Page 54 of 388
PDF/HTML Page 81 of 415
single page version
chaitanyadhAtumayamUrtiraya.n cha jIvaH ..’’
bhavasi hi paramashrIkAminIkAmarUpaH ..38..
pudgalavikAro.nse vilakShaN, shuddha chaitanyadhAtumay mUrti hai .’’
aur (in gAthAo.nkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev vividh prakArake pudgalo.nme.n rati na karake chaitanyachamatkAramAtra AtmAme.n rati karanA aisA shlok dvArA kahate hai.n ) : —
[shloekArtha : — ] isaprakAr vividh bhedo.nvAlA pudgal dikhAI dene par, he bhavyashArdUl ! (bhavyottam !) tU usame.n ratibhAv na kar . chaitanyachamatkAramAtrame.n (arthAt chaitanyachamatkAramAtra AtmAme.n) tU atul rati kar ki jisase tU paramashrIrUpI kAminIkA vallabh hogA .38.
gAthA : 25 anvayArtha : — [punaH ] phi ra [yaH ] jo [dhAtuchatuShkasya ] (pR^ithvI, jal, tej aur vAyu — in) chAr dhAtuo.nkA [hetuH ] hetu hai, [saH ] vah [kAraNam iti j~neyaH ] kAraNaparamANu jAnanA; [skandhAnAm ] skandho.nke [avasAnaH ] avasAnako ( – pR^ithak
Page 55 of 388
PDF/HTML Page 82 of 415
single page version
paramANuH snigdharUkShaguNAnAmAnantyAbhAvAt.h samaviShamaba.ndhayorayogya ityarthaH . snigdharUkShaguNA- nAmanantatvasyopari dvAbhyAm chaturbhiH samabandhaH tribhiH pa~nchabhirviShamabandhaH . ayamutkR^iShTa- paramANuH . galatA.n pudgaladravyANAm anto.avasAnastasmin sthito yaH sa kAryaparamANuH . aNavashchaturbhedAH kAryakAraNajaghanyotkR^iShTabhedaiH . tasya paramANudravyasya svarUpasthitatvAt.h vibhAvAbhAvAt.h paramasvabhAv iti .
tathA chokta.n pravachanasAre — hue avibhAgI antim a.nshako) [kAryaparamANuH ] kAryaparamANu [j~nAtavya: ] jAnanA .
pR^ithvI, jal, tej aur vAyu yah chAr dhAtue.N hai.n; unakA jo hetu hai vah kAraNaparamANu hai . vahI (paramANu), ek guN snigdhatA yA rUkShatA honese, sam yA viSham bandhake ayogya aisA jaghanya paramANu hai — aisA artha hai . ek guN snigdhatA yA rUkShatAke U par, do guNavAlekA aur chAr guNavAlekA ❃samabandha hotA hai tathA tIn guNavAlekA aur pA.Nch guNavAlekA ❃viShamabandha hotA hai, — yah utkR^iShTa paramANu hai . galate arthAt pR^ithak hote pudgaladravyo.nke antame.n — avasAname.n (antim dashAme.n) sthit vah kAryaparamANu hai (arthAt skandha khaNDit hote - hote jo ChoTese ChoTA avibhAg bhAg rahatA hai vah kAryaparamANu hai ) . (isaprakAr) aNuo.nke ( – paramANuo.nke) chAr bhed hai.n : kArya, kAraN, jaghanya aur utkR^iShTa . vah paramANudravya svarUpame.n sthit honese use vibhAvakA abhAv hai, isaliye (use) param svabhAv hai .
isIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasArame.n (165vI.n tathA 166vI.n gAthA dvArA) kahA hai ki : — ❃samabandha arthAt sam sa.nkhyAke guNavAle paramANuo.nkA bandha aur viShamabandha arthAt viSham sa.nkhyAke guNavAle paramANuo.nkA bandha . yahA.N (TIkAme.n) samabandha aur viShamabandhakA ek – ek udAharaN diyA hai tadanusAr
Page 56 of 388
PDF/HTML Page 83 of 415
single page version
‘‘[gAthArthaH — ] paramANu – pariNAm, snigdha ho.n yA rUkSha ho.n, sam a.nshavAle ho.n yA viSham a.nshavAle ho.n, yadi samAnase do adhik a.nshavAle ho.n to ba.Ndhate hai.n; jaghanya a.nshavAlA nahI.n ba.NdhatA .
snigdharUpase do a.nshavAlA paramANu chAr a.nshavAle snigdha (athavA rUkSha) paramANuke sAth bandhakA anubhav karatA hai; athavA rUkShatAse tIn a.nshavAlA paramANu pA.Nch a.nshavAleke sAth ju.DA huA ba.NdhatA hai .’’
aur (25vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok dvArA pudgalakI upekShA karake shuddha AtmAkI bhAvanA karate hai.n ) : —
[shloekArtha : — ] un Chah prakArake ska.ndho.n yA chAr prakArake aNuo.nke sAth mujhe kyA hai ? mai.n to akShay shuddha AtmAko punaH punaH bhAtA hU.N . 39 .
