Page 74 of 388
PDF/HTML Page 101 of 415
single page version
sa.nkhyAtA asa.nkhyAtA anantAshcha . lokAkAshadharmAdharmaikajIvAnAmasa.nkhyAtapradeshA bhavanti . itarasyAlokAkAshasyAnantAH pradeshA bhavanti . kAlasyaikapradesho bhavati, ataH kAraNAdasya kAyatva.n na bhavati api tu dravyatvamastyeveti .
kR^ita.n mayA ka.nThavibhUShaNArtham .
buddhvA punarbodhati shuddhamArgam ..52..
pradesh hai) . pudgaladravyako ❃aise pradesh sa.nkhyAt, asa.nkhyAt aur ananta hote hai.n .
[shloekArtha : — ] padArtho.nrUpI ( – Chah dravyo.nrUpI) ratno.nkA AbharaN mai.nne mumukShuke kaNThakI shobhAke hetu banAyA hai; usake dvArA dhImAn puruSh vyavahAramArgako jAnakar, shuddhamArgako bhI jAnatA hai .52. ❃AkAshake pradeshakI bhA.Nti, kisI bhI dravyakA ek paramANu dvArA vyapit honeyogya jo a.nsh use us
Page 75 of 388
PDF/HTML Page 102 of 415
single page version
itareShAmachetanatvam . svajAtIyavijAtIyabandhApekShayA jIvapudgalayorashuddhatvam, dharmAdInA.n chaturNA.n visheShaguNApekShayA shuddhatvameveti .
vadanasarasijAte yasya bhavyottamasya .
lasati nishitabuddheH ki.n punashchitrametat.h ..53..
gAthA : 37 anvayArtha : — [pudgaladravya.n ] pudgaladravya [mUrta.n ] mUrta hai, [sheShANi ] sheSh dravya [mUrtivirahitAni ] mUrtatva rahit [bhavanti ] hai.n; [jIvaH ] jIv [chaitanyabhAvaH ] chaitanyabhAvavAlA hai, [sheShANi ] sheSh dravya [chaitanyaguNavarjitAni ] chaitanyaguN rahit hai.n .
un (pUrvokta) mUl padArtho.nme.n pudgal mUrta hai, sheSh amUrta hai.n; jIv chetan hai, sheSh achetan hai.n; svajAtIy aur vijAtIy bandhanakI apekShAse jIv tathA pudgalako (bandhadashAme.n) ashuddhapanA hotA hai, dharmAdi chAr padArtho.nko visheShaguNakI apekShAse (sadA) shuddhapanA hI hai .
[ab is ajIv adhikArakI antim gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n : ]
[shloekArtha : — ] isaprakAr lalit pado.nkI pa.nkti jis bhavyottamake mukhAravi.ndame.n sadA shobhatI hai, us tIkShNa buddhivAle puruShake hR^idayakamalame.n shIghra samayasAr ( – shuddha AtmA) prakAshit hotA hai . aur isame.n Ashcharya kyA hai .53.
Page 76 of 388
PDF/HTML Page 103 of 415
single page version
iti sukavijanapayojamitrapa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahshrIpadmaprabhamaladhAridevvirachitAyA.n niyamasAravyAkhyAyA.n tAtparyavR^ittau ajIvAdhikAro dvitIyaH shrutaskandhaH ..
isaprakAr, sukavijanarUpI kamalo.nke liye jo sUrya samAn hai.n aur pA.Nch indriyo.nke phai lAv rahit dehamAtra jinhe.n parigrah thA aise shrI padmaprabhamaladhAridev dvArA rachit niyamasArakI tAtparyavR^itti nAmak TIkAme.n (arthAt shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI niyamasAr paramAgamakI nirgrantha munirAj shrI padmaprabhamaladhAridevavirachit tAtparyavR^ittinAmak TIkAme.n) ajIv adhikAr nAmakA dUsarA shrutaskandha samApta huA .
Page 77 of 388
PDF/HTML Page 104 of 415
single page version
shikharashikhAmaNeH paradravyaparA~N.hmukhasya pa.nchendriyaprasaravarjitagAtramAtraparigrahasya paramajin-
gAthA : 38 anvayArtha : — [jIvAdibahistattva.n ] jIvAdi bAhyatattva [heyam ] hey hai.n; [karmmopAdhisamudbhavaguNaparyAyaiH ] karmopAdhijanit guNaparyAyo.nse [vyatiriktaH ] vyatirikta [AtmA ] AtmA [AtmanaH ] AtmAko [upAdeyam ] upAdey hai .
