Niyamsar-Hindi (Telugu transliteration). Gatha: 158-165 ; Adhikar-12 : Shuddhopayog Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 21

 

Page 314 of 388
PDF/HTML Page 341 of 415
single page version

గాథా : ౧౫౭ అన్వయార్థ : — [ఏకః ] జైసే కోఈ ఏక (దరిద్ర మనుష్య ) [నిధిమ్ ]
నిధికో [లబ్ధ్వా ] పాకర [సుజనత్వేన ] అపనే వతనమేం (గుప్తరూపసే ) రహకర [తస్య ఫలమ్ ]
ఉసకే ఫలకో [అనుభవతి ] భోగతా హై, [తథా ] ఉసీప్రకార [జ్ఞానీ ] జ్ఞానీ [పరతతిమ్ ] పర
జనోంకే సమూహకో [త్యక్త్వా ] ఛోడకర [జ్ఞాననిధిమ్ ] జ్ఞాననిధికో [భుంక్తే ] భోగతా హై .
టీకా : — యహాఁ దృష్టాన్త ద్వారా సహజతత్త్వకీ ఆరాధనాకీ విధి కహీ హై .
కోఈ ఏక దరిద్ర మనుష్య క్వచిత్ కదాచిత్ పుణ్యోదయసే నిధికో పాకర, ఉస నిధికే
ఫలకో సౌజన్య అర్థాత్ జన్మభూమి ఐసా జో గుప్త స్థాన ఉసమేం రహకర అతి గుప్తరూపసే భోగతా
హై; ఐసా దృష్టాన్తపక్ష హై . ౧దార్ష్టాంతపక్షసే భీ (ఐసా హై కి ) — సహజపరమతత్త్వజ్ఞానీ జీవ క్వచిత్
ఆసన్నభవ్యకే (ఆసన్నభవ్యతారూప ) గుణకా ఉదయ హోనేసే సహజవైరాగ్యసమ్పత్తి హోనేపర, పరమ
గురుకే చరణకమలయుగలకీ నిరతిశయ (ఉత్తమ ) భక్తి ద్వారా ముక్తిసున్దరీకే ముఖకే ౨మకరన్ద
సమాన సహజజ్ఞాననిధికో పాకర, ౩స్వరూపవికల ఐసే పర జనోంకే సమూహకో ధ్యానమేం విఘ్నకా
కారణ సమఝకర ఛోడతా హై .
[అబ ఇస ౧౫౭వీం గాథాకీ టీకా పూర్ణ కరతే హుఏ టీకాకార మునిరాజ దో శ్లోక
కహతే హైం : ]
లబ్ధ్వా నిధిమేకస్తస్య ఫలమనుభవతి సుజనత్వేన .
తథా జ్ఞానీ జ్ఞాననిధిం భుంక్తే త్యక్త్వా పరతతిమ్ ..౧౫౭..
అత్ర ద్రష్టాన్తముఖేన సహజతత్త్వారాధనావిధిరుక్త : .
కశ్చిదేకో దరిద్రః క్వచిత్ కదాచిత్ సుకృతోదయేన నిధిం లబ్ధ్వా తస్య నిధేః ఫలం
హి సౌజన్యం జన్మభూమిరితి రహస్యే స్థానే స్థిత్వా అతిగూఢవృత్త్యానుభవతి ఇతి ద్రష్టాన్తపక్షః .
దార్ష్టాన్తపక్షేపి సహజపరమతత్త్వజ్ఞానీ జీవః క్వచిదాసన్నభవ్యస్య గుణోదయే సతి
సహజవైరాగ్యసమ్పత్తౌ సత్యాం పరమగురుచరణనలినయుగలనిరతిశయభక్త్యా ముక్తి సున్దరీముఖ-
మకరన్దాయమానం సహజజ్ఞాననిధిం పరిప్రాప్య పరేషాం జనానాం స్వరూపవికలానాం తతిం సమూహం
ధ్యానప్రత్యూహకారణమితి త్యజతి .
౧ — దార్ష్టాంత = వహ బాత జో దృష్టాన్త ద్వారా సమఝానా హో; ఉపమేయ .
౨ — మకరన్ద = పుష్ప-రస; పుష్ప-పరాగ .
౩ — స్వరూపవికల = స్వరూపప్రాప్తి రహిత; అజ్ఞానీ .

Page 315 of 388
PDF/HTML Page 342 of 415
single page version

[శ్లోకార్థ : — ] ఇస లోకమేం కోఈ ఏక లౌకిక జన పుణ్యకే కారణ ధనకే
సమూహకో పాకర, సంగకో ఛోడకర గుప్త హోకర రహతా హై; ఉసకీ భాఁతి జ్ఞానీ (పరకే సంగకో
ఛోడకర గుప్తరూపసే రహకర ) జ్ఞానకీ రక్షా కరతా హై .౨౬౮.
[శ్లోకార్థ : — ] జన్మమరణరూప రోగకే హేతుభూత సమస్త సంగకో ఛోడకర,
హృదయకమలమేం ౧బుద్ధిపూర్వక పూర్ణవైరాగ్యభావ కరకే, సహజ పరమానన్ద ద్వారా జో అవ్యగ్ర
(అనాకుల ) హై ఐసే నిజ రూపమేం (అపనీ ) ౨శక్తిసే స్థిత రహకర, మోహ క్షీణ హోనే పర,
హమ లోకకో సదా తృణవత్ దేఖతే హైం .౨౬౯.
గాథా : ౧౫౮ అన్వయార్థ : — [సర్వే ] సర్వ [పురాణపురుషాః ] పురాణ పురుష
(శాలినీ)
అస్మిన్ లోకే లౌకికః కశ్చిదేకః
లబ్ధ్వా పుణ్యాత్కాంచనానాం సమూహమ్ .
గూఢో భూత్వా వర్తతే త్యక్త సంగో
జ్ఞానీ తద్వత్ జ్ఞానరక్షాం కరోతి ..౨౬౮..
(మందాక్రాంతా)
త్యక్త్వా సంగం జననమరణాతంకహేతుం సమస్తం
కృత్వా బుద్ధయా హృదయకమలే పూర్ణవైరాగ్యభావమ్ .
స్థిత్వా శక్త్యా సహజపరమానందనిర్వ్యగ్రరూపే
క్షీణే మోహే తృణమివ సదా లోకమాలోకయామః ..౨౬౯..
సవ్వే పురాణపురిసా ఏవం ఆవాసయం చ కాఊణ .
అపమత్తపహుదిఠాణం పడివజ్జ య కేవలీ జాదా ..౧౫౮..
సర్వే పురాణపురుషా ఏవమావశ్యకం చ కృత్వా .
అప్రమత్తప్రభృతిస్థానం ప్రతిపద్య చ కేవలినో జాతాః ..౧౫౮..
౧ — బుద్ధిపూర్వక = సమఝపూర్వక; వివేకపూర్వక; విచారపూర్వక .
౨ — శక్తి = సామర్థ్య; బల; వీర్య; పురుషార్థ .
యోం సర్వ పౌరాణిక పురుష ఆవశ్యకోంకీ విధి ధరీ .
పాకర అరే అప్రమత్త స్థాన హుఏ నియత ప్రభు కేవలీ ..౧౫౮..