Page 57 of 388
PDF/HTML Page 84 of 415
single page version
bhAvavivakShAsamAshrayeN sahajanishchayanayen svasvarUpAdaprachyavanatvamukta m, tathA paramANudravyANA.n pa.nchamabhAven paramasvabhAvatvAdAtmapariNaterAtmaivAdiH, madhyo hi AtmapariNaterAtmaiv, a.ntopi svasyAtmaiv paramANuH . ataH na chendriyaj~nAnagocharatvAd anilAnalAdibhiravinashvaratvAdavibhAgI he shiShya sa paramANuriti tva.n ta.n jAnIhi .
[Atmamadhyam ] svaya.n hI jisakA madhya hai aur [AtmAntam ] svaya.n hI jisakA anta hai (arthAt jisake Adime.n, madhyame.n aur antame.n paramANukA nij svarUp hI hai ), [na ev indriyaiH grAhyam ] jo indriyo.nse grAhya ( – jAnaneme.n Ane yogya) nahI.n hai aur [yad avibhAgi] jo avibhAgI hai, [tat ] vah [paramANu.n dravya.n ] paramANudravya [vijAnIhi ] jAn .
jisaprakAr sahaj param pAriNAmikabhAvakI vivakShAkA Ashray karanevAle sahaj nishchayanayakI apekShAse nitya aur anitya nigodase lekar siddhakShetra paryanta vidyamAn jIvo.nkA nij svarUpase achyutapanA kahA gayA hai, usI prakAr pa.nchamabhAvakI apekShAse paramANudravyakA paramasvabhAv honese paramANu svaya.n hI apanI pariNatikA Adi hai, svaya.n hI apanI pariNatikA madhya hai aur svaya.n hI apanA anta bhI hai (arthAt Adime.n bhI svaya.n hI, madhyame.n bhI svaya.n hI aur antame.n bhI paramANu svaya.n hI hai, kabhI nij svarUpase chyut nahI.n hai) . jo aisA honese, indriyaj~nAnagochar na honese aur pavan, agni ityAdi dvArA nAshako prApta na honese, avibhAgI hai use, he shiShya ! tU paramANu jAn .
[ab 26vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ]
[shloekArtha : — ] ja.DAtmak pudgalakI sthiti svaya.nme.n ( – pudgalame.n hI) jAnakar (arthAt ja.DsvarUp pudgal pudgalake nij svarUpame.n hI rahate hai.n aisA jAnakar), ve siddhabhagavanta apane chaitanyAtmak svarUpame.n kyo.n nahI.n rahe.nge ? (avashya rahe.nge .) 40.
Page 58 of 388
PDF/HTML Page 85 of 415
single page version
kR^iShNavarNeShvekavarNaH, sugandhadurgandhayorekaga.ndhaH, karkashamR^idugurulaghushItoShNasnigdharUkShAbhidhAnA- maShTAnAmantyachatuHsparshAvirodhasparshanadvayam; ete paramANoH svabhAvaguNAH jinAnA.n mate . vibhAvaguNAtmako vibhAvapudgalaH . asya dvayaNukAdiska.ndharUpasya vibhAvaguNAH sakal- karaNagrAmagrAhyA ityarthaH .
gAthA : 27 anvayArtha : — [ekarasarUpagandhaH ] jo ek rasavAlA, ek varNavAlA, ek ga.ndhavAlA aur [dvisparshaH ] do sparshavAlA ho, [saH ] vah [svabhAvaguNaH ] svabhAvaguNavAlA [bhavet ] hai; [vibhAvaguNaH ] vibhAvaguNavAleko [jinasamaye ] 1jinasamayame.n [sarvaprakaTatvam ] sarva pragaT (sarva indriyo.nse grAhya) [iti bhaNitaH ] kahA hai .