Page 78 of 388
PDF/HTML Page 105 of 415
single page version
yogIshvarasya svadravyanishitamaterupAdeyo hyAtmA . audayikAdichaturNA.n bhAvAntarANAmagocharatvAd dravyabhAvanokarmopAdhisamupajanitavibhAvaguNaparyAyarahitaH, anAdinidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddha- sahajaparamapAriNAmikabhAvasvabhAvakAraNaparamAtmA hyAtmA . atyAsannabhavyajIvAnAmeva.nbhUta.n nijaparamAtmAnamantareN na ki.nchidupAdeyamastIti .
sakalavilayadUraH prAstadurvAramAraH .
sukhajalanidhipUraH kleshavArAshipAraH ..54..
vairAgyarUpI mahalake shikharakA jo 1shikhAmaNi hai, paradravyase jo parA~N.hmukh hai, pA.Nch indriyo.nke phai lAv rahit dehamAtra jise parigrah hai, jo param jinayogIshvar hai, svadravyame.n jisakI tIkShNa buddhi hai — aise AtmAko ‘AtmA’ vAstavame.n upAdey hai . audayik Adi chAr 2bhAvAntaro.nko agochar honese jo (kAraNaparamAtmA) dravyakarma, bhAvakarma, aur nokarmarUp upAdhise janit vibhAvaguNaparyAyo.n rahit hai, tathA anAdi - ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAlA shuddha - sahaj - param - pAriNAmikabhAv jisakA svabhAv hai — aisA kAraNaparamAtmA vah vAstavame.n ‘AtmA’ hai . ati - Asanna bhavyajIvo.nko aise nij paramAtmAke atirikta (anya) kuCh upAdey nahI.n hai .
[ab 38vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shrI padmaprabhamaladhAridev shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] sarva tattvo.nme.n jo ek sAr hai, jo samasta naShTa honeyogya bhAvo.nse dUr hai, jisane durvAr kAmako naShTa kiyA hai, jo pAparUp vR^ikShako ChedanevAlA kuThAr hai, jo shuddha j~nAnakA avatAr hai, jo sukhasAgarakI bA.Dh.h.h hai aur jo kleshodadhikA kinArA hai, vah samayasAr (shuddha AtmA) jayavanta vartatA hai .54. 1. shikhAmaNi = shikharakI choTIke U parakA ratna; chUDAmaNi; kalagIkA ratna . 2. bhAvA.ntar = anya bhAv . [audayik, aupashamik, kShAyopashamik, aur kShAyik – yah chAr bhAv
Page 79 of 388
PDF/HTML Page 106 of 415
single page version
prashastAprashastasamastamoharAgadveShAbhAvAnna cha mAnApamAnahetubhUtakarmodayasthAnAni . na khalu shubh- pariNaterabhAvAchChubhakarma, shubhakarmAbhAvAnna sa.nsArasukha.n, sa.nsArasukhasyAbhAvAnna harShasthAnAni . na chAshubhapariNaterabhAvAdashubhakarma, ashubhakarmAbhAvAnna duHkha.n, duHkhAbhAvAnna chAharShasthAnAni cheti .
gAthA : 39 anvayArtha : — [jIvasya ] jIvako [khalu ] vAstavame.n [na svabhAvasthAnAni ] svabhAvasthAn ( – vibhAvasvabhAvake sthAn) nahI.n hai.n, [na mAnApamAnabhAvasthAnAni vA ] mAnApamAnabhAvake sthAn nahI.n hai.n, [na harShabhAvasthAnAni ] harShabhAvake sthAn nahI.n hai.n [vA ] yA [na aharShasthAnAni ] aharShake sthAn nahI.n hai.n .
trikAl - nirupAdhi jisakA svarUp hai aise shuddha jIvAstikAyako vAstavame.n vibhAvasvabhAvasthAn ( – vibhAvarUp svabhAvake sthAn) nahI.n hai.n; (shuddha jIvAstikAyako) prashasta yA aprashasta samasta moh - rAg - dveShakA abhAv honese mAn - apamAnake hetubhUt karmodayake sthAn nahI.n hai.n; (shuddha jIvAstikAyako) shubh pariNatikA abhAv honese shubh karma nahI.n hai, shubh karmakA abhAv honese sa.nsArasukh nahI.n hai, sa.nsArasukhakA abhAv honese harShasthAn nahI.n hai.n; aur (shuddha jIvAstikAyako) ashubh pariNatikA abhAv honese ashubh karma nahI.n hai, ashubh karmakA abhAv honese duHkh nahI.n hai, duHkhakA abhAv honese aharShasthAn nahI.n hai.n
Page 80 of 388
PDF/HTML Page 107 of 415
single page version
nirbhedoditasharmanirmitaviyadbimbAkR^itAvAtmani .
buddhi.n ki.n na karoShi vA~nChasi sukha.n tva.n sa.nsR^iterduShkR^iteH ..55..
[ab 39vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj shlok kahate hai.n :]
[shloekArtha : — ] jo prIti – aprIti rahit shAshvat pad hai, jo sarvathA antarmukh aur nirbhedarUpase prakAshamAn aise sukhakA banA huA hai, nabhamaNDal samAn AkR^itivAlA (arthAt nirAkAr – arUpI) hai, chaitanyAmR^itake pUrase bharA huA jisakA svarUp hai, jo vichAravanta chatur puruSho.nko gochar hai — aise AtmAme.n tU ruchi kyo.n nahI.n karatA aur duShkR^itarUp sa.nsArake sukhakI vA.nChA kyo.n karatA hai ? 55.
gAthA : 40 anvayArtha : — [jIvasya ] jIvako [na sthitibandhasthAnAni ] sthitibandhasthAn nahI.n hai.n, [prakR^itisthAnAni ] prakR^itisthAn nahI.n hai.n, [pradeshasthAnAni vA ] pradeshasthAn nahI.n hai.n, [na anubhAgasthAnAni ] anubhAgasthAn nahI.n hai.n [vA ] athavA [na udayasthAnAni ] udayasthAn nahI.n hai.n .