Page 316 of 388
PDF/HTML Page 343 of 415
single page version

[ఏవమ్ ] ఇసప్రకార [ఆవశ్యకం చ ] ఆవశ్యక [కృత్వా ] కరకే, [అప్రమత్తప్రభృతిస్థానం ]
అప్రమత్తాది స్థానకో [ప్రతిపద్య చ ] ప్రాప్త కరకే [కేవలినః జాతాః ] కేవలీ హుఏ .
టీకా : — యహ, పరమావశ్యక అధికారకే ఉపసంహారకా కథన హై .
స్వాత్మాశ్రిత నిశ్చయధర్మధ్యాన ఔర నిశ్చయశుక్లధ్యానస్వరూప ఐసా జో బాహ్య -
ఆవశ్యకాది క్రియాసే ప్రతిపక్ష శుద్ధనిశ్చయ - పరమావశ్యక — సాక్షాత్ అపునర్భవరూపీ
(ముక్తిరూపీ ) స్త్రీకే అనంగ (అశరీరీ ) సుఖకా కారణ — ఉసే కరకే, సర్వ పురాణ పురుష —
కి జినమేంసే తీర్థంకర – పరమదేవ ఆది స్వయంబుద్ధ హుఏ ఔర కుఛ బోధితబుద్ధ హుఏ వే — అప్రమత్తసే
లేకర సయోగీభట్టారక తకకే గుణస్థానోంకీ పంక్తిమేం ఆరూఢ హోతే హుఏ, పరమావశ్యకరూప
ఆత్మారాధనాకే ప్రసాదసే కేవలీ — సకలప్రత్యక్షజ్ఞానధారీ — హుఏ .
[అబ ఇస నిశ్చయ - పరమావశ్యక అధికారకీ అన్తిమ గాథాకీ టీకా పూర్ణ కరతే హుఏ
టీకాకార మునిరాజ శ్రీ పద్మప్రభమలధారిదేవ దో శ్లోక కహతే హైం : ]
[శ్లోకార్థ : — ] పహలే జో సర్వ పురాణ పురుష — యోగీ — నిజ ఆత్మాకీ
ఆరాధనాసే సమస్త కర్మరూపీ రాక్షసోంకే సమూహకా నాశ కరకే ❃విష్ణు ఔర జయవన్త హుఏ
(అర్థాత్ సర్వవ్యాపీ జ్ఞానవాలే జిన హుఏ ), ఉన్హేం జో ముక్తికీ స్పృహావాలా నిఃస్పృహ జీవ అనన్య
పరమావశ్యకాధికారోపసంహారోపన్యాసోయమ్ .
స్వాత్మాశ్రయనిశ్చయధర్మశుక్లధ్యానస్వరూపం బాహ్యావశ్యకాదిక్రియాప్రతిపక్షశుద్ధనిశ్చయపరమా-
వశ్యకం సాక్షాదపునర్భవవారాంగనానఙ్గసుఖకారణం కృత్వా సర్వే పురాణపురుషాస్తీర్థకరపరమదేవాదయః
స్వయంబుద్ధాః కేచిద్ బోధితబుద్ధాశ్చాప్రమత్తాదిసయోగిభట్టారకగుణస్థానపంక్తి మధ్యారూఢాః సన్తః
కేవలినః సకలప్రత్యక్షజ్ఞానధరాః పరమావశ్యకాత్మారాధనాప్రసాదాత్ జాతాశ్చేతి .
(శార్దూలవిక్రీడిత)
స్వాత్మారాధనయా పురాణపురుషాః సర్వే పురా యోగినః
ప్రధ్వస్తాఖిలకర్మరాక్షసగణా యే విష్ణవో జిష్ణవః .
తాన్నిత్యం ప్రణమత్యనన్యమనసా ముక్తి స్పృహో నిస్పృహః
స స్యాత్ సర్వజనార్చితాంఘ్రికమలః పాపాటవీపావకః ..౨౭౦..
❃ విష్ణు = వ్యాపక . (కేవలీ భగవానకా జ్ఞాన సర్వకో జానతా హై ఇసలియే ఉస అపేక్షాసే ఉన్హేం సర్వవ్యాపక
కహా జాతా హై) .

Page 317 of 388
PDF/HTML Page 344 of 415
single page version

మనసే నిత్య ప్రణామ కరతా హై, వహ జీవ పాపరూపీ అటవీకో జలానేమేం అగ్ని సమాన హై ఔర
ఉసకే చరణకమలకో సర్వ జన పూజతే హైం .౨౭౦.
[శ్లోకార్థ : — ] హేయరూప ఐసా జో కనక ఔర కామినీ సమ్బన్ధీ మోహ ఉసే
ఛోడకర, హే చిత్త ! నిర్మల సుఖకే హేతు పరమ గురు ద్వారా ధర్మకో ప్రాప్త కరకే తూ అవ్యగ్రరూప
(శాంతస్వరూపీ ) పరమాత్మామేం — కి జో (పరమాత్మా ) నిత్య ఆనన్దవాలా హై, నిరుపమ గుణోంసే
అలంకృత హై తథా దివ్య జ్ఞానవాలా హై ఉసమేం — శీఘ్ర ప్రవేశ కర . ౨౭౧ .
ఇసప్రకార, సుకవిజనరూపీ కమలోంకే లియే జో సూర్య సమాన హైం ఔర పాఁచ ఇంద్రియోంకే
ఫై లావ రహిత దేహమాత్ర జిన్హేం పరిగ్రహ థా ఐసే శ్రీ పద్మప్రభమలధారిదేవ ద్వారా రచిత నియమసారకీ
తాత్పర్యవృత్తి నామక టీకామేం (అర్థాత్ శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవప్రణీత శ్రీ నియమసార
పరమాగమకీ నిర్గ్రన్థ మునిరాజ శ్రీ పద్మప్రభమలధారిదేవవిరచిత తాత్పర్యవృత్తి నామకీ టీకామేం )
నిశ్చయ-పరమావశ్యక అధికార నామకా గ్యారహవాఁ శ్రుతస్కన్ధ సమాప్త హుఆ .
(మందాక్రాంతా)
ముక్త్వా మోహం కనకరమణీగోచరం హేయరూపం
నిత్యానన్దం నిరుపమగుణాలంకృతం దివ్యబోధమ్ .
చేతః శీఘ్రం ప్రవిశ పరమాత్మానమవ్యగ్రరూపం
లబ్ధ్వా ధర్మం పరమగురుతః శర్మణే నిర్మలాయ ..౨౭౧..
ఇతి సుకవిజనపయోజమిత్రపంచేన్ద్రియప్రసరవర్జితగాత్రమాత్రపరిగ్రహశ్రీపద్మప్రభమలధారిదేవ-
విరచితాయాం నియమసారవ్యాఖ్యాయాం తాత్పర్యవృత్తౌ నిశ్చయపరమావశ్యకాధికార ఏకాదశమః
శ్రుతస్కన్ధః ..
8

Page 318 of 388
PDF/HTML Page 345 of 415
single page version

అబ సమస్త కర్మకే ప్రలయకే హేతుభూత శుద్ధోపయోగకా అధికార కహా జాతా హై .
గాథా : ౧౫౯ అన్వయార్థ : — [వ్యవహారనయేన ] వ్యవహారనయసే [కేవలీ
భగవాన్ ] కేవలీ భగవాన [సర్వం ] సబ [జానాతి పశ్యతి ] జానతే హైం ఔర దేఖతే హైం;
[నియమేన ] నిశ్చయసే [కేవలజ్ఞానీ ] కేవలజ్ఞానీ [ఆత్మానమ్ ] ఆత్మాకో (స్వయంకో )
[జానాతి పశ్యతి ] జానతా హై ఔర దేఖతా హై .
టీకా : — యహాఁ, జ్ఞానీకో స్వ-పర స్వరూపకా ప్రకాశకపనా కథంచిత్ కహా హై .
‘పరాశ్రితో వ్యవహారః (వ్యవహార పరాశ్రిత హై )’ ఐసా (శాస్త్రకా ) వచన హోనేసే,
— ౧౨ —
శుద్ధోపయోగ అధికార
అథ సకలకర్మప్రలయహేతుభూతశుద్ధోపయోగాధికార ఉచ్యతే .
జాణది పస్సది సవ్వం వవహారణఏణ కేవలీ భగవం .
కేవలణాణీ జాణది పస్సది ణియమేణ అప్పాణం ..౧౫౯..
జానాతి పశ్యతి సర్వం వ్యవహారనయేన కేవలీ భగవాన్ .
కేవలజ్ఞానీ జానాతి పశ్యతి నియమేన ఆత్మానమ్ ..౧౫౯..
అత్ర జ్ఞానినః స్వపరస్వరూపప్రకాశకత్వం కథంచిదుక్త మ్ .
ఆత్మగుణఘాతకఘాతికర్మప్రధ్వంసనేనాసాదితసకలవిమలకేవలజ్ఞానకేవలదర్శనాభ్యాం వ్యవహార-
వ్యవహారసే ప్రభు కేవలీ సబ జానతే అరు దేఖతే .
నిశ్చయనయాత్మక-ద్వారసే నిజ ఆత్మకో ప్రభు పేఖతే ..౧౫౯..