charaparA, ka.DvA, kaShAyalA, khaTTA aur mIThA in pA.Nch raso.nme.nse ek ras; saphe da, pIlA, harA, lAl aur kAlA in (pA.Nch) varNo.nme.nse ek varNa; sugandha aur durga.ndhame.nkI ek ga.ndh; kaThor, komal, bhArI, halakA, shIt, uShNa, snigdha (chikanA) aur rUkSha (rUkhA) in ATh sparsho.nme.nse antim chAr sparsho.nme.nke aviruddha do sparsha; yah, jino.nke matame.n paramANuke svabhAvaguN hai.n . vibhAvapudgal vibhAvaguNAtmak hotA hai . yah 2dvi-aNukAdiskandharUp vibhAvapudgalake vibhAvaguN sakal indriyasamUh dvArA grAhya (jAnaneme.n Ane yogya) hai.n . — aisA (is gAthAkA) artha hai . 1 – samay = siddhAnta; shAstra; shAsan; darshan; mat . 2 – do paramANuo.nse lekar ananta paramANuo.nkA banA huA skandha vah vibhAvapudgal hai .
Page 59 of 388
PDF/HTML Page 86 of 415
single page version
nnijaguNanichaye.asmin nAsti me kAryasiddhiH .
paramasukhapadArthI bhAvayedbhavyalokaH ..41..
isaprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pa.nchAstikAyasamayame.n (81vI.n gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArthaH — ] ek rasavAlA, ek varNavAlA, ek ga.ndhavAlA aur do sparshavAlA vah paramANu shabdakA kAraN hai, ashabda hai aur skandhake bhItar ho tathApi dravya hai (arthAt sadaiv sarvase bhinna, shuddha ek dravya hai ) .’’
sparsha, ek varNa, ek ga.ndh tathA ek ras samajhanA, anya nahI.n .’’
aur (27vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok dvArA bhavya jano.nko shuddha AtmAkI bhAvanAkA upadesh karate hai.n ) : —
[shloekArtha : — ] yadi paramANu ekavarNAdirUp prakAshate (j~nAt hote) nij guNasamUhame.n hai.n, to usame.n merI (koI) kAryasiddhi nahI.n hai, (arthAt paramANu to ek varNa, ek ga.ndh Adi apane guNo.nme.n hI hai, to phi ra usame.n merA koI kArya siddha nahI.n hotA); — isaprakAr nij hR^idayame.n mAnakar param sukhapadakA arthI bhavyasamUh shuddha AtmAko ekako bhAye .41.
Page 60 of 388
PDF/HTML Page 87 of 415
single page version
hAnivR^iddhirUpaH atisUkShmaH arthaparyAyAtmakaH sAdisanidhano.api paradravyanirapekShatvAchChuddhasadbhUt- vyavahAranayAtmakaH . athavA hi ekasmin samaye.apyutpAdavyayadhrauvyAtmakatvAtsUkShmaR^ijusUtra- nayAtmakaH . skandhaparyAyaH svajAtIyabandhalakShaNalakShitatvAdashuddha iti .
gAthA : 28 anvayArtha : — [anyanirapekShaH ] anyanirapekSha (anyakI apekShA rahit) [yaH pariNAmaH ] jo pariNAm [saH ] vah [svabhAvaparyAyaH ] svabhAvaparyAy hai [punaH ] aur [skandhasvarUpeN pariNAmaH] skandharUp pariNAm [saH ] vah [vibhAvaparyAyaH ] vibhAvaparyAy hai .
paramANuparyAy pudgalakI shuddhaparyAy hai — jo ki paramapAriNAmikabhAvasvarUp hai, vastume.n honevAlI Chah prakArakI hAnivR^iddhirUp hai, atisUkShma hai, arthaparyAyAtmak hai aur sAdi-sAnta hone par bhI paradravyase nirapekSha honeke kAraN shuddhasadbhUtavyavahAranayAtmak hai athavA ek samayame.n bhI utpAdavyayadhrauvyAtmak honese sUkShmaR^iR^ijusUtranayAtmak hai .
kahate hai.n :]
Page 61 of 388
PDF/HTML Page 88 of 415
single page version
sati na cha paramANoH skandhaparyAyashabdaH .
na cha bhavati yatheya.n so.api nitya.n tathaiv ..42..
vyavahAranayen vibhAvaparyAyAtmanA.n skandhapudgalAnA.n pudgalatvamupachArataH siddha.n bhavati .
