAni bhI lagAI jAtI hai .
hai.n :]
[shloekArtha : — ] parabhAv hone par bhI, sahajaguNamaNikI khAnarUp tathA pUrNaj~nAnavAle shuddha AtmAko ekako jo tIkShNabuddhivAlA shuddhadR^iShTi puruSh bhajatA hai, vah puruSh paramashrIrUpI kAminIkA (muktisundarIkA) vallabh banatA hai .24.
[shloekArtha : — ] isaprakAr par guNaparyAye.n hone par bhI, uttam puruSho.nke hR^iday- kamalame.n kAraN – AtmA virAjamAn hai . apanese utpanna aise us paramabrahmarUp samayasArako — ki jise tU bhaj rahA hai use — , he bhavyashArdUl (bhavyottam), tU shIghra bhaj; tU vah hai .25.
[shloekArtha : — ] jIvatattva kvachit sadguNo.n sahit ×vilasatA hai — dikhAI detA hai, × vilasanA = dikhAI denA; dikhanA; jhalakanA; AvirbhUt honA; pragaT honA .
Page 37 of 388
PDF/HTML Page 64 of 415
single page version
namAmi paribhAvayAmi sakalArthasiddhayai sadA ..26..
shuddhaparyAyaH kAryashuddhaparyAyashcheti . ih hi sahajashuddhanishchayen anAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAv- shuddhasahajaj~nAnasahajadarshanasahajachAritrasahajaparamavItarAgasukhAtmakashuddhAntastattvasvarUpasva- kvachit ashuddharUp guNo.n sahit vilasatA hai, kvachit sahaj paryAyo.n sahit vilasatA hai aur kvachit ashuddha paryAyo.n sahit vilasatA hai . in sabase sahit hone par bhI jo in sabase rahit hai aise is jIvatattvako mai.n sakal arthakI siddhike liye sadA namatA hU.N, bhAtA hU.N .26.
gAthA : 15 anvayArtha : — [naranArakatiryaksurAH paryAyAH ] manuShya, nArak, tirya~ncha aur devarUp paryAye.n [te ] ve [vibhAvAH ] vibhAvaparyAye.n [iti bhaNitAH ] kahI gaI hai.n; [karmopAdhivivarjitaparyAyAH ] karmopAdhi rahit paryAye.n [te ] ve [svabhAvAH ] svabhAvaparyAye.n [iti bhaNitAH ] kahI gaI hai.n .
vahA.N, svabhAvaparyAyo.n aur vibhAvaparyAyo.nke bIch pratham svabhAvaparyAy do prakArase kahI jAtI hai : kAraNashuddhaparyAy aur kAryashuddhaparyAy .
yahA.N sahaj shuddha nishchayase, anAdi - ananta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAle aur shuddha aise sahajaj~nAn - sahajadarshan - sahajachAritra - sahajaparamavItarAgasukhAtmak shuddha-antaHtattvasvarUp
Page 38 of 388
PDF/HTML Page 65 of 415
single page version
bhAvAnantachatuShTayasvarUpeN sahA.nchitapa.nchamabhAvapariNatirev kAraNashuddhaparyAy ityarthaH . sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAreN kevalaj~nAnakevaladarshanakevalasukhakeval- shakti yukta phalarUpAna.ntachatuShTayen sArdha.n paramotkR^iShTakShAyikabhAvasya shuddhapariNatirev kAryashuddha- paryAyashcha . athavA pUrvasUtropAttasUkShmaR^ijusUtranayAbhiprAyeN ShaDdravyasAdhAraNAH sUkShmAste hi arthaparyAyAH shuddhA iti boddhavyAH . ukta : samAsataH shuddhaparyAyavikalpaH .
idAnI.n vya.njanaparyAy uchyate . vyajyate prakaTIkriyate aneneti vya~njanaparyAyaH . kutaH ? lochanagocharatvAt.h paTAdivat.h . athavA sAdisanidhanamUrtavijAtIyavibhAvasvabhAvatvAt.h, drashyamAnavinAshasvarUpatvAt.h .