Page 81 of 388
PDF/HTML Page 108 of 415
single page version
karmasthitiba.ndhasthAnAni . j~nAnAvaraNAdyaShTavidhakarmaNA.n tattadyogyapudgaladravyasvAkAraH prakR^itibandhaH, tasya sthAnAni na bhavanti . ashuddhAntastattvakarmapudgalayoH parasparapradeshAnupraveshaH pradeshabandhaH, asya ba.ndhasya sthAnAni vA na bhavanti . shubhAshubhakarmaNA.n nirjarAsamaye sukhaduHkhaphal- pradAnashakti yukto hyanubhAgabandhaH, asya sthAnAnA.n vA na chAvakAshaH . na cha dravyabhAvakarmoday- sthAnAnAmapyavakAsho.asti iti .
sphu Tamuparitaranto.apyetya yatra pratiShThAm .
TIkA : — yahA.N (is gAthAme.n) prakR^itibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aur pradeshabandhake sthAno.nkA tathA udayake sthAno.nkA samUh jIvako nahI.n hai aisA kahA hai .
sadA ❃niruparAg jisakA svarUp hai aise nira.njan (nirdoSh) nij paramAtmatattvako vAstavame.n dravyakarmake jaghanya, madhyam yA utkR^iShTa sthitiba.ndhake sthAn nahI.n hai.n . j~nAnAvaraNAdi aShTavidh karmo.nme.n us - us karmake yogya aisA jo pudgaladravyakA sva - AkAr vah prakR^itibandha hai; usake sthAn (nira.njan nij paramAtmatattvako) nahI.n hai.n . ashuddha antaHtattvake ( – ashuddha AtmAke) aur karmapudgalake pradesho.nkA paraspar pravesh vah pradeshabandha hai; is bandhake sthAn bhI (nira.njan nij paramAtmatattvako) nahI.n hai.n . shubhAshubh karmakI nirjarAke samay sukhaduHkharUp phal denekI shaktivAlA vah anubhAgabandha hai; isake sthAno.nkA bhI avakAsh (nira.njan nij paramAtmatattvame.n) nahI.n hai . aur dravyakarma tathA bhAvakarmake udayake sthAno.nkA bhI avakAsh (nira.njan nij paramAtmatattvame.n) nahI.n hai .
isaprakAr (AchAryadev) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 11ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] jagat moharahit hokar sarva orase prakAshamAn aise us samyak ❃niruparAg = uparAg rahit . [uparAg = kisI padArthame.n, anya upAdhikI samIpatAke nimittase honevAlA
Page 82 of 388
PDF/HTML Page 109 of 415
single page version
muktvA phalAni nijarUpavilakShaNAni .
prApnoti mukti machirAditi sa.nshayaH kaH ..57..
svabhAvakA hI anubhav karo ki jisame.n yah baddhaspR^iShTatva Adi bhAv utpanna hokar spaShTarUpase Upar tairate hone par bhI vAstavame.n sthitiko prApta nahI.n hote .’’
aur (40vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n ) : —
[shloekArtha : — ] jo nitya-shuddha chidAnandarUpI sampadAo.nkI utkR^iShTa khAn hai tathA jo vipadAo.nkA atyantarUpase apad hai (arthAt jahA.N vipadA bilakul nahI.n hai ) aise isI padakA mai.n anubhav karatA hU.N .56.
[shloekArtha : — ] (ashubh tathA shubh) sarva karmarUpI viShavR^ikSho.nse utpanna honevAle, nijarUpase vilakShaN aise phalo.nko Cho.Dkar jo jIv isIsamay sahajachaitanyamay Atmatattvako bhogatA hai, vah jIv alpa kAlame.n mukti prApta karatA hai — isame.n kyA sa.nshay hai ? 57.
Page 83 of 388
PDF/HTML Page 110 of 415
single page version
karmaNAmudaye bhavaH audayikabhAvaH . karmaNAmupashame bhavaH aupashamik bhAvaH . sakalakarmopAdhi- vinirmukta : pariNAme bhavaH pAriNAmikabhAvaH . eShu pa.nchasu tAvadaupashamikabhAvo dvividhaH, kShAyikabhAvashcha navavidhaH, kShAyopashamikabhAvo.aShTAdashabhedaH, audayikabhAv ekavi.nshatibhedaH, pAriNAmikabhAvastribhedaH . athaupashamikabhAvasya upashamasamyaktvam upashamachAritram cha . kShAyikabhAvasya kShAyikasamyaktva.n, yathAkhyAtachAritra.n, kevalaj~nAna.n kevaladarshana.n cha, antarAy-
gAthA : 41 anvayArtha : — [na kShAyikabhAvasthAnAni ] jIvako kShAyikabhAvake sthAn nahI.n hai.n, [na kShayopashamasvabhAvasthAnAni vA ] kShayopashamasvabhAvake sthAn nahI.n hai.n, [audayikabhAvasthAnAni ] audayikabhAvake sthAn nahI.n hai.n [vA ] athavA [na upashamasvabhAvasthAnAni ] upashamasvabhAvake sthAn nahI.n hai.n .