Page 319 of 388
PDF/HTML Page 346 of 415
single page version

వ్యవహారనయసే వే భగవాన పరమేశ్వర పరమభట్టారక ఆత్మగుణోంకా ఘాత కరనేవాలే
ఘాతికర్మోంకే నాశ ద్వారా ప్రాప్త సకల-విమల కేవలజ్ఞాన ఔర కేవలదర్శన ద్వారా
త్రిలోకవర్తీ తథా త్రికాలవర్తీ సచరాచర ద్రవ్యగుణపర్యాయోంకో ఏక సమయమేం జానతే హైం ఔర
దేఖతే హైం . శుద్ధనిశ్చయసే పరమేశ్వర మహాదేవాధిదేవ సర్వజ్ఞవీతరాగకో, పరద్రవ్యకే గ్రాహకత్వ,
దర్శకత్వ, జ్ఞాయకత్వ ఆదికే వివిధ వికల్పోంకీ సేనాకీ ఉత్పత్తి మూలధ్యానమేం అభావరూప
హోనేసే (? ), వే భగవాన త్రికాల - నిరుపాధి, నిరవధి (అమర్యాదిత ), నిత్యశుద్ధ ఐసే
సహజజ్ఞాన ఔర సహజదర్శన ద్వారా నిజ కారణపరమాత్మాకో, స్వయం కార్యపరమాత్మా హోనే పర
భీ, జానతే హైం ఔర దేఖతే హైం . కిసప్రకార ? ఇస జ్ఞానకా ధర్మ తో, దీపకకీ భాఁతి,
స్వపరప్రకాశకపనా హై . ఘటాదికీ ప్రమితిసే ప్రకాశ – దీపక (కథంచిత్ ) భిన్న హోనే పర
భీ స్వయం ప్రకాశస్వరూప హోనేసే స్వ ఔర పరకో ప్రకాశిత కరతా హై; ఆత్మా భీ
జ్యోతిస్వరూప హోనేసే వ్యవహారసే త్రిలోక ఔర త్రికాలరూప పరకో తథా స్వయం ప్రకాశస్వరూప
ఆత్మాకో (స్వయంకో ) ప్రకాశిత కరతా హై .
౯౬ పాఖణ్డియోం పర విజయ ప్రాప్త కరనేసే జిన్హోంనే విశాల కీర్తి ప్రాప్త కీ హై ఐసే
మహాసేనపండితదేవనే భీ (శ్లోక ద్వారా ) కహా హై కి : —
నయేన జగత్త్రయకాలత్రయవర్తిసచరాచరద్రవ్యగుణపర్యాయాన్ ఏకస్మిన్ సమయే జానాతి పశ్యతి
చ స భగవాన్ పరమేశ్వరః పరమభట్టారకః, పరాశ్రితో వ్యవహారః ఇతి వచనాత్ .
శుద్ధనిశ్చయతః పరమేశ్వరస్య మహాదేవాధిదేవస్య సర్వజ్ఞవీతరాగస్య పరద్రవ్యగ్రాహకత్వదర్శకత్వ-
జ్ఞాయకత్వాదివివిధవికల్పవాహినీసముద్భూతమూలధ్యానాషాదః“ (?) స భగవాన్ త్రికాల-
నిరుపాధినిరవధినిత్యశుద్ధసహజజ్ఞానసహజదర్శనాభ్యాం నిజకారణపరమాత్మానం స్వయం కార్య-
పరమాత్మాపి జానాతి పశ్యతి చ . కిం కృత్వా ? జ్ఞానస్య ధర్మోయం తావత్ స్వపరప్రకాశకత్వం
ప్రదీపవత్ . ఘటాదిప్రమితేః ప్రకాశో దీపస్తావద్భిన్నోపి స్వయం ప్రకాశస్వరూపత్వాత్ స్వం పరం
చ ప్రకాశయతి; ఆత్మాపి వ్యవహారేణ జగత్త్రయం కాలత్రయం చ పరం జ్యోతిఃస్వరూపత్వాత్
స్వయంప్రకాశాత్మకమాత్మానం చ ప్రకాశయతి .
ఉక్తం చ షణ్ణవతిపాషండివిజయోపార్జితవిశాలకీర్తిభిర్మహాసేనపణ్డితదేవైః —
★ యహాఁ సంస్కృత టీకామేం అశుద్ధి మాలూమ హోతీ హై, ఇసలియే సంస్కృత టీకామేం తథా ఉసకే అనువాదమేం శంకాకో
సూచిత కరనేకే లియే ప్రశ్నవాచక చిహ్న దియా హై .

Page 320 of 388
PDF/HTML Page 347 of 415
single page version

‘‘[శ్లోకార్థ : — ] వస్తుకా యథార్థ నిర్ణయ సో సమ్యగ్జ్ఞాన హై . వహ సమ్యగ్జ్ఞాన,
దీపకకీ భాఁతి, స్వకే ఔర (పర ) పదార్థోంకే నిర్ణయాత్మక హై తథా ప్రమితిసే (జ్ఞప్తిసే )
కథంచిత్ భిన్న హై .’’
అబ ‘స్వాశ్రితో నిశ్చయ: (నిశ్చయ స్వాశ్రిత హై )’ ఐసా (శాస్త్రకా ) వచన హోనేసే,
(జ్ఞానకో ) సతత ❃నిరుపరాగ నిరంజన స్వభావమేం లీనతాకే కారణ నిశ్చయపక్షసే భీ
స్వపరప్రకాశకపనా హై హీ . (వహ ఇసప్రకార : ) సహజజ్ఞాన ఆత్మాసే సంజ్ఞా, లక్షణ ఔర
ప్రయోజనకీ అపేక్షాసే భిన్న నామ తథా భిన్న లక్షణసే (తథా భిన్న ప్రయోజనసే ) జానా జాతా హై
తథాపి వస్తువృత్తిసే (అఖణ్డ వస్తుకీ అపేక్షాసే ) భిన్న నహీం హై; ఇస కారణసే యహ
(సహజజ్ఞాన ) ఆత్మగత (ఆత్మామేం స్థిత ) దర్శన, సుఖ, చారిత్ర ఆదికో జానతా హై ఔర
స్వాత్మాకో — కారణపరమాత్మాకే స్వరూపకో — భీ జానతా హై .
(సహజజ్ఞాన స్వాత్మాకో తో స్వాశ్రిత నిశ్చయనయసే జానతా హీ హై ఔర ఇసప్రకార
స్వాత్మాకో జాననే పర ఉసకే సమస్త గుణ భీ జ్ఞాత హో హీ జాతే హైం . అబ సహజజ్ఞాననే జో యహ
జానా ఉసమేం భేద - అపేక్షాసే దేఖేం తో సహజజ్ఞానకే లియే జ్ఞాన హీ స్వ హై ఔర ఉసకే అతిరిక్త
అన్య సబ — దర్శన, సుఖ ఆది — పర హై; ఇసలియే ఇస అపేక్షాసే ఐసా సిద్ధ హుఆ కి
నిశ్చయపక్షసే భీ జ్ఞాన స్వకో తథా పరకో జానతా హై . )
ఇసీప్రకార (ఆచార్యదేవ ) శ్రీమద్ అమృతచన్ద్రసూరినే (శ్రీ సమయసారకీ ఆత్మఖ్యాతి
నామక టీకామేం ౧౯౨వేం శ్లోక ద్వారా ) కహా హై కి : —
(అనుష్టుభ్)
‘‘యథావద్వస్తునిర్ణీతిః సమ్యగ్జ్ఞానం ప్రదీపవత్ .
తత్స్వార్థవ్యవసాయాత్మ కథంచిత్ ప్రమితేః పృథక్ ..’’
అథ నిశ్చయపక్షేపి స్వపరప్రకాశకత్వమస్త్యేవేతి సతతనిరుపరాగనిరంజనస్వభావ-
నిరతత్వాత్, స్వాశ్రితో నిశ్చయః ఇతి వచనాత్ . సహజజ్ఞానం తావత్ ఆత్మనః సకాశాత్
సంజ్ఞాలక్షణప్రయోజనేన భిన్నాభిధానలక్షణలక్షితమపి భిన్నం భవతి న వస్తువృత్త్యా చేతి,
అతఃకారణాత్ ఏతదాత్మగతదర్శనసుఖచారిత్రాదికం జానాతి స్వాత్మానం కారణపరమాత్మస్వరూపమపి
జానాతీతి .
తథా చోక్తం శ్రీమదమృతచంద్రసూరిభిః —
❃ నిరుపరాగ = ఉపరాగ రహిత; నిర్వికార .

Page 321 of 388
PDF/HTML Page 348 of 415
single page version

‘‘[శ్లోకార్థ : — ] కర్మబన్ధకే ఛేదనసే అతుల అక్షయ (అవినాశీ ) మోక్షకా
అనుభవ కరతా హుఆ, నిత్య ఉద్యోతవాలీ (జిసకా ప్రకాశ నిత్య హై ఐసీ ) సహజ అవస్థా
జిసకీ వికసిత హో గఈ హై ఐసా, ఏకాన్తశుద్ధ ( – కర్మకా మైల న రహనేసే జో అత్యన్త శుద్ధ
హుఆ హై ఐసా ), తథా ఏకాకార (ఏక జ్ఞానమాత్ర ఆకారరుప పరిణమిత ) నిజరసకీ
అతిశయతాసే జో అత్యన్త గమ్భీర ఔర ధీర హై ఐసా యహ పూర్ణ జ్ఞాన జగమగా ఉఠా ( – సర్వథా
శుద్ధ ఆత్మద్రవ్య జాజ్వల్యమాన ప్రగట హుఆ ), అపనీ అచల మహిమామేం లీన హుఆ .’’
ఔర (ఇస ౧౫౯వీం గాథాకీ టీకా పూర్ణ కరతే హుఏ టీకాకార మునిరాజ శ్రీ
పద్మప్రభమలధారిదేవ శ్లోక కహతే హైం ) : —
[శ్లోకార్థ : — ] వ్యవహారనయసే యహ కేవలజ్ఞానమూర్తి ఆత్మా నిరన్తర విశ్వకో
వాస్తవమేం జానతా హై ఔర ముక్తిలక్ష్మీరూపీ కామినీకే కోమల ముఖకమల పర కామపీడాకో
తథా సౌభాగ్యచిహ్నవాలీ శోభాకో ఫై లాతా హై . నిశ్చయసే తో, జిన్హోంనే మల ఔర క్లేశకో నష్ట
కియా హై ఐసే వే దేవాధిదేవ జినేశ నిజ స్వరూపకో అత్యన్త జానతే హైం .౨౭౨.
(మందాక్రాంతా)
‘‘బన్ధచ్ఛేదాత్కలయదతులం మోక్షమక్షయ్యమేత-
న్నిత్యోద్యోతస్ఫు టితసహజావస్థమేకాన్తశుద్ధమ్ .
ఏకాకారస్వరసభరతోత్యన్తగంభీరధీరం
పూర్ణం జ్ఞానం జ్వలితమచలే స్వస్య లీనం మహిమ్ని ..’’
తథా హి —
(స్రగ్ధరా)
ఆత్మా జానాతి విశ్వం హ్యనవరతమయం కేవలజ్ఞానమూర్తిః
ముక్తి శ్రీకామినీకోమలముఖకమలే కామపీడాం తనోతి .
శోభాం సౌభాగ్యచిహ్నాం వ్యవహరణనయాద్దేవదేవో జినేశః
తేనోచ్చైర్నిశ్చయేన ప్రహతమలకలిః స్వస్వరూపం స వేత్తి ..౨౭౨..
జుగవం వట్టఇ ణాణం కేవలణాణిస్స దంసణం చ తహా .
దిణయరపయాసతావం జహ వట్టఇ తహ ముణేయవ్వం ..౧౬౦..
జ్యోం తాప ఔర ప్రకాశ రవికే ఏక సఁగ హీ వర్తతే .
త్యోం కేవలీకో జ్ఞానదర్శన ఏక సాథ ప్రవర్తతే ..౧౬౦..