vya.njanaparyAyashcha — paryAyinamAtmAnamantareN paryAyasvabhAvAt.h shubhAshubhamishrapariNAmenAtmA jo svabhAv-anantachatuShTayakA svarUp usake sAthakI jo pUjit pa.nchamabhAvapariNati ( – usake sAth tanmayarUpase rahanevAlI jo pUjya aisI pAriNAmikabhAvakI pariNati) vahI kAraNashuddhaparyAy hai, aisA artha hai .
sAdi - ananta, amUrta, atIndriyasvabhAvavAle shuddhasadbhUtavyavahArase, kevalaj~nAn – kevaladarshan - kevalasukh - kevalashaktiyukta phalarUp anantachatuShTayake sAthakI ( – ananta- chatuShTayake sAth tanmayarUpase rahanevAlI) jo paramotkR^iShTa kShAyikabhAvakI shuddhapariNati vahI ❃
dravyo.nko sAdhAraN aur sUkShma aisI ve arthaparyAye.n shuddha jAnanA (arthAt ve arthaparyAye.n hI shuddhaparyAye.n hai.n .) .
hai . kis kAraN ? paTAdikI (vastrAdikI) bhA.Nti chakShugochar honese (pragaT hotI hai ); athavA, sAdi - sA.nt mUrta vijAtIyavibhAvasvabhAvavAlI honese, dikhakar naShTa honeke svarUpavAlI honese (pragaT hotI hai ) .
paryAyI AtmAke j~nAn binA AtmA paryAyasvabhAvavAlA hotA hai; isaliye ❃
kShAyikabhAvapariNati vah kAryashuddhaparyAy hai .
Page 39 of 388
PDF/HTML Page 66 of 415
single page version
vyavahAreN naro jAtaH, tasya narAkAro naraparyAyaH; kevalenAshubhakarmaNA vyavahAreNAtmA nArako jAtaH, tasya nArakAkAro nArakaparyAyaH; ki~nchichChubhamishramAyApariNAmen tiryakkAyajo vyavahAreNAtmA, tasyAkArastiryakparyAyaH; kevalen shubhakarmaNA vyavahAreNAtmA devaH, tasyAkAro devaparyAyashcheti .
sa bhavati paramashrIkAminIkAmarUpaH ..27..
manuShyaparyAy hai; keval ashubh karmase vyavahArase AtmA nArak hotA hai, usakA nArak –
tirya.nchakAyame.n janmatA hai, usakA AkAr vah tircha.nyaparyAy hai; aur keval shubh karmase
vyavahArase AtmA dev hotA hai, usakA AkAr vah devaparyAy hai . — yah vya.njanaparyAy hai .
[ab, 15vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] bahu vibhAv hone par bhI, sahaj param tattvake abhyAsame.n jisakI buddhi pravIN hai aisA yah shuddhadR^iShTivAlA puruSh, ‘samayasArase anya kuCh nahI.n hai’ aisA mAnakar, shIghra paramashrIrUpI sundarIkA vallabh hotA hai .27.
Page 40 of 388
PDF/HTML Page 67 of 415
single page version
karmabhUmijAshcha dvividhAH, AryA mlechChAshcheti . AryAH puNyakShetravartinaH . mlechChAH pApakShetravartinaH . bhogabhUmijAshchAryanAmadheyadharA jaghanyamadhyamottamakShetravartinaH ekadvitri-
gAthA : 16-17 anvayArtha : — [mAnuShAH dvivikalpAH] manuShyo.nke do bhed hai.n : [karmamahIbhogabhUmisa.njAtAH ] karmabhUmime.n janme hue aur bhogabhUmime.n janme hue; [pR^ithvIbheden ] pR^ithvIke bhedase [nArakAH ] nArak [saptavidhAH j~nAtavyAH ] sAt prakArake jAnanA; [tirya.n~nchaH ] tirya.ncho.nke [chaturdashabhedAH ] chaudahabhed [bhaNitAH ] kahe hai.n; [suragaNAH ] devasamUho.nke [chaturbhedAH ] chAr bhed hai.n . [eteShA.n vistAraH ] inakA vistAr [lokavibhAgeShu j~nAtavyaH ] lokavibhAgame.nse jAn lenA .