TIkA : — chAr vibhAvasvabhAvo.nke svarUpakathan dvArA pa.nchamabhAvake svarUpakA yah kathan hai .
1karmo.nkA kShay honepar jo bhAv ho vah kShAyikabhAv hai . karmo.nkA kShayopasham honepar jo bhAv ho vah kShAyopashamikabhAv hai . karmo.nkA uday honepar jo bhAv ho vah audayikabhAv hai . karmo.nkA upasham honepar jo bhAv ho vah aupashamikabhAv hai . sakal karmopAdhise vimukta aisA, pariNAmase jo bhAv ho vah pAriNAmikabhAv hai .
in pA.Nch bhAvo.nme.n, aupashamikabhAvake do bhed hai.n, kShAyikabhAvake nau bhed hai.n, kShAyopashamikabhAvake aThArah bhed hai.n, audayikabhAvake ikkIs bhed hai.n, pAriNAmikabhAvake tIn bhed hai.n .
1karmo.nkA kShay honepar = karmo.nke kShayame.n; karmakShayake sadbhAvame.n . [vyavahArase karmakShayakI apekShA jIvake
Page 84 of 388
PDF/HTML Page 111 of 415
single page version
karmakShayasamupajanitadAnalAbhabhogopabhogavIryANi cheti . kShAyopashamikabhAvasya matishrutAvadhi- manaHparyayaj~nAnAni chatvAri, kumatikushrutavibha.ngabhedAdaj~nAnAni trINi, chakShurachakShuravadhidarshan- bhedAddarshanAni trINi, kAlakaraNopadeshopashamaprAyogyatAbhedAllabdhayaH pa~ncha, vedakasamyaktva.n, vedakachAritra.n, sa.nyamAsa.nyamapariNatishcheti . audayikabhAvasya nArakatirya~N.hmanuShyadevabhedAd gatayashchatasraH, krodhamAnamAyAlobhabhedAt.h kaShAyAshchatvAraH, strIpu.nnapu.nsakabhedAlli~N.hgAni trINi, sAmAnyasa.ngrahanayApekShayA mithyAdarshanamekam, aj~nAna.n chaikam, asa.nyamatA chaikA, asiddhatva.n chaikam, shuklapadmapItakApotanIlakR^iShNabhedAlleshyAH ShaT cha bhavanti . pAriNAmikasya jIvatva- pAriNAmikaH, bhavyatvapAriNAmikaH, abhavyatvapAriNAmikaH iti tribhedAH . athAya.n jIvatva- pAriNAmikabhAvo bhavyAbhavyAnA.n sadrashaH, bhavyatvapAriNAmikabhAvo bhavyAnAmev bhavati, abhavyatvapAriNAmikabhAvo.abhavyAnAmev bhavati . iti pa.nchabhAvaprapa.nchaH . aur kevaladarshan, tathA antarAyakarmake kShayajanit dAn, lAbh, bhog, upabhog aur vIrya .
kShAyopashamikabhAvake aThArah bhed isaprakAr hai.n : matij~nAn, shrutaj~nAn, avadhij~nAn aur manaHparyayaj~nAn aise j~nAn chAr; kumatij~nAn, kushrutaj~nAn aur vibha~N.hgaj~nAn aise bhedo.nke kAraN aj~nAn tIn; chakShudarshan, achakShudarshan aur avadhidarshan aise bhedo.nke kAraN darshan tIn; kAlalabdhi, karaNalabdhi, upadeshalabdhi, upashamalabdhi aur prAyogyatAlabdhi aise bhedo.nke kAraN labdhi pA.Nch; vedakasamyaktva; vedakachAritra; aur sa.nyamAsa.nyamapariNati
audayikabhAvake ikkIs bhed isaprakAr hai.n : nArakagati, tirya.nchagati, manuShyagati aur devagati aise bhedo.nke kAraN gati chAr; krodhakaShAy, mAnakaShAy, mAyAkaShAy aur lobhakaShAy aise bhedo.nke kAraN kaShAy chAr; strIli.ng, pu.nli.ng aur napu.nsakali.ng aise bhedo.nke kAraN li.ng tIn; sAmAnyasa.ngrahanayakI apekShAse mithyAdarshan ek, aj~nAn ek aur asa.nyamatA ek; asiddhatva ek; shuklaleshyA, padmaleshyA, pItaleshyA, kApotaleshyA, nIlaleshyA aur kR^iShNaleshyA aise bhedo.nke kAraN leshyA Chah
pAriNAmikabhAvake tIn bhed isaprakAr hai.n : jIvatvapAriNAmik, bhavyatvapAriNAmik aur abhavyatvapAriNAmik . yah jIvatvapAriNAmikabhAv bhavyo.nko tathA abhavyo.nko samAn hotA hai; bhavyatvapAriNAmikabhAv bhavyo.nko hI hotA hai; abhavyatvapAriNAmikabhAv abhavyo.nko hI hotA hai .