[shloekArtha : — ] (paramANu) parapariNatise dUr shuddhaparyAyarUp honese paramANuko skandhaparyAyarUp shabda nahI.n hotA; jisaprakAr bhagavAn jinanAthame.n kAmadevakI vArtA nahI.n hotI, usIprakAr paramANu bhI sadA ashabda hI hotA hai (arthAt paramANuko bhI kabhI shabda nahI.n hotA) .42.
gAthA : 29 anvayArtha : — [nishchayen ] nishchayase [paramANuH ] paramANuko [pudgal- dravyam ] ‘pudgaladravya’ [uchyate ] kahA jAtA hai [punaH ] aur [itareN ] vyavahArase [skandhasya ] skandhako [pudgaladravyam iti vyapadeshaH ] ‘pudgaladravya’ aisA nAm [bhavati ] hotA hai .
shuddhanishchayanayase svabhAvashuddhaparyAyAtmak paramANuko hI ‘pudgaladravya’ aisA nAm hotA hai . anya aise vyavahAranayase vibhAvaparyAyAtmak skandhapudgalo.nko pudgalapanA upachAr dvArA
Page 62 of 388
PDF/HTML Page 89 of 415
single page version
tyajatu paramasheSha.n chetanAchetana.n cha .
paravirahitamantarnirvikalpe samAdhau ..43..
sachetane vA paramAtmatattve .
bhavediya.n shuddhadashA yatInAm ..45..
siddha hotA hai .
[ab 29vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj tIn shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] isaprakAr jinapatike mArga dvArA tattvArthasamUhako jAnakar par aise samasta chetan aur achetanako tyAgo; antara.ngame.n nirvikalpa samAdhime.n paravirahit (parase rahit) chitchamatkAramAtra paramatattvako bhajo .43.
[shloekArtha : — ] pudgal achetan hai aur jIv chetan hai aisI jo kalpanA vah bhI prAthamiko.nko (pratham bhUmikAvAlo.nko) hotI hai, niShpanna yogiyo.nko nahI.n hotI (arthAt jinakA yog paripakva huA hai unako nahI.n hotI) .44.
[shloekArtha : — ] (shuddha dashAvAle yatiyo.nko) is achetan pudgalakAyame.n dveShabhAv nahI.n hotA yA sachetan paramAtmatattvame.n rAgabhAv nahI.n hotA; — aisI shuddha dashA yatiyo.nkI hotI hai .45.
Page 63 of 388
PDF/HTML Page 90 of 415
single page version
pariNatasyAyoginaH pa.nchahrasvAkSharochchAraNamAtrasthitasya bhagavataH siddhanAmadheyayogyasya ShaTkApakram- vimukta sya mukti vAmalochanAlochanagocharasya trilokashikharishekharasya apahastitasamastakleshA- vAsapa.nchavidhasa.nsArasya pa.nchamagatiprAntasya svabhAvagatikriyAhetuH dharmaH, api cha ShaTkApakram-
gAthA : 30 anvayArtha : — [dharmaH ] dharma [jIvapudgalAnA.n ] jIv-pudgalo.nko [gamananimittaH ] gamanakA nimitta hai [cha ] aur [adharmaH ] adharma [sthiteH ] (unhe.n) sthitikA nimitta hai; [AkAsha.n ] AkAsh [jIvAdisarvadravyANAm ] jIvAdi sarva dravyo.nko [avagAhanasya ] avagAhanakA nimitta hai .
yah dharmAstikAy, bAva.DIke pAnIkI bhA.Nti, svaya.n gatikriyArahit hai . mAtra (a, i, u, R^i, lR^i — aise) pA.Nch hrasva akSharo.nke uchchAraN jitanI jinakI sthiti hai, jo ‘siddha’ nAmake yogya hai.n, jo Chah 1apakramase vimukta hai.n, jo muktirUpI sulochanAke lochanakA viShay hai.n (arthAt jinhe.n muktirUpI sundarI premase nihAratI hai ), jo trilokarUpI 2shikharIke shikhar hai.n, jinho.nne samasta kleshake ghararUp pa.nchavidh sa.nsArako ( – dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvake parAvartanarUp pA.Nch prakArake sa.nsArako) dUr kiyA hai aur jo pa.nchamagatikI sImA par 1 – sa.nsArI jIvo.nko anya bhavame.n utpanna honeke samay ‘Chah dishAo.nme.n gaman’ hotA hai use ‘Chah apakram’ kahaneme.n AtA hai . 2 – shikharI = shikharavanta; parvat .