manukI santAn vah manuShya hai.n . ve do prakArake hai.n : karmabhUmij aur bhogabhUmij . uname.n karmabhUmij manuShya bhI do prakArake hai.n : Arya aur mlechCha . puNyakShetrame.n rahanevAle ve Arya hai.n aur pApakShetrame.n rahanevAle ve mlechCha hai.n . bhogabhUmij ❃
lAlit – pAlit karate hai.n isaliye ve manuShyo.nke pitA samAn hai.n . kulakarako manu kahA jAtA hai .
Page 41 of 388
PDF/HTML Page 68 of 415
single page version
palyopamAyuShaH . ratnasharkarAvAlukApa.nkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhidhAnasaptapR^ithvInA.n bhedAnnArakajIvAH saptadhA bhavanti . prathamanarakasya nArakA hyekasAgaropamAyuShaH . dvitIyanarakasya nArakAH trisAgaropamAyuShaH . tR^itIyasya sapta . chaturthasya dash . pa.nchamasya saptadash . ShaShThasya dvAvi.nshatiH . saptamasya trayastri.nshat.h . ath vistarabhayAt.h sa.nkShepeNochyate . tirya~nchaH sUkShmaikendriyaparyAptakA- paryAptakabAdaraikendriyaparyAptakAparyAptakadvI.ndriyaparyAptakAparyAptakatrIndriyaparyAptakAparyAptak- chaturindriyaparyAptakAparyAptakAsa.nj~nipa.nchendriyaparyAptakAparyAptakasa.nj~nipa.nchendriyaparyAptakAparyAptakabhedA- chchaturdashabhedA bhavanti . bhAvanavya.ntarajyotiHkalpavAsikabhedAddevAshchaturNikAyAH . eteShA.n chaturgati- jIvabhedAnA.n bhedo lokavibhAgAbhidhAnaparamAgame draShTavyaH . ihAtmasvarUpaprarUpaNAntarAyaheturiti manuShya Arya nAmako dhAraN karate hai.n; jaghanya, madhyam athavA uttam kShetrame.n rahanevAle hai.n aur ek palyopam, do palyopam athavA tIn palyopamakI AyuvAle hai.n .
ratnaprabhA, sharkarAprabhA, bAlukAprabhA, pa.nkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aur mahAtamaHprabhA nAmakI sAt pR^ithvIke bhedo.nke kAraN nArak jIv sAt prakArake hai.n . pahale narakake nArakI ek sAgaropamakI AyuvAle hai.n, dUsare narakake nArakI tIn sAgaropamakI AyuvAle hai.n . tIsare narakake nArakI sAt sAgaropamakI AyuvAle hai.n, chauthe narakake nArakI das sAgaropam, pA.Nchave.n narakake satrah sAgaropam, ChaThave.n narakake bAIs sAgaropam aur sAtave.n narakake nArakI tetIs sAgaropamakI AyuvAle hai.n .
(3-4) bAdar ekendriy paryApta aur aparyApta, (5-6) dvIndriy paryApta aur aparyApta, (7-8) trIndriy paryApta aur aparyApta, (9-10) chaturindriy paryApta aur aparyApta, (11-12) asa.nj~nI pa.nchendriy paryApta aur aparyApta, (13-14) sa.nj~nI pa.nchendriy paryApta aur aparyApta .
devo.nke chAr nikAy (samUh) hai.n : (1) bhavanavAsI, (2) vya.ntar, (3) jyotiShka aur (4) kalpavAsI .
in chAr gatike jIvo.nke bhedo.nke bhed lokavibhAg nAmak paramAgamame.n dekh le.n . yahA.N (is paramAgamame.n) AtmasvarUpake nirUpaName.n antarAyakA hetu hogA isaliye sUtrakartA pUrvAchAryamahArAjane (ve visheSh bhed) nahI.n kahe hai.n .