Page 85 of 388
PDF/HTML Page 112 of 415
single page version
pa.nchAnA.n bhAvAnA.n madhye kShAyikabhAvaH kAryasamayasArasvarUpaH sa trailokyaprakShobh- hetubhUtatIrthakaratvopArjitasakalavimalakevalAvabodhasanAthatIrthanAthasya bhagavataH siddhasya vA bhavati . audayikaupashamikakShAyopashamikabhAvAH sa.nsAriNAmev bhavanti, na muktAnAm . pUrvokta bhAvachatuShTayamAvaraNasa.nyukta tvAt.h na mukti kAraNam . trikAlanirupAdhisvarUpanira.njan- nijaparamapa.nchamabhAvabhAvanayA pa.nchamagati.n mumukShavo yAnti yAsyanti gatAshcheti .
pA.Nch bhAvo.nme.n kShAyikabhAv kAryasamayasArasvarUp hai; vah (kShAyikabhAv) trilokame.n 1prakShobhake hetubhUt tIrtha.nkaratva dvArA prApta honevAle sakal-vimal kevalaj~nAnase yukta tIrthanAthako (tathA upalakShaNase sAmAnya kevalIko) athavA siddhabhagavAnako hotA hai . audayik, aupashamik aur kShAyopashamik bhAv sa.nsAriyo.nko hI hote hai.n, mukta jIvo.nko nahI.n .
pUrvokta chAr bhAv AvaraNasa.nyukta honese muktikA kAraN nahI.n hai.n . trikAlanirupAdhi jisakA svarUp hai aise nira.njan nij param pa.nchamabhAvakI ( – pAriNAmikabhAvakI) bhAvanAse pa.nchamagatime.n mumukShu (vartamAn kAlame.n) jAte hai.n, (bhaviShyakAlame.n) jAye.nge aur (bhUtakAlame.n) jAte the .
[ab 41vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n : ]
[shloekArtha : — ] (j~nAn, darshan, chAritra, tap aur vIryarUp) pA.Nch AchAro.nse yukta aur ki.nchit bhI parigrahaprapa.nchase sarvathA rahit aise vidvAn pUjanIy pa.nchamagatiko prApta karaneke liye pa.nchamabhAvakA smaraN karate hai.n . 58 . 1prakShobh = khalabalI . [tIrtha.nkarake janmakalyANakAdi prasa.ngo.n par tIn lokame.n Anandamay khalabalI
Page 86 of 388
PDF/HTML Page 113 of 415
single page version
tyajatu paramatattvAbhyAsaniShNAtachittaH .
bhajatu bhavavimuktyai ko.atra doSho munIshaH ..59..
[shloekArtha : — ] samasta sukR^it (shubh karma) bhogiyo.nke bhogakA mUl hai; param tattvake abhyAsame.n niShNAt chittavAle munIshvar bhavase vimukta hone hetu us samasta shubh karmako Cho.Do aur ❃
doSh hai ? 59.
gAthA : 42 anvayArtha : — [jIvasya ] jIvako [chaturgatibhavasa.nbhramaNa.n ] chAr gatike bhavo.nme.n paribhramaN, [jAtijarAmaraNarogashokAH ] janma, jarA, maraN, rog, shok, [kulayonijIvamArgaNasthAnAni cha ] kul, yoni, jIvasthAn aur mArgaNAsthAn [no santi ] nahI.n hai .
TIkA : — shuddha nishchayanayase shuddha jIvako samasta sa.nsAravikAro.nkA samudAy nahI.n hai aisA yahA.N (is gAthAme.n) kahA hai .
Page 87 of 388
PDF/HTML Page 114 of 415
single page version
bhramaNa.n na bhavati . nityashuddhachidAnandarUpasya kAraNaparamAtmasvarUpasya dravyabhAv- karmagrahaNayogyavibhAvapariNaterabhAvAnna jAtijarAmaraNarogashokAshcha . chaturgatijIvAnA.n kul- yonivikalpa ih nAsti ityuchyate . tadyathA — pR^ithvIkAyikajIvAnA.n dvAvi.nshati- lakShakoTikulAni, apkAyikajIvAnA.n saptalakShakoTikulAni, tejaskAyikajIvAnA.n trilakSha- koTikulAni, vAyukAyikajIvAnA.n saptalakShakoTikulAni, vanaspatikAyikajIvAnAm aShTottaravi.nshatilakShakoTikulAni, dvIndriyajIvAnA.n saptalakShakoTikulAni, trIndriyajIvAnAm aShTalakShakoTikulAni, chaturindriyajIvAnA.n navalakShakoTikulAni, pa.nchendriyeShu jalacharANA.n sArdhadvAdashalakShakoTikulAni, AkAshacharajIvAnA.n dvAdashalakShakoTikulAni, chatuShpadajIvAnA.n dashalakShakoTikulAni, sarIsR^ipAnA.n navalakShakoTikulAni, nArakANA.n pa.nchavi.nshatilakSha- koTikulAni, manuShyANA.n dvAdashalakShakoTikulAni, devAnA.n ShaDvi.nshatilakShakoTikulAni
sarvANi sArdhasaptanavatyagrashatakoTilakShANi 197500000000000 . aur devatvasvarUp chAr gatiyo.nkA paribhramaN nahI.n hai .