Page 64 of 388
PDF/HTML Page 91 of 415
single page version
yuktAnA.n sa.nsAriNA.n vibhAvagatikriyAhetushcha . yathodaka.n pAThInAnA.n gamanakAraNa.n tathA teShA.n jIvapudgalAnA.n gamanakAraNa.n sa dharmaH . so.ayamamUrtaH aShTasparshanavinirmukta : varNarasapa.nchakaga.ndh- dvitayavinirmukta shcha agurukalaghutvAdiguNAdhAraH lokamAtrAkAraH akhaNDaikapadArthaH . sahabhuvoH guNAH, kramavartinaH paryAyAshcheti vachanAdasya gatihetordharmadravyasya shuddhaguNAH shuddhaparyAyA bhavanti . adharmadravyasya sthitiheturvisheShaguNaH . asyaiv tasya dharmAstikAyasya guNaparyAyAH sarve bhavanti . AkAshasyAvakAshadAnalakShaNamev visheShaguNaH . itare dharmAdharmayorguNAH svasyApi sadrashA ityarthaH . lokAkAshadharmAdharmANA.n samAnapramANatve sati na hyalokAkAshasya hrasvatvamiti . hai.n — aise ayogI bhagavAnako svabhAvagatikriyArUpase pariNamit hone par ❃
❃
vah dharma un jIv - pudgalo.nko gamanakA kAraN (nimitta) hai . vah dharma amUrta, ATh sparsha rahit, tathA pA.Nch varNa, pA.Nch ras aur do ga.ndh rahit, agurulaghutvAdi guNo.nke AdhArabhUt, lokamAtra AkAravAlA ( – lokapramAN AkAravAlA), akhaNDa ek padArtha hai . ‘‘sahabhAvI guN hai.n aur kramavartI paryAye.n hai.n’’ aisA (shAstrakA) vachan honese gatike hetubhUt is dharmadravyako shuddha guN aur shuddha paryAye.n hotI hai.n .
adharmadravyakA visheShaguN sthitihetutva hai . is adharmadravyake (sheSh) guN-paryAyo.n jaise us dharmAstikAyake (sheSh) sarva guN - paryAy hote hai.n .
AkAshakA, avakAshadAnarUp lakShaN hI visheShaguN hai . dharma aur adharmake sheSh guN AkAshake sheSh guNo.n jaise bhI hai.n .
(yahA.N aisA dhyAname.n rakhanA ki) lokAkAsh, dharma aur adharma samAn pramANavAle honese kahI.n alokAkAshako nyUnatA — ChoTApan nahI.n hai ( – alokAkAsh to ananta hai) .
[ab 30vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n : ] ❃ – svabhAvagatikriyA tathA vibhAvagatikriyAkA artha pR^iShTha – 23 par dekhe.n . 1 – apakramakA artha dekho pR^iShTha 63me.n phu TanoT .
Page 65 of 388
PDF/HTML Page 92 of 415
single page version
yadaparamakhilAnA.n sthAnadAnapravINam .
pravishatu nijatattva.n sarvadA bhavyalokaH ..46..
vyavahArakAlaH . tAdrashairasa.nkhyAtasamayaiH nimiShaH, athavA nayanapuTaghaTanAyatto nimeShaH .
[shloekArtha : — ] yahA.N aisA Ashay hai ki — jo (dravya) gamanakA nimitta hai, jo (dravya) sthitikA kAraN hai, aur dUsarA jo (dravya) sarvako sthAn deneme.n pravIN hai, un sabako samyak dravyarUpase avalokakar ( – yathArthataH svata.ntra dravya rUpase samajhakar) bhavyasamUh sarvadA nij tattvame.n pravesh karo . 46 .
gAthA : 31 anvayArtha : — [samayAvalibheden tu ] samay aur Avalike bhedase [dvivikalpaH ] vyavahArakAlake do bhed hai.n [athavA ] athavA [trivikalpaH bhavati ] (bhUt, vartamAn aur bhaviShyake bhedase) tIn bhed hai.n . [atItaH ] atIt kAl [sa.nkhyAtAvalihat- sa.nsthAnapramANaH tu ] (atIt) sa.nsthAno.nke aur sa.nkhyAt Avalike guNAkAr jitanA hai .