Page 42 of 388
PDF/HTML Page 69 of 415
single page version
pUrvasUribhiH sUtrakR^idbhiranukta iti .
jjyotirloke phaNapatipure nArakANA.n nivAse .
bhUyo bhUyo bhavatu bhavataH pAdapa~N.hkejabhakti : ..28..
tva.n klishnAsi mudhAtra ki.n jaDamate puNyArjitAste nanu .
bhakti ste yadi vidyate bahuvidhA bhogAH syurete tvayi ..29..
[ab in do gAthAo.nkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] (he jinendra !) daivayogase mai.n svargame.n hoU.N , is manuShyalokame.n hoU.N, vidyAdharake sthAname.n hoU.N , jyotiShka devo.nke lokame.n hoU.N , nAgendrake nagarame.n hoU.N , nArako.nke nivAsame.n hoU.N , jinapatike bhavaname.n hoU.N yA anya chAhe jis sthAn par hoU.N, (parantu) mujhe karmakA udbhav na ho, punaH punaH Apake pAdapa.nkajakI bhakti ho .28.
[shloekArtha : — ] narAdhipatiyo.nke anekavidh mahA vaibhavo.nko sunakar tathA dekhakar, he ja.Dmati, tU yahA.N vyartha hI klesh kyo.n prApta karatA hai ! ve vaibhav sachamuch puNyase prApta hote hai.n . vah (puNyopArjanakI) shakti jinanAthake pAdapadmayugalakI pUjAme.n hai; yadi tujhe un jinapAdapadmo.nkI bhakti ho, to ve bahuvidh bhog tujhe (apane Ap) ho.nge .29.
Page 43 of 388
PDF/HTML Page 70 of 415
single page version
bhoktA cha, AtmA hi ashuddhanishchayanayen sakalamoharAgadveShAdibhAvakarmaNA.n kartA bhoktA cha, anupacharitAsadbhUtavyavahAreN nokarmaNA.n kartA, upacharitAsadbhUtavyavahAreN ghaTapaTashakaTAdInA.n kartA . ityashuddhajIvasvarUpamukta m .
paramagurupadAbjadvandvasevAprasAdAt.h .
gAthA : 18 anvayArtha : — [AtmA ] AtmA [pudgalakarmaNaH ] pudgal- karmakA [kartA bhoktA ] kartA - bhoktA [vyavahArAt ] vyavahArase [bhavati ] hai [tu ] aur [AtmA ] AtmA [karmajabhAven ] karmajanit bhAvakA [kartA bhoktA ] kartA - bhoktA [nishchayataH ] (ashuddha) nishchayase hai .
AtmA nikaTavartI anupacharit asadbhUt vyavahAranayase dravyakarmakA kartA aur usake phalarUp sukhaduHkhakA bhoktA hai, ashuddha nishchayanayase samasta moharAgadveShAdi bhAvakarmakA kartA aur bhoktA hai, anupacharit asadbhUt vyavahArase (dehAdi) nokarmakA kartA hai, upacharit asadbhUt vyavahArase ghaT - paT - shakaTAdikA (gha.DA, vastra, bailagA.DI ityAdikA) kartA hai . isaprakAr ashuddha jIvakA svarUp kahA .
[ab 18 vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj Chah shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] sakal moharAgadveShavAlA jo koI puruSh param guruke charaNakamalayugalakI sevAke prasAdase nirvikalpa sahaj samayasArako jAnatA hai, vah puruSh
Page 44 of 388
PDF/HTML Page 71 of 415
single page version
sa bhavati paramashrIkAminIkAntakAntaH ..30..
kurvan shubhAshubhamanekavidha.n sa karma .
jAnAti tasya sharaNa.n na samasti loke ..32..
niShkarmasharmanikarAmR^itavAripUre .
sva.n bhAvamadvayamamu.n samupaiti bhavyaH ..33..
paramashrIrUpI sundarIkA priy kAnta hotA hai .30.
[shloekArtha : — ] bhAvakarmake nirodhase dravyakarmakA nirodh hotA hai; dravyakarmake nirodhase sa.nsArakA nirodh hotA hai .31.