nitya-shuddha chidAnandarUp kAraNaparamAtmasvarUp jIvako dravyakarma tathA bhAvakarmake grahaNake yogya vibhAvapariNatikA abhAv honese janma, jarA, maraN, rog aur shok nahI.n hai .
chaturgati (chAr gatike) jIvo.nke kul tathA yonike bhed jIvame.n nahI.n hai.n aisA (ab) kahA jAtA hai . vah isaprakAr :
pR^ithvIkAyik jIvo.nke bAIs lAkh karo.D.h.h kul hai.n; apkAyik jIvo.nke sAt lAkh karo.D.h.h kul hai.n; tejakAyik jIvo.nke tIn lAkh karo.D.h.h kul hai.n; vAyukAyik jIvo.nke sAt lAkh karo.D.h.h kul hai.n; vanaspatikAyik jIvo.nke aTThAIs lAkh karo.D.h.h kul hai.n; dvIndriy jIvo.nke sAt lAkh karo.D.h.h kul hai.n; trIndriy jIvo.nke ATh lAkh karo.D.h.h kul hai.n; chaturindriy jIvo.nke nau lAkh karo.D.h.h kul hai.n; pa.nchendriy jIvo.nme.n jalachar jIvo.nke sA.Dhe bArah lAkh karo.D.h.h kul hai.n; khechar jIvo.nke bArah lAkh karo.D.h.h kul hai.n; chAr pair vAle jIvo.nke das lAkh karo.D.h.h kul hai.n; sarpAdik peTase chalanevAle jIvo.nke nau lAkh karo.D.h.h kul hai.n; nArako.nke pachchIs lAkh karo.D.h.h kul hai.n; manuShyo.nke bArah lAkh karo.D.h.h kul hai.n aur devo.nke ChabbIs lAkh karo.D.h.h kul hai.n . kul milakar ek sau sA.Dhe sattAnave lAkh karo.D.h.h (1975000,000,000,00) kul hai.n .
Page 88 of 388
PDF/HTML Page 115 of 415
single page version
pR^ithvIkAyikajIvAnA.n saptalakShayonimukhAni, apkAyikajIvAnA.n saptalakShayonimukhAni, tejaskAyikajIvAnA.n saptalakShayonimukhAni, vAyukAyikajIvAnA.n saptalakShayonimukhAni, nityanigodijIvAnA.n saptalakShayonimukhAni, chaturgatinigodijIvAnA.n saptalakShayonimukhAni, vanaspatikAyikajIvAnA.n dashalakShayonimukhAni, dvIndriyajIvAnA.n dvilakShayonimukhAni, trIndriyajIvAnA.n dvilakShayonimukhAni, chaturindriyajIvAnA.n dvilakShayonimukhAni, devAnA.n chaturlakShayonimukhAni, nArakANA.n chaturlakShayonimukhAni, tiryagjIvAnA.n chaturlakShayonimukhAni, manuShyANA.n chaturdashalakShayonimukhAni
sthUlasUkShmaikendriyasa.nj~nyasa.nj~nipa.nchendriyadvIndriyatrI.ndriyachaturindriyaparyAptAparyAptakabhedasanAth- chaturdashajIvasthAnAni . gatIndriyakAyayogavedakaShAyaj~nAnasa.nyamadarshanaleshyAbhavyasamyaktvasa.nj~nyA- hAravikalpalakShaNAni mArgaNAsthAnAni . etAni sarvANi cha tasya bhagavataH paramAtmanaH shuddhanishchayanayabalen na santIti bhagavatA.n sUtrakR^itAmabhiprAyaH .
pR^ithvIkAyik jIvo.nke sAt lAkh yonimukh hai.n; apkAyik jIvo.nke sAt lAkh yonimukh hai.n; tejakAyik jIvo.nke sAt lAkh yonimukh hai.n; vAyukAyik jIvo.nke sAt lAkh yonimukh hai.n; nitya nigodI jIvo.nke sAt lAkh yonimukh hai.n; chaturgati ( – chAr gatime.n paribhramaN karanevAle arthAt itar) nigodI jIvo.nke sAt lAkh yonimukh hai.n; vanaspatikAyik jIvo.nke das lAkh yonimukh hai.n; dvIndriy jIvo.nke do lAkh yonimukh hai.n; trIndriy jIvo.nke do lAkh yonimukh hai.n; chaturindriy jIvo.nke do lAkh yonimukh hai.n; devo.nke chAr lAkh yonimukh hai.n; nArako.nke chAr lAkh yonimukh hai.n; tirya.nch jIvo.nke chAr lAkh yonimukh hai.n; manuShyo.nke chaudah lAkh yonimukh hai.n . (kul milakar 8400000 yonimukh hai.n .)
sUkShma ekendriy paryApta aur aparyApta, sthUl ekendriy paryApta aur aparyApta, dvIndriy paryApta aur aparyApta, trIndriy paryApta aur aparyApta, chaturindriy paryApta aur aparyApta, asa.nj~nI pa.nchendriy paryApta aur aparyApta, sa.nj~nI pa.nchendriy paryApta aur aparyApta — aise bhedo.nvAle chaudah jIvasthAn hai.n .
gati, indriy, kAy, yog, ved, kaShAy, j~nAn, sa.nyam, darshan, leshyA, bhavyatva, samyaktva, sa.nj~nitva aur AhAr — aise bhedasvarUp (chaudah) mArgaNAsthAn hai.n .