Page 322 of 388
PDF/HTML Page 349 of 415
single page version

గాథా : ౧౬౦ అన్వయార్థ : — [కేవలజ్ఞానినః ] కేవలజ్ఞానీకో [జ్ఞానం ] జ్ఞాన
[తథా చ ] తథా [దర్శనం ] దర్శన [యుగపద్ ] యుగపద్ [వర్తతే ] వర్తతే హైం . [దినకర-
ప్రకాశతాపౌ ] సూర్యకే ప్రకాశ ఔర తాప [యథా ] జిసప్రకార [వర్తేతే ] (యుగపద్ ) వర్తతే హైం
[తథా జ్ఞాతవ్యమ్ ] ఉసీ ప్రకార జాననా .
టీకా : — యహాఁ వాస్తవమేం కేవలజ్ఞాన ఔర కేవలదర్శనకా యుగపద్ వర్తనా దృష్టాన్త ద్వారా
కహా హై .
యహాఁ దృష్టాన్తపక్షసే కిసీ సమయ బాదలోంకీ బాధా న హో తబ ఆకాశకే మధ్యమేం స్థిత
సూర్యకే ప్రకాశ ఔర తాప జిసప్రకార యుగపద్ వర్తతే హైం, ఉసీప్రకార భగవాన పరమేశ్వర
తీర్థాధినాథకో త్రిలోకవర్తీ ఔర త్రికాలవర్తీ, స్థావర - జఙ్గమ ద్రవ్యగుణపర్యాయాత్మక జ్ఞేయోంమేం
సకల - విమల (సర్వథా నిర్మల ) కేవలజ్ఞాన ఔర కేవలదర్శన యుగపద్ వర్తతే హైం . ఔర
(విశేష ఇతనా సమఝనా కి ), సంసారియోంకో దర్శనపూర్వక హీ జ్ఞాన హోతా హై (అర్థాత్ ప్రథమ దర్శన
ఔర ఫి ర జ్ఞాన హోతా హై, యుగపద్ నహీం హోతే) .
ఇసీప్రకార (శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవప్రణీత ) శ్రీ ప్రవచనసారమేం (౬౧వీం గాథా
ద్వారా ) కహా హై కి : —
[గాథార్థ : — ] జ్ఞాన పదార్థోంకే పారకో ప్రాప్త హై ఔర దర్శన లోకాలోకమేం విస్తృత హై;
సర్వ అనిష్ట నష్ట హుఆ హై ఔర జో ఇష్ట హై వహ సబ ప్రాప్త హుఆ హై .’’
యుగపద్ వర్తతే జ్ఞానం కేవలజ్ఞానినో దర్శనం చ తథా .
దినకరప్రకాశతాపౌ యథా వర్తేతే తథా జ్ఞాతవ్యమ్ ..౧౬౦..
ఇహ హి కేవలజ్ఞానకేవలదర్శనయోర్యుగపద్వర్తనం ద్రష్టాన్తముఖేనోక్త మ్ .
అత్ర ద్రష్టాన్తపక్షే క్వచిత్కాలే బలాహకప్రక్షోభాభావే విద్యమానే నభస్స్థలస్య మధ్యగతస్య
సహస్రకిరణస్య ప్రకాశతాపౌ యథా యుగపద్ వర్తేతే, తథైవ చ భగవతః పరమేశ్వరస్య తీర్థాధినాథస్య
జగత్త్రయకాలత్రయవర్తిషు స్థావరజంగమద్రవ్యగుణపర్యాయాత్మకేషు జ్ఞేయేషు సకలవిమలకేవలజ్ఞాన-
కేవలదర్శనే చ యుగపద్ వర్తేతే . కిం చ సంసారిణాం దర్శనపూర్వమేవ జ్ఞానం భవతి ఇతి .
తథా చోక్తం ప్రవచనసారే —
‘‘ణాణం అత్థంతగయం లోయాలోఏసు విత్థడా దిట్ఠీ .
ణట్ఠమణిట్ఠం సవ్వం ఇట్ఠం పుణ జం తు తం లద్ధం ..’’

Page 323 of 388
PDF/HTML Page 350 of 415
single page version

ఔర దూసరా భీ (శ్రీ నేమిచన్ద్రసిద్ధాన్తిదేవవిరచిత బృహద్ద్రవ్యసంగ్రహమేం ౪౪వీం గాథా
ద్వారా ) కహా హై కి : —
‘‘[గాథార్థ : — ] ఛద్మస్థోంకో దర్శనపూర్వక జ్ఞాన హోతా హై (అర్థాత్ పహలే దర్శన
ఔర ఫి ర జ్ఞాన హోతా హై ), క్యోంకి ఉనకో దోనోం ఉపయోగ యుగపద్ నహీం హోతే;
కేవలీనాథకో వే దోనోం యుగపద్ హోతే హైం .’’
ఔర (ఇస ౧౬౦వీం గాథాకీ టీకా పూర్ణ కరతే హుఏ టీకాకార మునిరాజ చార
శ్లోక కహతే హైం ) : —
[శ్లోకార్థ : — ] జో ధర్మతీర్థకే అధినాథ (నాయక ) హైం, జో అసదృశ హైం
(అర్థాత్ జినకే సమాన అన్య కోఈ నహీం హై ) ఔర జో సకల లోకకే ఏక నాథ హైం
ఐసే ఇన సర్వజ్ఞ భగవానమేం నిరన్తర సర్వతః జ్ఞాన ఔర దర్శన యుగపద్ వర్తతే హైం . జిసనే
సమస్త తిమిరసమూహకా నాశ కియా హై ఐసే ఇస తేజరాశిరూప సూర్యమేం జిసప్రకార యహ ఉష్ణతా
ఔర ప్రకాశ (యుగపద్ ) వర్తతే హైం ఔర జగతకే జీవోంకో నేత్ర ప్రాప్త హోతే హైం (అర్థాత్
సూర్యకే నిమిత్తసే జీవోంకే నేత్ర దేఖనే లగతే హైం ), ఉసీప్రకార జ్ఞాన ఔర దర్శన (యుగపద్ )
హోతే హైం (అర్థాత్ ఉసీప్రకార సర్వజ్ఞ భగవానకో జ్ఞాన ఔర దర్శన ఏకసాథ హోతే హైం ఔర
సర్వజ్ఞ భగవానకే నిమిత్తసే జగతకే జీవోంకో జ్ఞాన ప్రగట హోతా హై ) .౨౭౩.
అన్యచ్చ —
‘‘దంసణపువ్వం ణాణం ఛదమత్థాణం ణ దోణ్ణి ఉవఓగ్గా .
జుగవం జహ్మా కేవలిణాహే జుగవం తు తే దోవి ..’’
తథా హి —
(స్రగ్ధరా)
వర్తేతే జ్ఞానద్రష్టీ భగవతి సతతం ధర్మతీర్థాధినాథే
సర్వజ్ఞేస్మిన్ సమంతాత్ యుగపదసద్రశే విశ్వలోకైకనాథే .
ఏతావుష్ణప్రకాశౌ పునరపి జగతాం లోచనం జాయతేస్మిన్
తేజోరాశౌ దినేశే హతనిఖిలతమస్తోమకే తే తథైవమ్ ..౨౭౩..