Page 66 of 388
PDF/HTML Page 93 of 415
single page version
nimeShAShTakaiH kAShThA . ShoDashabhiH kAShThAbhiH kalA . dvAtri.nshatkalAbhirghaTikA . ShaShTinAlikamahorAtram . tri.nshadahorAtrairmAsaH . dvAbhyAm mAsAbhyAm R^ituH . R^itu- bhistribhirayanam . ayanadvayen sa.nvatsaraH . ityAvalyAdivyavahArakAlakramaH . ittha.n samayAvalibheden dvidhA bhavati, atItAnAgatavartamAnabhedAt.h tridhA vA . atItakAlaprapa.ncho- .ayamuchyate — atItasiddhAnA.n siddhaparyAyaprAdurbhAvasamayAt.h purAgato hyAvalyAdivyavahArakAlaH sa kAlasyaiShA.n sa.nsArAvasthAyA.n yAni sa.nsthAnAni gatAni taiH sadrashatvAdanantaH . anAgatakAlo- .apyanAgatasiddhAnAmanAgatasharIrANi yAni taiH sadrasha ityAmukte : mukte : sakAshAdityarthaH .
tathA chokta.n pa.nchAstikAyasamaye — kAl vah samayarUp vyavahArakAl hai . aise asa.nkhya samayo.nkA nimiSh hotA hai, athavA A.Nkh mi.nche utanA kAl vah nimeSh hai . ATh nimeShakI kAShThA hotI hai . solah kAShThAkI kalA, battIs kalAkI gha.DI, sA.NTh gha.DIkA ahorAtra, tIs ahorAtrakA mAs, do mAsakI R^itu, tIn R^itukA ayan aur do ayanakA varSha hotA hai . aise Avali Adi vyavahArakAlakA kram hai . isaprakAr vyavahArakAl samay aur Avalike bhedase do prakArakA hai athavA atIt, anAgat aur vartamAnake bhedase tIn prakArakA hai .
yah (nimnoktAnusAr), atIt kAlakA vistAr kahA jAtA hai : atIt siddho.nko siddhaparyAyake 1prAdurbhAvasamayase pUrva bItA huA jo Avali Adi vyavahArakAl vah, unhe.n sa.nsAr - dashAme.n jitane sa.nsthAn bIt gaye unake 2jitanA honese ananta hai . (anAgat siddho.nko mukti hone takakA) anAgat kAl bhI anAgat siddho.nke jo muktiparyanta anAgat sharIr unake barAbar hai .
gAthA dvArA) kahA hai ki : — 1 – prAdurbhAv = pragaT honA vah; utpanna honA vah . 2 – siddhabhagavAnako ananta sharIr bIt gaye hai.n; un sharIro.nkI apekShA sa.nkhyAtagunI AvaliyA.N bIt gaI hai.n .
kahA hai .
Page 67 of 388
PDF/HTML Page 94 of 415
single page version
divasarajanibhedAjjAyate kAl eShaH .
nijanirupamatattva.n shuddhameka.n vihAy ..47..
‘‘[gAthArthaH — ] samay, nimiSh, kAShThA, kalA, gha.DI, dinarAt, mAs, R^itu, ayan aur varSha — isaprakAr parAshrit kAl ( – jisame.n parakI apekShA AtI hai aisA vyavahArakAl) hai .’’
[shloekArtha : — ] samay, nimiSh, kAShThA, kalA, gha.DI, dinarAt Adi bhedo.nse yah kAl (vyavahArakAl) utpanna hotA hai; parantu shuddha ek nij nirupam tattvako Cho.Dkar, us kAlase mujhe kuCh phal nahI.n hai .47.
gAthA : 32 anvayArtha : — [sa.nprati ] ab, [jIvAt ] jIvase [pudgalataH cha api ] tathA pudgalase bhI [anantaguNAH ] anantagune [samayAH ] samay hai.n; [cha ] aur [lokAkAshe sa.nti ] jo (kAlANu) lokAkAshame.n hai.n, [saH ] vah [paramArthaH kAlaH bhavet ] paramArtha kAl hai .