Page 89 of 388
PDF/HTML Page 116 of 415
single page version
sphu TataramavagAhya sva.n cha chichChakti mAtram .
vrajati na cha vikalpa.n sa.nsR^iterghorarUpam .
parapariNatidUra.n yAti chinmAtrameShaH ..60..
hai.n — aisA bhagavAn sUtrakartAkA (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevakA) abhiprAy hai .
isIprakAr (AchAryadev) shrImad amR^itachandrasUrine (shrI samayasArakI AtmakhyAti nAmak TIkAme.n 35 – 36ve.n do shloko.n dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] chitshaktise rahit anya sakal bhAvo.nko mUlase Cho.Dkar aur chitshaktimAtra aise nij AtmAkA ati sphu TarUpase avagAhan karake, AtmA samasta vishvake U par sundaratAse pravartamAn aise is keval (ek) avinAshI AtmAko AtmAme.n sAkShAt anubhav karo .’’
‘‘[shloekArtha : — ] chaitanyashaktise vyApta jisakA sarvasva-sAr hai aisA yah jIv itanA hI mAtra hai; is chitshaktise shUnya jo yah bhAv hai.n ve sab paudgalik hai.n .’’
aur (42vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj do shlok kahate hai.n ) : —
[shloekArtha : — ] satatarUpase akhaNDa j~nAnakI sadbhAvanAvAlA AtmA (arthAt ‘mai.n akhaNDa j~nAn hU.N’ aisI sachchI bhAvanA jise nira.ntar vartatI hai vah AtmA) sa.nsArake ghor
Page 90 of 388
PDF/HTML Page 117 of 415
single page version
bhakti prahvAmarendraprakaTamukuTasadratnamAlArchitA.nghreH .
ete sa.nto bhavAbdheraparataTamamI yA.nti sachChIlapotAH ..61..
[shlokArtha : — ] bhaktise namit devendra mukuTakI sundar ratnamAlA dvArA jinake charaNo.nko pragaTarUpase pUjate hai.n aise mahAvIr tIrthAdhinAth dvArA yah santa janma - jarA - mR^ityukA nAshak tathA duShTa malasamUharUpI a.ndhakArakA dhva.ns karaneme.n chatur aisA isaprakArakA (pUrvokta) upadesh samajhakar, satshIlarUpI naukA dvArA bhavAbdhike sAmane kinAre pahu.Nch jAte hai.n .61.
gAthA : 43 anvayArtha : — [AtmA ] AtmA [nirdaNDaH ] 2nirda.nD [nirdvandvaH ] nirdva.ndva, [nirmamaH ] nirmam, [niHkalaH ] niHsharIr, [nirAla.nbaH ] nirAla.nb, [nIrAgaH ] nIrAg, [nirdoShaH ] nirdoSh, [nirmUDhaH ] nirmUDh aur [nirbhayaH ] nirbhay hai . 1. anagh = doSh rahit; niShpAp; mal rahit . 2. nirdaNDa = daNDa rahit . (jis manavachanakAyAshrit pravartanase AtmA daNDit hotA hai us pravartanako daNDa
Page 91 of 388
PDF/HTML Page 118 of 415
single page version
nishchayen paramapadArthavyatirikta samastapadArthasArthAbhAvAnnirdvandvaH . prashastAprashastasamastamoharAg- dveShAbhAvAnnirmamaH . nishchayenaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAbhidhAnapa.nchasharIraprapa.nchAbhAvA- nniHkalaH . nishchayen paramAtmanaH paradravyaniravalambatvAnnirAlambaH . mithyAtvavedarAgadveShahAsya- ratyaratishokabhayajugupsAkrodhamAnamAyAlobhAbhidhAnAbhyantarachaturdashaparigrahAbhAvAnnIrAgaH . nishchayen nikhiladuritamalakala.nkapa.nkanirnnikta samarthasahajaparamavItarAgasukhasamudramadhyanirmagnasphu Ti- tasahajAvasthAtmasahajaj~nAnagAtrapavitratvAnnirdoShaH . sahajanishchayanayabalen sahajaj~nAnasahajadarshan- sahajachAritrasahajaparamavItarAgasukhAdyanekaparamadharmAdhAranijaparamatattvaparichChedanasamarthatvAnnirmUDhaH, athavA sAdyanidhanAmUrtAtIndriyasvabhAvashuddhasadbhUtavyavahAranayabalen trikAlatrilok-
TIkA : — yahA.N (is gAthAme.n) vAstavame.n shuddha AtmAko samasta vibhAvakA abhAv hai aisA kahA hai .