Page 324 of 388
PDF/HTML Page 351 of 415
single page version

[శ్లోకార్థ : — ] (హే జిననాథ ! ) సద్జ్ఞానరూపీ నౌకామేం ఆరోహణ కరకే
భవసాగరకో లాఁఘకర, తూ శీఘ్రతాసే శాశ్వతపురీమేం పహుఁచ గయా . అబ మైం జిననాథకే ఉస మార్గసే
( – జిస మార్గసే జిననాథ గయే ఉసీ మార్గసే ) ఉసీ శాశ్వతపురీమేం జాతా హూఁ; (క్యోంకి ) ఇస
లోకమేం ఉత్తమ పురుషోంకో (ఉస మార్గకే అతిరిక్త ) అన్య క్యా శరణ హై ? ౨౭౪.
[శ్లోకార్థ : — ] కేవలజ్ఞానభాను ( – కేవలజ్ఞానరూపీ ప్రకాశకో ధారణ కరనేవాలే
సూర్య ) ఐసే వే ఏక జినదేవ హీ జయవన్త హైం . వే జినదేవ సమరసమయ అనంగ ( – అశరీరీ,
అతీన్ద్రియ ) సౌఖ్యకీ దేనేవాలీ ఐసీ ఉస ముక్తికే ముఖకమల పర వాస్తవమేం కిసీ
అవర్ణనీయ కాన్తికో ఫై లాతే హైం; (క్యోంకి ) కౌన (అపనీ ) స్నేహపాత్ర ప్రియాకో నిరన్తర
సుఖోత్పత్తికా కారణ నహీం హోతా ? ౨౭౫.
[శ్లోకార్థ : — ] ఉన జినేన్ద్రదేవనే ముక్తికామినీకే ముఖకమలకే ప్రతి
భ్రమరలీలాకో ధారణ కియా (అర్థాత్ వే ఉసమేం భ్రమరకీ భాఁతి లీన హుఏ ) ఔర వాస్తవమేం
అద్వితీయ అనంగ (ఆత్మిక ) సుఖకో ప్రాప్త కియా .౨౭౬.
(వసంతతిలకా)
సద్బోధపోతమధిరుహ్య భవామ్బురాశి-
ముల్లంఘ్య శాశ్వతపురీ సహసా త్వయాప్తా .
తామేవ తేన జిననాథపథాధునాహం
యామ్యన్యదస్తి శరణం కిమిహోత్తమానామ్ ..౨౭౪..
(మందాక్రాంతా)
ఏకో దేవః స జయతి జినః కేవలజ్ఞానభానుః
కామం కాన్తిం వదనకమలే సంతనోత్యేవ కాంచిత్ .
ముక్తే స్తస్యాః సమరసమయానంగసౌఖ్యప్రదాయాః
కో నాలం శం దిశతుమనిశం ప్రేమభూమేః ప్రియాయాః ..౨౭౫..
(అనుష్టుభ్)
జినేన్ద్రో ముక్తి కామిన్యాః ముఖపద్మే జగామ సః .
అలిలీలాం పునః కామమనఙ్గసుఖమద్వయమ్ ..౨౭౬..

Page 325 of 388
PDF/HTML Page 352 of 415
single page version

గాథా : ౧౬౧ అన్వయార్థ : — [జ్ఞానం పరప్రకాశం ] జ్ఞాన పరప్రకాశక హీ హై
[చ ] ఔర [దృష్టిః ఆత్మప్రకాశికా ఏవ ] దర్శన స్వప్రకాశక హీ హై [ఆత్మా
స్వపరప్రకాశః భవతి ] తథా ఆత్మా స్వపరప్రకాశక హై [ఇతి హి యది ఖలు మన్యసే ]
ఐసా యది వాస్తవమేం తూ మానతా హో తో ఉసమేం విరోధ ఆతా హై .
టీకా : — యహ, ఆత్మాకే స్వపరప్రకాశకపనే సమ్బన్ధీ విరోధకథన హై .
ప్రథమ తో, ఆత్మాకో స్వపరప్రకాశకపనా కిసప్రకార హై ? (ఉస పర విచార కియా
జాతా హై . ) ‘ఆత్మా జ్ఞానదర్శనాది విశేష గుణోంసే సమృద్ధ హై; ఉసకా జ్ఞాన శుద్ధ ఆత్మాకో
ప్రకాశిత కరనేమేం అసమర్థ హోనేసే పరప్రకాశక హీ హై; ఇసప్రకార నిరంకుశ దర్శన భీ కేవల
అభ్యన్తరమేం ఆత్మాకో ప్రకాశిత కరతా హై (అర్థాత్ స్వప్రకాశక హీ హై ) . ఇస విధిసే ఆత్మా
స్వపరప్రకాశక హై .’ — ఇసప్రకార హే జడమతి ప్రాథమిక శిష్య ! యది తూ దర్శనశుద్ధికే
అభావకే కారణ మానతా హో, తో వాస్తవమేం తుఝసే అన్య కోఈ పురుష జడ (మూర్ఖ ) నహీం హై .
ఇసలియే అవిరుద్ధ ఐసీ స్యాద్వాదవిద్యారూపీ దేవీ సజ్జనోం ద్వారా సమ్యక్ ప్రకారసే
ణాణం పరప్పయాసం దిట్ఠీ అప్పప్పయాసయా చేవ .
అప్పా సపరపయాసో హోది త్తి హి మణ్ణసే జది హి ..౧౬౧..
జ్ఞానం పరప్రకాశం ద్రష్టిరాత్మప్రకాశికా చైవ .
ఆత్మా స్వపరప్రకాశో భవతీతి హి మన్యసే యది ఖలు ..౧౬౧..
ఆత్మనః స్వపరప్రకాశకత్వవిరోధోపన్యాసోయమ్ .
ఇహ హి తావదాత్మనః స్వపరప్రకాశకత్వం కథమితి చేత్ . జ్ఞానదర్శనాదివిశేషగుణసమృద్ధో
హ్యాత్మా, తస్య జ్ఞానం శుద్ధాత్మప్రకాశకాసమర్థత్వాత్ పరప్రకాశకమేవ, యద్యేవం ద్రష్టిర్నిరంకుశా కేవల-
మభ్యన్తరే హ్యాత్మానం ప్రకాశయతి చేత్ అనేన విధినా స్వపరప్రకాశకో హ్యాత్మేతి హంహో జడమతే
ప్రాథమికశిష్య, దర్శనశుద్ధేరభావాత్ ఏవం మన్యసే, న ఖలు జడస్త్వత్తస్సకాశాదపరః కశ్చిజ్జనః .
అథ హ్యవిరుద్ధా స్యాద్వాదవిద్యాదేవతా సమభ్యర్చనీయా సద్భిరనవరతమ్ . తత్రైకాన్తతో జ్ఞానస్య
దర్శన ప్రకాశక ఆత్మకా, పరకా ప్రకాశక జ్ఞాన హై .
నిజ పర ప్రకాశక ఆత్మా, — రే యహ విరుద్ధ విధాన హై ..౧౬౧..

Page 326 of 388
PDF/HTML Page 353 of 415
single page version

నిరన్తర ఆరాధనా కరనే యోగ్య హై . వహాఁ (స్యాద్వాదమతమేం ), ఏకాన్తసే జ్ఞానకో
పరప్రకాశకపనా హీ నహీం హై; స్యాద్వాదమతమేం దర్శన భీ కేవల శుద్ధాత్మాకో హీ నహీం దేఖతా
(అర్థాత్ మాత్ర స్వప్రకాశక హీ నహీం హై ) . ఆత్మా దర్శన, జ్ఞాన ఆది అనేక ధర్మోంకా
ఆధార హై . (వహాఁ ) వ్యవహారపక్షసే భీ జ్ఞాన కేవల పరప్రకాశక హో తో, సదా
బాహ్యస్థితపనేకే కారణ, (జ్ఞానకో ) ఆత్మాకే సాథ సమ్బన్ధ నహీం రహేగా ఔర
(ఇసలియే ) ౧ఆత్మప్రతిపత్తికే అభావకే కారణ సర్వగతపనా (భీ ) నహీం బనేగా . ఇస
కారణసే, యహ జ్ఞాన హోగా హీ నహీం (అర్థాత్ జ్ఞానకా అస్తిత్వ హీ నహీం హోగా ),
మృగతృష్ణాకే జలకీ భాఁతి ఆభాసమాత్ర హీ హోగా . ఇసీప్రకార దర్శనపక్షమేం భీ, దర్శన
కేవల ౨అభ్యన్తరప్రతిపత్తికా హీ కారణ నహీం హై, (సర్వప్రకాశనకా కారణ హై );
(క్యోంకి ) చక్షు సదైవ సర్వకో దేఖతా హై, అపనే అభ్యన్తరమేం స్థిత కనీనికాకో నహీం
దేఖతా (ఇసలియే చక్షుకీ బాతసే ఐసా సమఝమేం ఆతా హై కి దర్శన అభ్యన్తరకో దేఖే
ఔర బాహ్యస్థిత పదార్థోంకో న దేఖే ఐసా కోఈ నియమ ఘటిత నహీం హోతా ) . ఇససే, జ్ఞాన
ఔర దర్శనకో (దోనోంకో ) స్వపరప్రకాశకపనా అవిరుద్ధ హీ హై . ఇసలియే (ఇసప్రకార )
జ్ఞానదర్శనలక్షణవాలా ఆత్మా స్వపరప్రకాశక హై .
ఇసీప్రకార (ఆచార్యదేవ ) శ్రీమద్ అమృతచన్ద్రసూరినే (శ్రీ ప్రవచనసారకీ టీకామేం
చౌథే శ్లోక ద్వారా) కహా హై కి : —
పరప్రకాశకత్వం న సమస్తి; న కేవలం స్యాన్మతే దర్శనమపి శుద్ధాత్మానం పశ్యతి . దర్శనజ్ఞాన-
ప్రభృత్యనేకధర్మాణామాధారో హ్యాత్మా . వ్యవహారపక్షేపి కేవలం పరప్రకాశకస్య జ్ఞానస్య న
చాత్మసమ్బన్ధః సదా బహిరవస్థితత్వాత్, ఆత్మప్రతిపత్తేరభావాత్ న సర్వగతత్వమ్;
అతఃకారణాదిదం జ్ఞానం న భవతి, మృగతృష్ణాజలవత్ ప్రతిభాసమాత్రమేవ . దర్శనపక్షేపి తథా న
కేవలమభ్యన్తరప్రతిపత్తికారణం దర్శనం భవతి . సదైవ సర్వం పశ్యతి హి చక్షుః స్వస్యాభ్యన్తరస్థితాం
కనీనికాం న పశ్యత్యేవ . అతః స్వపరప్రకాశకత్వం జ్ఞానదర్శనయోరవిరుద్ధమేవ . తతః
స్వపరప్రకాశకో హ్యాత్మా జ్ఞానదర్శనలక్షణ ఇతి .
తథా చోక్తం శ్రీమదమృతచన్ద్రసూరిభిః —
౧ – ఆత్మప్రతిపత్తి = ఆత్మాకా జ్ఞాన; స్వకో జాననా సో .
౨ – అభ్యన్తరప్రతిపత్తి = అన్తరంగకా ప్రకాశన; స్వకో ప్రకాశనా సో .