[shloekArtha : — ] jo jIv samyagj~nAnabhAvarahit vimugdha (mohI, bhrAnta) hai, vah jIv shubhAshubh anekavidh karmako karatA huA mokShamArgako leshamAtra bhI vA.nChanA nahI.n jAnatA; use lokame.n (koI) sharaN nahI.n hai .32.
[shloekArtha : — ] jo samasta karmajanit sukhasamUhako pariharaN karatA hai, vah bhavya puruSh niShkarma sukhasamUharUpI amR^itake sarovarame.n magna hote hue aise is atishay- chaitanyamay, ekarUp, advitIy nij bhAvako prApta ka ratA hai .33.
Page 45 of 388
PDF/HTML Page 72 of 415
single page version
satatamanubhavAmaH shuddhamAtmAnamekam .
na khalu na khalu mukti rnAnyathAstyasti tasmAt.h ..34..
nijaparamaguNAH syuH siddhisiddhAH samastAH .
rna cha bhavati bhavo vA nirNayo.aya.n budhAnAm ..35..
[shloekArtha : — ] (hamAre AtmasvabhAvame.n) vibhAv asat honese usakI hame.n chintA nahI.n hai; ham to hR^idayakamalame.n sthit, sarva karmase vimukta, shuddha AtmAkA ekakA satat anubhavan karate hai.n, kyo.nki anya kisI prakArase mukti nahI.n hai, nahI.n hai, nahI.n hi hai .34.
[shloekArtha : — ] sa.nsArIme.n sA.nsArik guN hote hai.n aur siddha jIvame.n sadA samasta siddhisiddha (mokShase siddha arthAt paripUrNa hue) nij paramaguN hote hai.n — isaprakAr vyavahAranay hai . nishchayase to siddha bhI nahI.n hai aur sa.nsAr bhI nahI.n hai . yah budh puruSho.nkA nirNay hai .35.
Page 46 of 388
PDF/HTML Page 73 of 415
single page version
prayojanamasyeti dravyArthikaH . paryAy evArthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH . na khalu ekanayA- yattopadesho grAhyaH, kintu tadubhayanayAyattopadeshaH . sattAgrAhakashuddhadravyArthikanayabalen pUrvokta - vya~njanaparyAyebhyaH sakAshAnmuktAmukta samastajIvarAshayaH sarvathA vyatiriktA ev . kutaH ? ‘‘savve suddhA hu suddhaNayA’’ iti vachanAt.h . vibhAvavya.njanaparyAyArthikanayabalen te sarve jIvAssa.nyuktA bhavanti . ki.nch siddhAnAmarthaparyAyaiH sah pariNatiH, na punarvya.njanaparyAyaiH sah pariNatiriti . kutaH ? sadA nira.njanatvAt.h . siddhAnA.n sadA nira.njanatve sati tarhi dravyArthikaparyAyArthikanayAbhyAm [pUrvabhaNitaparyAyAt ] pUrvakathit paryAyase [vyatiriktAH] ❃vyatirikta hai; [paryAyanayen] paryAyanayase [jIvAH ] jIv [sa.nyuktAH bhavanti ] us paryAyase sa.nyukta hai.n . [dvAbhyAm ] isaprakAr jIv dono.n nayo.nse sa.nyukta hai.n .