Page 68 of 388
PDF/HTML Page 95 of 415
single page version
kAshapradesheShu pR^ithak pR^ithak tiShThanti, sa kAlaH paramArtha iti .
jIvarAshise aur pudgalarAshise anantagune hai.n . kaun ? samay . kAlANu lokAkAshake pradesho.nme.n pR^ithak pR^ithak sthit hai.n, vah kAl paramArtha hai .
usIprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasArame.n (138vI.n gAthA dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[gAthArthaH — ] kAl to apradeshI hai . pradeshamAtra pudgal - paramANu AkAshadravyake pradeshako manda gatise lA.NghatA ho tab vah vartatA hai arthAt nimittabhUtarUpase pariNamit hotA hai .’’
isame.n (is pravachanasArakI gAthAme.n) bhI ‘samay’ shabdase mukhyakAlANukA svarUp kahA hai .
aur anyatra (AchAryavar shrInemichandrasiddhAntidevavirachit bR^ihaddradravyasa~N.hgrah me.n 22vI.n gAthA dvArA) kahA hai ki : —
[gAthArthaH — ] lokAkAshake ek - ek pradeshame.n jo ek – ek kAlANu ratno.nkI rAshikI bhA.Nti vAstavame.n sthit hai.n, ve kAlANu asa.nkhya dravya hai.n .
Page 69 of 388
PDF/HTML Page 96 of 415
single page version
‘‘[shloekArtha : — ] kAlake abhAvame.n, padArtho.nkA pariNaman nahI.n hogA; aur pariNaman na ho to, dravya bhI na hogA tathA paryAy bhI na hogI; isaprakAr sarvake abhAvakA (shUnyakA) prasa.ng AyegA .’’
aur (32vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n ) : —
[shloekArtha : — ] kumhArake chakrakI bhA.Nti (arthAt jisaprakAr gha.DA bananeme.n kumhArakA chAk nimitta hai usIprakAr), yah paramArthakAl (pA.Nch astikAyo.nkI) vartanAkA nimitta hai . usake binA, pA.Nch astikAyo.nko vartanA ( – pariNaman) nahI.n ho sakatI .48.
[shloekArtha : — ] siddhAntapaddhatise (shAstraparamparAse) siddha aise jIvarAshi, pudgalarAshi, dharma, adharma, AkAsh aur kAl sabhI pratItigochar hai.n (arthAt Chaho.n dravyo.nkI pratIti ho sakatI hai ) .49.
Page 70 of 388
PDF/HTML Page 97 of 415
single page version
vartanali~N.hgamityukta m . ath dharmAdharmAkAshakAlAnA.n svajAtIyavijAtIyaba.ndhasambandhAbhAvAt.h vibhAvaguNaparyAyAH na bhava.nti, api tu svabhAvaguNaparyAyA bhava.ntItyarthaH . te guNaparyAyAH pUrva.n pratipAditAH, at evAtra sa.nkShepataH sUchitA iti .
vivaraNamatiramya.n bhavyakarNAmR^ita.n yat.h .
bhavatu bhavavimuktyai sarvadA bhavyajantoH ..50..
gAthA : 33 anvayArtha : — [jIvAdidravyANAm ] jIvAdi dravyo.nko [parivartan- kAraNam ] parivartanakA kAraN ( – vartanAkA nimitta) [kAlaH bhavet ] kAl hai . [dharmAdi- chaturNA.n ] dharmAdi chAr dravyo.nko [svabhAvaguNaparyAyAH ] svabhAvaguNaparyAye.n [bhavanti ] hote hai.n .
TIkA : — yah, kAlAdi shuddha amUrta achetan dravyo.nke svabhAvaguNaparyAyo.nkA kathan hai .
mukhyakAladravya, jIv, pudgal, dharma, adharma aur AkAshakI ( – pA.Nch astikAyo.nkI) paryAyapariNatikA hetu honese usakA li.ng parivartan hai (arthAt kAladravyakA lakShaN vartanAhetutva hai) aisA yahA.N kahA hai .
ab (dUsarI bAt yah ki), dharma, adharma, AkAsh aur kAlako svajAtIy yA vijAtIy bandhakA sambandha na honese unhe.n vibhAvaguNaparyAye.n nahI.n hotI.n, parantu svabhAvaguNaparyAye.n hotI.n hai.n — aisA artha hai . un svabhAvaguNaparyAyo.nkA pahale pratipAdan kiyA gayA hai isIliye yahA.N sa.nkShepase sUchan kiyA gayA hai .
Page 71 of 388
PDF/HTML Page 98 of 415
single page version
dravyatvamev, itareShA.n pa.nchAnA.n kAyatvamastyev . bahupradeshaprachayatvAt.h kAyaH . kAyA iv kAyAH . pa.nchAstikAyAH . astitva.n nAm sattA . sA ki.nvishiShTA ? sapratipakShA, avAntarasattA ramya daidIpyamAn ( – spaShTa) vivaraN vistArase kiyA gayA, vah jinamuniyo.nke chittako pramod denevAlA ShaTdravyavivaraN bhavya jIvako sarvadA bhavavimuktikA kAraN ho .50.
gAthA : 34 anvayArtha : — [kAla.n muktvA ] kAl Cho.Dkar [etAni ShaDdravyANi cha ] in Chah dravyo.nko (arthAt sheSh pA.Nch dravyo.nko) [jinasamaye ] jinasamayame.n (jinadarshaname.n) [astikAyAH iti ] ‘astikAy’ [nirdiShTAH ] kahe gaye hai.n . [bahupradeshatvam ] bahupradeshIpanA [khalu kAyAH ] vah kAyatva hai .