Page 327 of 388
PDF/HTML Page 354 of 415
single page version

‘‘[శ్లోకార్థ : — ] జిసనే కర్మోంకో ఛేద డాలా హై ఐసా యహ ఆత్మా భూత, వర్తమాన
ఔర భావి సమస్త విశ్వకో (అర్థాత్ తీనోం కాలకీ పర్యాయోం సహిత సమస్త పదార్థోంకో) యుగపద్
జానతా హోనే పర భీ మోహకే అభావకే కారణ పరరూపసే పరిణమిత నహీం హోతా, ఇసలియే అబ,
జిసకే సమస్త జ్ఞేయాకారోంకో అత్యన్త వికసిత జ్ఞప్తికే విస్తార ద్వారా స్వయం పీ గయా హై ఐసే తీనోం
లోకకే పదార్థోంకో పృథక్ ఔర అపృథక్ ప్రకాశిత కరతా హుఆ వహ జ్ఞానమూర్తి ముక్త హీ రహతా హై .’’
ఔర (ఇస ౧౬౧వీం గాథాకీ టీకా పూర్ణ కరతే హుఏ టీకాకార మునిరాజ శ్లోక
కహతే హైం ) : —
[శ్లోకార్థ : — ] జ్ఞాన ఏక సహజపరమాత్మాకో జానకర లోకాలోకకో అర్థాత్
లోకాలోకసమ్బన్ధీ (సమస్త) జ్ఞేయసమూహకో ప్రగట కరతా హై ( – జానతా హై ) . నిత్య-శుద్ధ ఐసా
క్షాయిక దర్శన (భీ) సాక్షాత్ స్వపరవిషయక హై (అర్థాత్ వహ భీ స్వపరకో సాక్షాత్ ప్రకాశిత
కరతా హై ) . ఉన దోనోం (జ్ఞాన తథా దర్శన) ద్వారా ఆత్మదేవ స్వపరసమ్బన్ధీ జ్ఞేయరాశికో జానతా
హై (అర్థాత్ ఆత్మదేవ స్వపర సమస్త ప్రకాశ్య పదార్థోంకో ప్రకాశిత కరతా హై ) .౨౭౭.
(స్రగ్ధరా)
‘‘జానన్నప్యేష విశ్వం యుగపదపి భవద్భావిభూతం సమస్తం
మోహాభావాద్యదాత్మా పరిణమతి పరం నైవ నిర్లూనకర్మా .
తేనాస్తే ముక్త ఏవ ప్రసభవికసితజ్ఞప్తివిస్తారపీత-
జ్ఞేయాకారాం త్రిలోకీం పృథగపృథగథ ద్యోతయన్ జ్ఞానమూర్తిః ..’’
తథా హి —
(మందాక్రాంతా)
జ్ఞానం తావత్ సహజపరమాత్మానమేకం విదిత్వా
లోకాలోకౌ ప్రకటయతి వా తద్గతం జ్ఞేయజాలమ్ .
ద్రష్టిః సాక్షాత్ స్వపరవిషయా క్షాయికీ నిత్యశుద్ధా
తాభ్యాం దేవః స్వపరవిషయం బోధతి జ్ఞేయరాశిమ్ ..౨౭౭..
ణాణం పరప్పయాసం తఇయా ణాణేణ దంసణం భిణ్ణం .
ణ హవది పరదవ్వగయం దంసణమిది వణ్ణిదం తమ్హా ..౧౬౨..
పర హీ ప్రకాశే జ్ఞాన తో హో జ్ఞానసే దృగ్ భిన్న రే .
‘పరద్రవ్యగత నహిం దర్శ !’ వర్ణిత పూర్వ తవ మంతవ్య రే ..౧౬౨..

Page 328 of 388
PDF/HTML Page 355 of 415
single page version

గాథా : ౧౬౨ అన్వయార్థ : — [జ్ఞానం పరప్రకాశం ] యది జ్ఞాన (కేవల)
పరప్రకాశక హో [తదా ] తో [జ్ఞానేన ] జ్ఞానసే [దర్శనం ] దర్శన [భిన్నమ్ ] భిన్న సిద్ధ హోగా,
[దర్శనమ్ పరద్రవ్యగతం న భవతి ఇతి వర్ణితం తస్మాత్ ] క్యోంకి దర్శన పరద్రవ్యగత (పరప్రకాశక)
నహీం హై ఐసా (పూర్వ సూత్రమేం తేరా మన్తవ్య) వర్ణన కియా గయా హై .
టీకా : — యహ, పూర్వ సూత్రమేం (౧౬౧వీం గాథామేం ) కహే హుఏ పూర్వపక్షకే సిద్ధాన్త
సమ్బన్ధీ కథన హై .
యది జ్ఞాన కేవల పరప్రకాశక హో తో ఇస పరప్రకాశనప్రధాన (పరప్రకాశక) జ్ఞానసే
దర్శన భిన్న హీ సిద్ధ హోగా; (క్యోంకి) సహ్యాచల ఔర వింధ్యాచలకీ భాఁతి అథవా గఙ్గా
ఔర శ్రీపర్వతకీ భాఁతి, పరప్రకాశక జ్ఞానకో ఔర ఆత్మప్రకాశక దర్శనకో సమ్బన్ధ
కిసప్రకార హోగా ? జో ఆత్మనిష్ఠ ( – ఆత్మామేం స్థిత) హై వహ తో దర్శన హీ హై . ఔర
ఉస జ్ఞానకో తో, నిరాధారపనేకే కారణ (అర్థాత్ ఆత్మారూపీ ఆధార న రహనేసే),
శూన్యతాకీ ఆపత్తి హీ ఆయేగీ; అథవా తో జహాఁ జహాఁ జ్ఞాన పహుఁచేగా (అర్థాత్ జిస జిస
ద్రవ్యకో జ్ఞాన పహుఁచేగా) వే వే సర్వ ద్రవ్య చేతనతాకో ప్రాప్త హోంగే, ఇసలియే తీన లోకమేం
కోఈ అచేతన పదార్థ సిద్ధ నహీం హోగా యహ మహాన దోష ప్రాప్త హోగా . ఇసీలియే (ఉపరోక్త
దోషకే భయసే), హే శిష్య ! జ్ఞాన కేవల పరప్రకాశక నహీం హై ఐసా యది తూ కహే, తో
దర్శన భీ కేవల ఆత్మగత (స్వప్రకాశక) నహీం హై ఐసా భీ (ఉసమేం సాథ హీ) కహా
జా చుకా హై . ఇసలియే వాస్తవమేం సిద్ధాన్తకే హార్దరూప ఐసా యహీ సమాధాన హై కి జ్ఞాన
జ్ఞానం పరప్రకాశం తదా జ్ఞానేన దర్శనం భిన్నమ్ .
న భవతి పరద్రవ్యగతం దర్శనమితి వర్ణితం తస్మాత్ ..౧౬౨..
పూర్వసూత్రోపాత్తపూర్వపక్షస్య సిద్ధాన్తోక్తి రియమ్ .
కేవలం పరప్రకాశకం యది చేత్ జ్ఞానం తదా పరప్రకాశకప్రధానేనానేన జ్ఞానేన దర్శనం
భిన్నమేవ . పరప్రకాశకస్య జ్ఞానస్య చాత్మప్రకాశకస్య దర్శనస్య చ కథం సమ్బన్ధ ఇతి
చేత్ సహ్యవింధ్యయోరివ అథవా భాగీరథీశ్రీపర్వతవత్ . ఆత్మనిష్ఠం యత్ తద్ దర్శనమస్త్యేవ,
నిరాధారత్వాత్ తస్య జ్ఞానస్య శూన్యతాపత్తిరేవ, అథవా యత్ర తత్ర గతం జ్ఞానం తత్తద్ద్రవ్యం
సర్వం చేతనత్వమాపద్యతే, అతస్త్రిభువనే న కశ్చిదచేతనః పదార్థః ఇతి మహతో
దూషణస్యావతారః . తదేవ జ్ఞానం కేవలం న పరప్రకాశకమ్ ఇత్యుచ్యతే హే శిష్య తర్హి దర్శనమపి
న కేవలమాత్మగతమిత్యభిహితమ్ . తతః ఖల్విదమేవ సమాధానం సిద్ధాన్తహృదయం జ్ఞాన-