bhagavAn arhat parameshvarane do nay kahe hai.n : dravyArthik aur paryAyArthik . dravya hI jisakA artha arthAt prayojan hai vah dravyArthik hai aur paryAy hI jisakA artha arthAt prayojan hai vah paryAyArthik hai . ek nayakA avalamban lenevAlA upadesh grahaN karaneyogya nahI.n hai kintu un dono.n nayo.nkA avalamban lenevAlA upadesh grahaN karaneyogya hai . sattAgrAhak ( – dravyakI sattAko hI grahaN karanevAle) shuddha dravyArthik nayake balase pUrvokta vya.njanaparyAyo.nse mukta tathA amukta ( – siddha tathA sa.nsArI) samasta jIvarAshi sarvathA vyatirikta hI hai . kyo.n ? ‘‘savve suddhA hu suddhaNayA (shuddhanayase sarva jIv vAstavame.n shuddha hai.n )’’ aisA (shAstrakA) vachan honese . vibhAvavya.njanaparyAyArthik nayake balase ve sarva jIv (pUrvokta vya.njanaparyAyo.nse) sa.nyukta hai.n . visheSh itanA ki — siddha jIvo.nke arthaparyAyo.n sahit pariNati hai, parantu vya.njanaparyAyo.n sahit pariNati nahI.n hai . kyo.n ? siddha jIv sadA nira.njan honese . (prashna : — ) yadi siddha jIv sadA nira.njan hai.n to sarva jIv dravyArthik tathA paryAyArthik dono.n nayo.nse sa.nyukta hai.n (arthAt sarva jIvo.nko dono.n nay lAgU hote hai.n ) aisA sUtrArtha (gAthAkA artha) vyartha siddha hotA hai . (uttar : — vyartha siddha nahI.n hotA kyo.nki — ) nigam arthAt
Page 47 of 388
PDF/HTML Page 74 of 415
single page version
dvAbhyAm sa.nyuktAH sarve jIvA iti sUtrArtho vyarthaH . nigamo vikalpaH, tatra bhavo naigamaH . sa cha naigamanayastAvat.h trividhaH, bhUtanaigamaH vartamAnanaigamaH bhAvinaigamashcheti . atra bhUtanaigamanayApekShayA bhagavatA.n siddhAnAmapi vya.njanaparyAyatvamashuddhatva.n cha sa.nbhavati . pUrvakAle te bhagavantaH sa.nsAriN iti vyavahArAt.h . ki.n bahunA, sarve jIvA nayadvayabalen shuddhAshuddhA ityarthaH .
jinavachasi ramante ye svaya.n vAntamohAH .
ranavamanayapakShAkShuNNamIkShanta ev .’’
tathA hi — vikalpa; usame.n ho vah ❃naigam . vah naigamanay tIn prakArakA hai; bhUt naigam, vartamAn naigam aur bhAvI naigam . yahA.N bhUt naigamanayakI apekShAse bhagavanta siddho.nko bhI vya.njanaparyAyavAnapanA aur ashuddhapanA sambhavit hotA hai, kyo.nki pUrvakAlame.n ve bhagavanta sa.nsArI the aisA vyavahAr hai . bahu kathanase kyA ? sarva jIv do nayo.nke balase shuddha tathA ashuddha hai.n aisA artha hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImadamR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n chauthe shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] dono.n nayo.nke virodhako naShTa karanevAle, syAtpadase aDikat jinavachaname.n jo puruSh ramate hai.n, ve svayamev mohakA vaman karake, anUtan ( – anAdi) aur kunayake pakShase khaNDit na honevAlI aisI uttam paramajyotiko — samayasArako — shIghra dekhate hI hai.n .’’
aur (is jIv adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr ❃
vartamAnavat sa.nkalpit kare (athavA kahe), athavA ki.nchit niShpannatAyukta aur ki.nchit aniShpannatAyukta
vartamAn paryAyako sarvaniShpannavat sa.nkalpit kare (athavA kahe), us j~nAnako (athavA vachanako) naigamanay
kahate hai.n .
Page 48 of 388
PDF/HTML Page 75 of 415
single page version
paramajinapadAbjadvandvamattadvirephAH .
kShitiShu paramatokte : ki.n phala.n sajjanAnAm ..36..
iti sukavijanapayojamitrapa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridev - virachitAyA.n niyamasAravyAkhyAyA.n tAtparyavR^ittau jIvAdhikAraH prathamashrutaskandhaH .. munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n : — )
[shloekArtha : — ] jo do nayo.nke sambandhakA ulla.nghan na karate hue paramajinake pAdapa.nkajayugalame.n matta hue bhramar samAn hai.n aise jo satpuruSh ve shIghra samayasArako avashya prApta karate hai.n . pR^ithvIpar par matake kathanase sajjano.nko kyA phal hai (arthAt jagatake jainetar darshano.nke mithyA kathano.nse sajjano.nko kyA lAbh hai )? 36 .
