Niyamsar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 343 of 388
PDF/HTML Page 370 of 415

 

कहानजैनशास्त्रमाला ]शुद्धोपयोग अधिकार[ ३४३
स्थितः संतिष्ठति यथोष्णस्वरूपस्याग्नेः स्वरूपमग्निः किं जानाति, तथैव ज्ञानज्ञेयविकल्पा-
भावात् सोऽयमात्मात्मनि तिष्ठति हंहो प्राथमिकशिष्य अग्निवदयमात्मा किमचेतनः किं
बहुना तमात्मानं ज्ञानं न जानाति चेद् देवदत्तरहितपरशुवत् इदं हि नार्थक्रियाकारि, अत एव
आत्मनः सकाशाद् व्यतिरिक्तं भवति तन्न खलु सम्मतं स्वभाववादिनामिति
तथा चोक्तं श्रीगुणभद्रस्वामिभिः
(अनुष्टुभ्)
‘‘ज्ञानस्वभावः स्यादात्मा स्वभावावाप्तिरच्युतिः
तस्मादच्युतिमाकांक्षन् भावयेज्ज्ञानभावनाम् ।।’’

वह (विपरीत वितर्कप्राथमिक शिष्यका अभिप्राय ) किसप्रकार है ? (वह इसप्रकार है : ) ‘पूर्वोक्तस्वरूप (ज्ञानस्वरूप ) आत्माको आत्मा वास्तवमें जानता नहीं है, स्वरूपमें अवस्थित रहता है (आत्मामें मात्र स्थित रहता है ) जिसप्रकार उष्णतास्वरूप अग्निके स्वरूपको (अर्थात् अग्निको ) क्या अग्नि जानती है ? (नहीं ही जानती ) उसीप्रकार ज्ञानज्ञेय सम्बन्धी विकल्पके अभावसे यह आत्मा आत्मामें (मात्र ) स्थित रहता है (आत्माको जानता नहीं है )

(उपरोक्त वितर्कका उत्तर : ) ‘हे प्राथमिक शिष्य ! अग्निकी भाँति क्या यह आत्मा अचेतन है (कि जिससे वह अपनेको न जाने ) ? अधिक क्या कहा जाये ? (संक्षेपमें, ) यदि उस आत्माको ज्ञान न जाने तो वह ज्ञान, देवदत्त रहित कुल्हाड़ीकी भाँति,

अर्थक्रियाकारी सिद्ध नहीं होगा, और इसलिये वह आत्मासे भिन्न सिद्ध होगा ! वह तो

(अर्थात् ज्ञान और आत्माकी सर्वथा भिन्नता तो ) वास्तवमें स्वभाववादियोंको संमत नहीं है (इसलिये निर्णय कर कि ज्ञान आत्माको जानता है )’

इसीप्रकार (आचार्यवर ) श्री गुणभद्रस्वामीने (आत्मानुशासनमें १७४वें श्लोक द्वारा ) कहा है कि :

‘‘[श्लोकार्थ : ] आत्मा ज्ञानस्वभाव है; स्वभावकी प्राप्ति वह अच्युति अर्थक्रियाकारी = प्रयोजनभूत क्रिया करनेवाला (जिसप्रकार देवदत्तके बिना अकेली कुल्हाड़ी

अर्थक्रियाकाटनेकी क्रियानहीं करती, उसीप्रकार यदि ज्ञान आत्माको न जानता हो तो ज्ञानने भी
अर्थक्रियाजाननेकी क्रियानहीं की; इसलिये जिसप्रकार अर्थक्रियाशून्य कुल्हाड़ी देवदत्तसे भिन्न है
उसीप्रकार अर्थक्रियाशून्य ज्ञान आत्मासे भिन्न होना चाहिये ! परन्तु वह तो स्पष्टरूपसे विरुद्ध है इसलिये
ज्ञान आत्माको जानता ही है