Page 329 of 388
PDF/HTML Page 356 of 415
single page version

ఔర దర్శనకో కథంచిత్ స్వపరప్రకాశకపనా హై హీ .
ఇసీప్రకార శ్రీ మహాసేనపండితదేవనే (శ్లోక ద్వారా) కహా హై కి : —
‘‘[శ్లోకార్థ : — ] ఆత్మా జ్ఞానసే (సర్వథా) భిన్న నహీం హై, (సర్వథా) అభిన్న
నహీం హై, కథంచిత్ భిన్నాభిన్న హై; ❃పూర్వాపరభూత జో జ్ఞాన సో యహ ఆత్మా హై ఐసా
కహా హై .’’
ఔర (ఇస ౧౬౨వీం గాథాకీ టీకా పూర్ణ కరతే హుఏ టీకాకార మునిరాజ శ్లోక
కహతే హైం ) : —
[శ్లోకార్థ : — ] ఆత్మా (సర్వథా) జ్ఞాన నహీం హై, ఉసీప్రకార (సర్వథా) దర్శన
భీ నహీం హీ హై; వహ ఉభయయుక్త (జ్ఞానదర్శనయుక్త) ఆత్మా స్వపర విషయకో అవశ్య జానతా
హై ఔర దేఖతా హై . అఘసమూహకే (పాపసమూహకే) నాశక ఆత్మామేం ఔర జ్ఞానదర్శనమేం సంజ్ఞా -
భేదసే భేద ఉత్పన్న హోతా హై (అర్థాత్ సంజ్ఞా, సంఖ్యా, లక్షణ ఔర ప్రయోజనకీ అపేక్షాసే
ఉనమేం ఉపరోక్తానుసార భేద హై ), పరమార్థసే అగ్ని ఔర ఉష్ణతాకీ భాఁతి ఉనమేం ( – ఆత్మామేం
ఔర జ్ఞానదర్శనమేం ) వాస్తవమేం భేద నహీం హై ( – అభేదతా హై ) .౨౭౮.
దర్శనయోః కథంచిత్ స్వపరప్రకాశత్వమస్త్యేవేతి .
తథా చోక్తం శ్రీమహాసేనపండితదేవైః —
‘‘జ్ఞానాద్భిన్నో న నాభిన్నో భిన్నాభిన్నః కథంచన .
జ్ఞానం పూర్వాపరీభూతం సోయమాత్మేతి కీర్తితః ..’’
తథా హి —
(మందాక్రాంతా)
ఆత్మా జ్ఞానం భవతి న హి వా దర్శనం చైవ తద్వత్
తాభ్యాం యుక్త : స్వపరవిషయం వేత్తి పశ్యత్యవశ్యమ్ .
సంజ్ఞాభేదాదఘకులహరే చాత్మని జ్ఞానద్రష్టయోః
భేదో జాతో న ఖలు పరమార్థేన వహ్నయుష్ణవత్సః ..౨౭౮..
❃ పూర్వాపర = పూర్వ ఔర అపర; పహలేకా ఔర బాదకా .

Page 330 of 388
PDF/HTML Page 357 of 415
single page version

గాథా : ౧౬౩ అన్వయార్థ : — [ఆత్మా పరప్రకాశః ] యది ఆత్మా (కేవల)
పరప్రకాశక హో [తదా ] తో [ఆత్మనా ] ఆత్మాసే [దర్శనం ] దర్శన [భిన్నమ్ ] భిన్న సిద్ధ
హోగా, [దర్శనం పరద్రవ్యగతం న భవతి ఇతి వర్ణితం తస్మాత్ ] క్యోంకి దర్శన పరద్రవ్యగత
(పరప్రకాశక) నహీం హై ఐసా (పహలే తేరా మంతవ్య) వర్ణన కియా గయా హై .
టీకా : — యహ, ఏకాన్తసే ఆత్మాకో పరప్రకాశకపనా హోనేకీ బాతకా ఖణ్డన హై .
జిసప్రకార పహలే (౧౬౨వీం గాథామేం) ఏకాన్తసే జ్ఞానకో పరప్రకాశకపనా ఖణ్డిత
కియా గయా హై, ఉసీప్రకార అబ యది ‘ఆత్మా కేవల పరప్రకాశక హై’ ఐసా మానా జాయే తో
వహ బాత భీ ఉసీప్రకార ఖణ్డన ప్రాప్త కరతీ హై, క్యోంకి ×భావ ఔర భావవాన ఏక అస్తిత్వసే
రచిత హోతే హైం . పహలే (౧౬౨వీం గాథామేం ) ఐసా బతలాయా థా కి యది జ్ఞాన (కేవల)
పరప్రకాశక హో తో జ్ఞానసే దర్శన భిన్న సిద్ధ హోగా ! యహాఁ (ఇస గాథామేం ) ఐసా సమఝనా కి
యది ఆత్మా (కేవల) పరప్రకాశక హో తో ఆత్మాసే హీ దర్శన భిన్న సిద్ధ హోగా ! ఔర యది
అప్పా పరప్పయాసో తఇయా అప్పేణ దంసణం భిణ్ణం .
ణ హవది పరదవ్వగయం దంసణమిది వణ్ణిదం తమ్హా ..౧౬౩..
ఆత్మా పరప్రకాశస్తదాత్మనా దర్శనం భిన్నమ్ .
న భవతి పరద్రవ్యగతం దర్శనమితి వర్ణితం తస్మాత్ ..౧౬౩..
ఏకాన్తేనాత్మనః పరప్రకాశకత్వనిరాసోయమ్ .
యథైకాన్తేన జ్ఞానస్య పరప్రకాశకత్వం పురా నిరాకృతమ్, ఇదానీమాత్మా కేవలం
పరప్రకాశశ్చేత్ తత్తథైవ ప్రత్యాదిష్టం, భావభావవతోరేకాస్తిత్వనిర్వృత్తత్వాత్ . పురా కిల జ్ఞానస్య
పరప్రకాశకత్వే సతి తద్దర్శనస్య భిన్నత్వం జ్ఞాతమ్ . అత్రాత్మనః పరప్రకాశకత్వే సతి
తేనైవ దర్శనం భిన్నమిత్యవసేయమ్ . అపి చాత్మా న పరద్రవ్యగత ఇతి చేత్
తద్దర్శనమప్యభిన్నమిత్యవసేయమ్ . తతః ఖల్వాత్మా స్వపరప్రకాశక ఇతి యావత్ . యథా
× జ్ఞాన భావ హై ఔర ఆత్మా భావవాన హై .
పర హీ ప్రకాశే జీవ తో హో ఆత్మసే దృగ్ భిన్న రే .
పరద్రవ్యగత నహిం దర్శ — వర్ణిత పూర్వ తవ మంతవ్య రే ..౧౬౩..