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalo.nke liye jo sUrya samAn hai.n aur pA.Nch indriyo.nke phai lAv rahit dehamAtra jinako parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavR^itti nAmak TIkAme.n (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavR^itti nAmak TIkAme.n) jIv adhikAr nAmakA pratham shrutaskandha samApta huA .
Page 49 of 388
PDF/HTML Page 76 of 415
single page version
gAthA : 20 anvayArtha : — [aNuskandhavikalpen tu ] paramANu aur skandha aise do bhedase [pudgaladravya.n ] pudgaladravya [dvivikalpam bhavati ] do bhedavAlA hai; [skandhAH ] skandha [khalu ] vAstavame.n [ShaTprakArAH ] Chah prakArake hai.n [paramANuH cha ev dvivikalpaH ] aur paramANuke do bhed hai.n .
Page 50 of 388
PDF/HTML Page 77 of 415
single page version
svabhAvapudgalaH paramANuH, vibhAvapudgalaH skandhaH . kAryaparamANuH kAraNaparamANuriti svabhAv- pudgalo dvidhA bhavati . ska.ndhAH ShaTprakArAH syuH, pR^ithvIjalachChAyAchaturakShaviShay- karmaprAyogyAprAyogyabhedAH . teShA.n bhedo vakShyamANasUtreShUchyate vistareNeti .
paramANu vah svabhAvapudgal hai aur skandha vah vibhAvapudgal hai . svabhAvapudgal kAryaparamANu aur kAraNaparamANu aise do prakArase hai . skandho.nke Chah prakAr hai.n : (1) pR^ithvI, (2) jal, (3) ChAyA, (4) (chakShuke atirikta) chAr indriyo.nke viShayabhUt skandha, (5) karmayogya skandha aur (6) karmake ayogya skandha — aise Chah bhed hai.n . skandho.nke bhed ab kahe jAnevAle sUtro.nme.n (agalI chAr gAthAo.nme.n) vistArase kahe jAye.nge .
[ab, 20vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] (pudgalapadArtha) galan dvArA (arthAt bhinna ho jAnese) ‘paramANu’ kahalAtA hai aur pUraN dvArA (arthAt sa.nyukta honese) ‘skandha’ nAmako prApta hotA hai . is padArthake binA lokayAtrA nahI.n ho sakatI .37.
Page 51 of 388
PDF/HTML Page 78 of 415
single page version
gAthA : 21-22-23-24 anvayArtha : — [atisthUlasthUlAH ] atisthUlasthUl, [sthUlAH ] sthUl, [sthUlasUkShmAH cha ] sthUlasUkShma, [sUkShmasthUlAH cha ] sUkShmasthUl, [sUkShmAH ] sUkShma aur [atisUkShmAH ] atisUkShma [iti ] aise [dharAdayaH ShaDbhedAH bhavanti ] pR^ithvI Adi skandho.nke Chah bhed hai.n .
[bhUparvatAdyAH ] bhUmi, parvat Adi [atisthUlasthUlAH iti skandhAH ] atisthUlasthUl skandha [bhaNitAH ] kahe gaye hai.n; [sappirjalatailAdyAH ] ghI, jal, tel Adi [sthUlAH iti vij~neyAH ] sthUl skandha jAnanA .
[ChAyAtapAdyAH ] ChAyA, Atap (dhUp) Adi [sthUletaraskandhAH iti ] sthUlasUkShma skandha [vijAnIhi ] jAn [cha ] aur [chaturakShaviShayAH skandhAH ] chAr indriyo.nke viShayabhUt skandho.nko [sUkShmasthUlAH iti ] sUkShmasthUl [bhaNitAH ] kahA gayA hai .
