મોક્ષપ્રાભૃતકી ટીકા સમાપ્ત હુઈૈ .’’ ઐસા ષટ્પ્રાભૃતકી શ્રૃતસાગરસૂરિકૃત ટીકાકે અંતમેં લિખા હૈ . ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્યદેવકી મહત્તા બતલાનેવાલે ઐસે અનેકાનેક ઉલ્લેખ જૈન સાહિત્યમેં મિલતે હૈં; ૧શિલાલેખ ભી અનેક હૈં . ઇસ પ્રકાર હમને દેખા કિ સનાતન જૈન સમ્પ્રદાયમેં કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્યદેવકા સ્થાન અદ્વિતીય હૈ .
ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્યદેવકે રચે હુએ અનેક શાસ્ત્ર હૈં, જિનમેં સે કુછ વર્તમાનમેં વિદ્યમાન હૈ . ત્રિલોકનાથ સર્વજ્ઞદેવકે મુખસે પ્રવાહિત શ્રૃતામૃતકી સરિતામેંસે ભરે હુએ વે અમૃતભાજન આજ ભી અનેક આત્માર્થિયોંકો આત્મજીવન પ્રદાન કરતે હૈં . ઉનકે પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ, પ્રવચનસાર, સમયસાર ઔર નિયમસાર નામક ઉત્તમોત્તમ પરમાગમોંમેં હજારોં શાસ્ત્રોંકા સાર આ જાતા હૈ . ભગવાન કુન્દકુન્દાચાર્યકે પશ્ચાત્ લિખે ગયે અનેક ગ્રન્થોંકે બીજ ઇન પરમાગમોંમેં વિદ્યમાન હૈં ઐસા સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિસે અધ્યયન કરને પર જ્ઞાત હોતા હૈ . શ્રી પંચાસ્તિકાયસંગ્રહમેં છહ દ્રવ્ય ઔર નવ તત્ત્વોંકે સ્વરૂપકા કથન સંક્ષેપમેં કિયા ગયા હૈ . શ્રી પ્રવચનસારમેં ઉસકે નામકે અનુસાર જિનપ્રવચનકા સાર સંગ્રહીત હૈ ઔર ઉસે જ્ઞાનતત્ત્વ, જ્ઞેયતત્ત્વ તથા ચરણાનુયોગકે તીન અધિકારોંમેં વિભાજિત કિયા હૈ . શ્રી સમયસાર ઇસ ભરતક્ષેત્રકા સર્વોત્કૃષ્ટ પરમાગમ હૈ . ઉસમેં નવતત્ત્વોંકા શુદ્ધનયકી દૃષ્ટિસે નિરૂપણ કરકે જીવકા શુદ્ધ સ્વરૂપ સર્વ ઓરસે – આગમ, યુક્તિ, અનુભવ એવં પરમ્પરાસે – અતિ વિસ્તારપૂર્વક સમઝાયા હૈ . શ્રી નિયમસારમેં મોક્ષમાર્ગકા સ્પષ્ટ સત્યાર્થ નિરૂપણ હૈ . જિસ પ્રકાર સમયસારમેં શુદ્ધનયસે નવતત્ત્વોંકા નિરૂપણ કિયા હૈ, ઉસી પ્રકાર નિયમસારમેં મુખ્યતઃ શુદ્ધનયસે જીવ, અજીવ, શુદ્ધભાવ, પ્રતિક્રમણ, પ્રત્યાખ્યાન, આલોચના, પ્રાયશ્ચિત્ત, સમાધિ, ભક્તિ, આવશ્યક, શુદ્ધોપયોગ આદિકા વર્ણન હૈ . શ્રી નિયમસાર ભરતક્ષેત્રકે ઉત્તમોત્તમ શાસ્ત્રોંમેંસે એક હોને પર ભી પ્રાભૃતત્રયકી તુલનામેં ઉસકી પ્રસિદ્ધિ અત્યન્ત અલ્પ હૈ . બ્રહ્મચારી શીતલપ્રસાદજીને વિ૦ સમ્વત્ કુન્દકુન્દાચાર્યકે પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ, પ્રવચનસાર ઔર સમયસાર — યહ તીન રત્ન હી અધિક પ્રસિદ્ધ હૈં . ખેદકી બાત હૈ કિ ઉન્હીં જૈસા બલ્કિ કુછ અંશોંમેં ઉનસે ભી વિશેષ જો નિયમસારરત્ન હૈ, ઉસકી પ્રસિદ્ધિ ઇતની અલ્પ હૈ કિ કોઈ કોઈ તો ઉસકા નામ ભી નહીં જાનતે .’’
યહ નિયમસાર પરમાગમ મુખ્યતઃ મોક્ષમાર્ગકે નિરુપચાર નિરૂપણકા અનુપમ ગ્રંથ હૈ . ‘‘નિયમ’’ અર્થાત્ જો અવશ્ય કરને યોગ્ય હો, અર્થાત્ રત્નત્રય . ‘‘નિયમસાર’’ અર્થાત્ નિયમકા સાર અર્થાત્ શુદ્ધ રત્નત્રય . ઉસ શુદ્ધ રત્નત્રયકી પ્રાપ્તિ પરમાત્મતત્ત્વકે આશ્રયસે હી હોતી હૈ .
૧૯૭૨ મેં હિન્દી નિયમસારકી ભૂમિકામેં ઠીક હી લિખા હૈ કિ — ‘‘આજ તક શ્રી
૧ શિલાલેખોંકે લિએ દેખિયે પૃષ્ઠ-૧૬ .