manadaNDa, vachanadaNDa aur kAyadaNDake yogya dravyakarmo.n tathA bhAvakarmo.nkA abhAv honese AtmA nirdaNDa hai . nishchayase param padArthake atirikta samasta padArthasamUhakA (AtmAme.n) abhAv honese AtmA nirdvandva (dvait rahit) hai . prashasta - aprashasta samasta moh- rAg - dveShakA abhAv honese AtmA nirmam (mamatA rahit) hai . nishchayase audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaN nAmak pA.Nch sharIro.nke samUhakA abhAv honese AtmA niHsharIr hai . nishchayase paramAtmAko paradravyakA avalamban na honese AtmA nirAlamba hai . mithyAtva, ved, rAg, dveSh, hAsya, rati, arati, shok, bhay, jugupsA, krodh, mAn, mAyA aur lobh nAmak chaudah abhya.ntar parigraho.nkA abhAv honese AtmA nirAg hai . nishchayase samasta pApamalakala.nkarUpI kIcha.Dko dho DAlaneme.n samartha, sahaj - paramavItarAg - sukhasamudrame.n magna (DUbI huI, lIn) pragaT sahajAvasthAsvarUp jo sahajaj~nAnasharIr usake dvArA pavitra honeke kAraN AtmA nirdoSh hai . sahaj nishchayanayase sahaj j~nAn, sahaj darshan, sahaj chAritra, sahaj paramavItarAg sukh Adi anek param dharmo.nke AdhArabhUt nij paramatattvako jAnaneme.n samartha honese AtmA nirmU.Dh.h.h (mU.DhtA rahit) hai; athavA, sAdi - ananta amUrta atIndriyasvabhAvavAle shuddhasadbhUt vyavahAranayase tIn kAl aur tIn lokake sthAvar - ja.ngamasvarUp samasta dravya - guN - paryAyo.nko ek samayame.n jAnaneme.n samartha sakal - vimal (sarvathA nirmal) kevalaj~nAnarUpase
Page 92 of 388
PDF/HTML Page 119 of 415
single page version
vartisthAvaraja.ngamAtmakanikhiladravyaguNaparyAyaikasamayaparichChittisamarthasakalavimalakevalaj~nAnAvastha- tvAnnirmUDhashcha . nikhiladuritavIravairivAhinIduHpraveshanijashuddhAntastattvamahAdurganilayatvAnnirbhayaH . ayamAtmA hyupAdeyaH iti .
rahitamahitahIna.n shAshvata.n mukta sa.nkhyam .
kShitipavanasakhANusthUladikchakravAlam ..’’
parapariNatidUraH prAstarAgAbdhipUraH .
sapadi samayasAraH pAtu mAmastamAraH ..62..
avasthit honese AtmA nirmU.Dh.h.h hai . samasta pAparUpI shUravIr shatruo.nkI senA jisame.n pravesh nahI.n kar sakatI aise nij shuddha antaHtattvarUp mahA durgame.n (kileme.n) nivAs karanese AtmA nirbhay hai . aisA yah AtmA vAstavame.n upAdey hai .
isIprakAr (shrI yogIndradevakR^it) amR^itAshItime.n (57ve.n shlok dvArA) kahA hai ki : —
‘‘[shloekArtha : — ] Atmatattva svarasamUh, visarga aur vya.njanAdi akSharo.n rahit tathA sa.nkhyA rahit hai (arthAt akShar aur a~N.hkakA Atmatattvame.n pravesh nahI.n hai ), ahit rahit hai, shAshvat hai, a.ndhakAr tathA sparsha, ras, ga.ndh aur rUp rahit hai, pR^ithvI, jal, agni aur vAyuke aNuo.n rahit hai tathA sthUl dikchakra (dishAo.nke samUh) rahit hai .’’
aur (43vI.n gAthAkI TIkA pUrNa karate hue TIkAkAr munirAj sAt shlok kahate hai.n ) : —
Page 93 of 388
PDF/HTML Page 120 of 415
single page version
prabhamunihR^idayAbje sa.nsthita.n nirvikAram .
bhavabhavasukhaduHkhAnmukta mukta.n budhairyat.h ..63..
sahajaguNamaNInAmAkara.n tattvasAram .
bhajatu bhavavimuktyai bhavyatAprerito yaH ..64..
padamida.n bhavahetuvinAshanam .
stav kimadhruvavastuni chintayA ..65..
karmo.nke pArako prApta huA hai (arthAt jisane karmo.nkA anta kiyA hai ), jo parapariNatise dUr hai, jisane rAgarUpI samudrake pUrako naShTa kiyA hai, jisane vividh vikAro.nkA hanan kar diyA hai, jo sachche sukhasAgarakA nIr hai aur jisane kAmako asta kiyA hai, vah samayasAr merI shIghra rakShA karo .62.
[shloekArtha : — ] jo tattvaniShNAt (vastusvarUpame.n nipuN) padmaprabhamunike hR^idayakamalame.n susthit hai, jo nirvikAr hai, jisane vividh vikalpo.nkA hanan kar diyA hai, aur jise budhapuruSho.nne kalpanAmAtra-ramya aise bhavabhavake sukho.nse tathA duHkho.nse mukta (rahit) kahA hai, vah paramatattva jayavanta hai .63.
[shloekArtha : — ] jo AtmA bhavyatA dvArA prerit ho, vah AtmA bhavase vimukta honeke hetu nirantar is AtmAko bhajo — ki jo (AtmA) anupam j~nAnake AdhIn hai, jo sahajaguNamaNikI khAn hai, jo (sarva) tattvo.nme.n sAr hai aur jo nijapariNatike sukhasAgarame.n magna hotA hai .64.