Page 52 of 388
PDF/HTML Page 79 of 415
single page version
jalaprabhR^itisamastadravyANi hi sthUlapudgalAshcha . ChAyAtapatamaHprabhR^itayaH sthUlasUkShmapudgalAH . sparshanarasanaghrANashrotrendriyANA.n viShayAH sUkShmasthUlapudgalAH shabdasparsharasagandhAH . shubhAshubh- pariNAmadvAreNAgachChatA.n shubhAshubhakarmaNA.n yogyAH sUkShmapudgalAH . eteShA.n viparItAH sUkShma- sUkShmapudgalAH karmaNAmaprAyogyA ityarthaH . aya.n vibhAvapudgalakramaH .
[punaH ] aur [karmavargaNasya prAyogyAH ] karmavargaNAke yogya [skandhAH ] skandha [sUkShmAH bhavanti ] sUkShma hai.n; [tadviparItAH ] unase viparIt (arthAt karmavargaNAke ayogya) [skandhAH ] skandha [atisUkShmAH iti ] atisUkShma [prarUpayanti ] kahe jAte hai.n .
sumeru, pR^ithvI Adi (ghan padArtha) vAstavame.n atisthUlasthUl pudgal hai.n . ghI, tel, maTThA, dUdh, jal Adi samasta (pravAhI) padArtha sthUl pudgal hai.n . ChAyA, Atap, andhakArAdi sthUlasUkShma pudgal hai.n . sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy tathA shrotrendriyake viShay — sparsha, ras, gandha aur shabda — sUkShmasthUl pudgal hai.n . shubhAshubh pariNAm dvArA AnevAle aise shubhAshubh karmo.nke yogya (skandha) ve sUkShma pudgal hai.n . unase viparIt arthAt karmo.nke ayogya (skandha) ve sUkShmasUkShma pudgal hai.n . — aisA (in gAthAo.nkA) artha hai . yah vibhAvapudgalakA kram hai .
[bhAvArtha: — skandha Chah prakArake hai.n : (1) kAShThapAShANAdik jo skandha Chedan kiye jAne par svayamev ju.D.h.h nahI.n sakate ve skandha atisthUlasthUl hai.n . (2) dUdh, jal Adi jo skandha Chedan kiye jAne par punaH svayamev ju.D.h.h jAte hai.n ve skandha sthUl hai.n . (3) dhUp, ChAyA, chA.NdanI, andhakAr ityAdi jo skandha sthUl j~nAt hone par bhI bhede nahI.n jA sakate yA hastAdikase grahaN nahI.n kiye jA sakate ve skandha sthUlasUkShma hai.n . (4) A.Nkhase na dikhanevAle aise jo chAr indriyo.nke viShayabhUt skandha sUkShma hone par bhI sthUl j~nAt hote hai.n ( – sparshanendriyase sparsha kiye jA sakate hai.n, jIbhase AsvAdan kiye jA sakate hai.n, nAkase sU.nghe jA sakate hai.n athavA kAnase sune jA sakate hai.n ) ve skandha sUkShmasthUl hai.n .
Page 53 of 388
PDF/HTML Page 80 of 415
single page version
varNAdimAn naTati pudgal ev nAnyaH .
(5) indriyaj~nAnake agochar aise jo karmavargaNArUp skandha ve skandha sUkShma hai.n . (6) karmavargaNAse nIcheke (karmavargaNAtIt) jo atyantasUkShma dvi-aNukaparya.nt skandha ve skandha sUkShmasUkShma hai.n . ]
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pa.nchAstikAyasamayame.n (❃gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArthaH — ] pR^ithvI, jal, ChAyA, chAr indriyo.nke viShayabhUt, karmake yogya aur karmAtIt — isaprakAr pudgal (skandha) Chah prakArake hai.n .’’
sUkShmasthUl, pashchAt sUkShma aur tatpashchAt sUkShmasUkShma ( – isaprakAr skandha Chah prakArake hai.n ) .’’
isaprakAr (AchAryadev) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 44ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] is anAdikAlIn mahA avivekake nATakame.n athavA nAchame.n varNAdimAn pudgal hI nAchatA hai, anya koI nahI.n; (abhed j~nAname.n pudgal hI anek