TIkA : — is gAthAme.n kAladravyake atirikta pUrvokta dravya hI pa.nchAstikAy hai.n aisA kahA hai .
yahA.N (is vishvame.n) kAl dvitIyAdi pradesh rahit (arthAt ekase adhik pradesh rahit) hai, kyo.nki ‘samao appadesAe (kAl apradeshI hai )’ aisA (shAstrakA) vachan hai . ise dravyatva hI hai, sheSh pA.Nchako kAyatva (bhI) hai hI .
Page 72 of 388
PDF/HTML Page 99 of 415
single page version
mahAsatteti . tatra samastavastuvistaravyApinI mahAsattA, pratiniyatavastuvyApinI hyavAntarasattA . samastavyApakarUpavyApinI mahAsattA, pratiniyataikarUpavyApinI hyavAntarasattA . anantaparyAyavyApinI mahAsattA, pratiniyataikaparyAyavyApinI hyavAntarasattA . astItyasya bhAvaH astitvam . anen astitven kAyatven sanAthAH pa.nchAstikAyAH . kAladravyasyAstitvamev, na kAyatva.n, kAyA iv bahupradeshAbhAvAditi .
arthAt bahupradesho.nvAle) hote hai.n . astikAy pA.Nch hai.n .
astitva arthAt sattA . vah kaisI hai ? mahAsattA aur avAntarasattA — aisI 1sapratipakSha hai . vahA.N, samasta vastuvistArame.n vyApta honevAlI vah mahAsattA hai, 2pratiniyat vastume.n vyApta honevAlI vah avAntarasattA hai; samasta vyApak rUpame.n vyApta honevAlI vah mahAsattA hai, pratiniyat ek rUpame.n vyApta honevAlI vah avAntarasattA hai; ananta paryAyo.nme.n vyApta honevAlI vah mahAsattA hai, pratiniyat ek paryAyame.n vyApta honevAlI vah avAntarasattA hai . padArthakA ‘3asti’ aisA bhAv vah astitva hai .
is astitvase aur kAyatvase sahit pA.Nch astikAy hai.n . kAladravyako astitva hI hai, kAyatva nahI.n hai, kyo.nki kAyakI bhA.Nti use bahupradesho.nkA abhAv hai .
[ab 34vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] isaprakAr jinamArgarUpI ratnAkarame.nse pUrvAchAryo.nne prItipUrvak ShaTdravyarUpI ratno.nkI mAlA bhavyo.nke kaNThAbharaNake hetu bAhar nikAlI hai .51.
Page 73 of 388
PDF/HTML Page 100 of 415
single page version
gAthA : 35-36 anvayArtha : — [mUrtasya ] mUrta dravyako [sa.nkhyAtAsa.nkhyAtAna.nt- pradeshAH ] sa.nkhyAt, asa.nkhyAt aur ananta pradesh [bhavanti ] hote hai.n; [dharmAdharmayoH ] dharma, adharma [punaH jIvasya ] tathA jIvako [khalu ] vAstavame.n [asa.nkhyAtapradeshAH ] asa.nkhyAt pradesh hai.n .
[lokAkAshe ] lokAkAshame.n [tadvat ] dharma, adharma tathA jIvakI bhA.Nti (asa.nkhyAt pradesh) hai.n; [itarasya ] sheSh jo alokAkAsh use [anantAH deshAH ] ananta pradesh [bhavanti ] hai.n . [kAlasya ] kAlako [kAyatva.n na ] kAyapanA nahI.n hai, [yasmAt ] kyo.nki [ekapradeshaH ] vah ekapradeshI [bhavet ] hai .
TIkA : — isame.n Chah dravyo.nke pradeshakA lakShaN aur usake sa.nbhavakA prakAr kahA hai (arthAt is gAthAme.n pradeshakA lakShaN tathA Chah dravyo.nko kitane - kitane pradesh hote hai.n vah kahA hai ) .