Page 331 of 388
PDF/HTML Page 358 of 415
single page version

‘ఆత్మా పరద్రవ్యగత నహీం హై (అర్థాత్ ఆత్మా కేవల పరప్రకాశక నహీం హై, స్వప్రకాశక భీ
హై )’ ఐసా (అబ) మానా జాయే తో ఆత్మాసే దర్శనకీ (సమ్యక్ ప్రకారసే ) అభిన్నతా సిద్ధ
హోగీ ఐసా సమఝనా . ఇసలియే వాస్తవమేం ఆత్మా స్వపరప్రకాశక హై . జిసప్రకార (౧౬౨వీం
గాథామేం ) జ్ఞానకా కథంచిత్ స్వపరప్రకాశకపనా సిద్ధ హుఆ ఉసీప్రకార ఆత్మాకా భీ సమఝనా,
క్యోంకి అగ్ని ఔర ఉష్ణతాకీ భాఁతి ధర్మీ ఔర ధర్మకా ఏక స్వరూప హోతా హై .
[అబ ఇస ౧౬౩వీం గాథాకీ టీకా పూర్ణ కరతే హుఏ టీకాకార మునిరాజ శ్లోక
కహతే హైం : ]
[శ్లోకార్థ : — ] జ్ఞానదర్శనధర్మోంసే యుక్త హోనేకే కారణ ఆత్మా వాస్తవమేం ధర్మీ హై .
సకల ఇన్ద్రియసమూహరూపీ హిమకో (నష్ట కరనేకే లియే ) సూర్య సమాన ఐసా సమ్యగ్దృష్టి జీవ
ఉసీమేం (జ్ఞానదర్శనధర్మయుక్త ఆత్మామేం హీ ) సదా అవిచల స్థితి ప్రాప్త కరకే ముక్తికో ప్రాప్త
హోతా హై — కి జో ముక్తి ప్రగట హుఈ సహజ దశారూపసే సుస్థిత హై . ౨౭౯ .
గాథా : ౧౬౪ అన్వయార్థ : — [వ్యవహారనయేన ] వ్యవహారనయసే [జ్ఞానం ] జ్ఞాన
కథంచిత్స్వపరప్రకాశకత్వం జ్ఞానస్య సాధితమ్ అస్యాపి తథా, ధర్మధర్మిణోరేకస్వరూపత్వాత్
పావకోష్ణవదితి .
(మందాక్రాంతా)
ఆత్మా ధర్మీ భవతి సుతరాం జ్ఞానద్రగ్ధర్మయుక్త :
తస్మిన్నేవ స్థితిమవిచలాం తాం పరిప్రాప్య నిత్యమ్ .
సమ్యగ్ద్రష్టిర్నిఖిలకరణగ్రామనీహారభాస్వాన్
ముక్తిం యాతి స్ఫు టితసహజావస్థయా సంస్థితాం తామ్ ..౨౭౯..
ణాణం పరప్పయాసం వవహారణయేణ దంసణం తమ్హా .
అప్పా పరప్పయాసో వవహారణయేణ దంసణం తమ్హా ..౧౬౪..
జ్ఞానం పరప్రకాశం వ్యవహారనయేన దర్శనం తస్మాత్ .
ఆత్మా పరప్రకాశో వ్యవహారనయేన దర్శనం తస్మాత్ ..౧౬౪..
వ్యవహారసే హై జ్ఞాన పరగత, దర్శ భీ అతఏవ హై .
వ్యవహారసే హై జీవ పరగత, దర్శ భీ అతఏవ హై ..౧౬౪..

Page 332 of 388
PDF/HTML Page 359 of 415
single page version

[పరప్రకాశం ] పరప్రకాశక హై; [తస్మాత్ ] ఇసలియే [దర్శనమ్ ] దర్శన పరప్రకాశక హై .
[వ్యవహారనయేన ] వ్యవహారనయసే [ఆత్మా ] ఆత్మా [పరప్రకాశః ] పరప్రకాశక హై; [తస్మాత్ ]
ఇసలియే [దర్శనమ్ ] దర్శన పరప్రకాశక హై .
టీకా : — యహ, వ్యవహారనయకీ సఫలతా దర్శానేవాలా కథన హై .
సమస్త (జ్ఞానావరణీయ ) కర్మకా క్షయ హోనేసే ప్రాప్త హోనేవాలా సకల-విమల కేవలజ్ఞాన
పుద్గలాది మూర్త - అమూర్త - చేతన - అచేతన పరద్రవ్యగుణపర్యాయసమూహకా ప్రకాశక కిసప్రకార హై —
ఐసా యహాఁ ప్రశ్న హో, తో ఉసకా ఉత్తర యహ హై కి – ‘పరాశ్రితో వ్యవహార: (వ్యవహార పరాశ్రిత హై )’
ఐసా (శాస్త్రకా ) వచన హోనేసే వ్యవహారనయకే బలసే ఐసా హై (అర్థాత్ పరప్రకాశక హై );
ఇసలియే దర్శన భీ వైసా హీ ( – వ్యవహారనయకే బలసే పరప్రకాశక) హై . ఔర తీన లోకకే
❃
ప్రక్షోభకే హేతుభూత తీర్థంకర-పరమదేవకో — కి జో సౌ ఇన్ద్రోంకీ ప్రత్యక్ష వందనాకే యోగ్య హైం ఔర
కార్యపరమాత్మా హైం ఉన్హేం — జ్ఞానకీ భాఁతి హీ (వ్యవహారనయకే బలసే ) పరప్రకాశకపనా హై;
ఇసలియే వ్యవహారనయకే బలసే ఉన భగవానకా కేవలదర్శన భీ వైసా హీ హై .
ఇసీప్రకార శ్రుతబిన్దుమేం (శ్లోక ద్వారా ) కహా హై కి : —
[శ్లోకార్థ : — ] జిన్హోంనే దోషోంకో జీతా హై, జినకే చరణ దేవేన్ద్రోం తథా
వ్యవహారనయస్య సఫలత్వప్రద్యోతనకథనమాహ .
ఇహ సకలకర్మక్షయప్రాదుర్భావాసాదితసకలవిమలకేవలజ్ఞానస్య పుద్గలాదిమూర్తామూర్త-
చేతనాచేతనపరద్రవ్యగుణపర్యాయప్రకరప్రకాశకత్వం కథమితి చేత్, పరాశ్రితో వ్యవహారః ఇతి వచనాత్
వ్యవహారనయబలేనేతి . తతో దర్శనమపి తాద్రశమేవ . త్రైలోక్యప్రక్షోభహేతుభూతతీర్థకరపరమదేవస్య
శతమఖశతప్రత్యక్షవందనాయోగ్యస్య కార్యపరమాత్మనశ్చ తద్వదేవ పరప్రకాశకత్వమ్ . తేన వ్యవహార-
నయబలేన చ తస్య ఖలు భగవతః కేవలదర్శనమపి తాద్రశమేవేతి .
తథా చోక్తం శ్రుతబిన్దౌ —
(మాలినీ)
‘‘జయతి విజితదోషోమర్త్యమర్త్యేన్ద్రమౌలి-
ప్రవిలసదురుమాలాభ్యర్చితాంఘ్రిర్జినేన్ద్రః .
త్రిజగదజగతీ యస్యేద్రశౌ వ్యశ్నువాతే
సమమివ విషయేష్వన్యోన్యవృత్తిం నిషేద్ధుమ్ ..’’
❃ ప్రక్షోభకే అర్థ కే లియే ౮౫వేం పృష్ఠకీ టిప్పణీ దేఖో .

Page 333 of 388
PDF/HTML Page 360 of 415
single page version

నరేన్ద్రోంకే ముకుటోంమేం ప్రకాశమాన మూల్యవాన మాలాఓంసే పుజతే హైం (అర్థాత్ జినకే చరణోంమేం
ఇన్ద్ర తథా చక్రవర్తియోంకే మణిమాలాయుక్త ముకుటవాలే మస్తక అత్యన్త ఝుకతే హైం ), ఔర
(లోకాలోకకే సమస్త ) పదార్థ ఏక-దూసరేమేం ప్రవేశకో ప్రాప్త న హోం ఇసప్రకార తీన లోక
ఔర అలోక జినమేం ఏక సాథ హీ వ్యాప్త హైం (అర్థాత్ జో జినేన్ద్రకో యుగపత్ జ్ఞాత హోతే
హైం ), వే జినేన్ద్ర జయవన్త హైం .’’
ఔర (ఇస ౧౬౪వీం గాథాకీ టీకా పూర్ణ కరతే హుఏ టీకాకార మునిరాజ శ్లోక
కహతే హైం ) : —
[శ్లోకార్థ : — ] జ్ఞానపుంజ ఐసా యహ ఆత్మా అత్యన్త స్పష్ట దర్శన హోనే పర (అర్థాత్
కేవలదర్శన ప్రగట హోనే పర ) వ్యవహారనయసే సర్వ లోకకో దేఖతా హై తథా (సాథమేం వర్తతే హుఏ
కేవలజ్ఞానకే కారణ ) సమస్త మూర్త - అమూర్త పదార్థసమూహకో జానతా హై . వహ (కేవల-
దర్శనజ్ఞానయుక్త ) ఆత్మా పరమశ్రీరూపీ కామినీకా (ముక్తిసున్దరీకా ) వల్లభ హోతా హై .౨౮౦.
గాథా : ౧౬౫ అన్వయార్థ : — [నిశ్చయనయేన ] నిశ్చయనయసే [జ్ఞానమ్ ] జ్ఞాన
[ఆత్మప్రకాశం ] స్వప్రకాశక హై; [తస్మాత్ ] ఇసలియే [దర్శనమ్ ] దర్శన స్వప్రకాశక హై .
తథా హి —
(మాలినీ)
వ్యవహరణనయేన జ్ఞానపుంజోయమాత్మా
ప్రకటతరసుద్రష్టిః సర్వలోకప్రదర్శీ .
విదితసకలమూర్తామూర్తతత్త్వార్థసార్థః
స భవతి పరమశ్రీకామినీకామరూపః ..౨౮౦..
ణాణం అప్పపయాసం ణిచ్ఛయణయఏణ దంసణం తమ్హా .
అప్పా అప్పపయాసో ణిచ్ఛయణయఏణ దంసణం తమ్హా ..౧౬౫..
జ్ఞానమాత్మప్రకాశం నిశ్చయనయేన దర్శనం తస్మాత్ .
ఆత్మా ఆత్మప్రకాశో నిశ్చయనయేన దర్శనం తస్మాత్ ..౧౬౫..
హై జ్ఞాన నిశ్చయ నిజప్రకాశక , ఇసలియే త్యోం దర్శ హై .
హై జీవ నిశ్చయ నిజప్రకాశక, ఇసలియే త్యోం దర్శ హై ..౧౬౫..