ਵਿਭਾਵਪੁਦ੍ਗਲਸ੍ਵਰੂਪਾਖ੍ਯਾਨਮੇਤਤ੍ .
ਅਤਿਸ੍ਥੂਲਸ੍ਥੂਲਾ ਹਿ ਤੇ ਖਲੁ ਪੁਦ੍ਗਲਾਃ ਸੁਮੇਰੁਕੁਮ੍ਭਿਨੀਪ੍ਰਭ੍ਰੁਤਯਃ . ਘ੍ਰੁਤਤੈਲਤਕ੍ਰਕ੍ਸ਼ੀਰ- ਜਲਪ੍ਰਭ੍ਰੁਤਿਸਮਸ੍ਤਦ੍ਰਵ੍ਯਾਣਿ ਹਿ ਸ੍ਥੂਲਪੁਦ੍ਗਲਾਸ਼੍ਚ . ਛਾਯਾਤਪਤਮਃਪ੍ਰਭ੍ਰੁਤਯਃ ਸ੍ਥੂਲਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਪੁਦ੍ਗਲਾਃ . ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਨਰਸਨਘ੍ਰਾਣਸ਼੍ਰੋਤ੍ਰੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਣਾਂ ਵਿਸ਼ਯਾਃ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਸ੍ਥੂਲਪੁਦ੍ਗਲਾਃ ਸ਼ਬ੍ਦਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਰਸਗਨ੍ਧਾਃ . ਸ਼ੁਭਾਸ਼ੁਭ- ਪਰਿਣਾਮਦ੍ਵਾਰੇਣਾਗਚ੍ਛਤਾਂ ਸ਼ੁਭਾਸ਼ੁਭਕਰ੍ਮਣਾਂ ਯੋਗ੍ਯਾਃ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਪੁਦ੍ਗਲਾਃ . ਏਤੇਸ਼ਾਂ ਵਿਪਰੀਤਾਃ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ- ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਪੁਦ੍ਗਲਾਃ ਕਰ੍ਮਣਾਮਪ੍ਰਾਯੋਗ੍ਯਾ ਇਤ੍ਯਰ੍ਥਃ . ਅਯਂ ਵਿਭਾਵਪੁਦ੍ਗਲਕ੍ਰਮਃ .
[ਪੁਨਃ ] ਔਰ [ਕਰ੍ਮਵਰ੍ਗਣਸ੍ਯ ਪ੍ਰਾਯੋਗ੍ਯਾਃ ] ਕਰ੍ਮਵਰ੍ਗਣਾਕੇ ਯੋਗ੍ਯ [ਸ੍ਕਨ੍ਧਾਃ ] ਸ੍ਕਨ੍ਧ [ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਾਃ ਭਵਨ੍ਤਿ ] ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਹੈਂ; [ਤਦ੍ਵਿਪਰੀਤਾਃ ] ਉਨਸੇ ਵਿਪਰੀਤ (ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਰ੍ਮਵਰ੍ਗਣਾਕੇ ਅਯੋਗ੍ਯ) [ਸ੍ਕਨ੍ਧਾਃ ] ਸ੍ਕਨ੍ਧ [ਅਤਿਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਾਃ ਇਤਿ ] ਅਤਿਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ [ਪ੍ਰਰੂਪਯਨ੍ਤਿ ] ਕਹੇ ਜਾਤੇ ਹੈਂ .
ਟੀਕਾ : — ਯਹ, ਵਿਭਾਵਪੁਦ੍ਗਲਕੇ ਸ੍ਵਰੂਪਕਾ ਕਥਨ ਹੈ .
ਸੁਮੇਰੁ, ਪ੍ਰੁਥ੍ਵੀ ਆਦਿ (ਘਨ ਪਦਾਰ੍ਥ) ਵਾਸ੍ਤਵਮੇਂ ਅਤਿਸ੍ਥੂਲਸ੍ਥੂਲ ਪੁਦ੍ਗਲ ਹੈਂ . ਘੀ, ਤੇਲ, ਮਟ੍ਠਾ, ਦੂਧ, ਜਲ ਆਦਿ ਸਮਸ੍ਤ (ਪ੍ਰਵਾਹੀ) ਪਦਾਰ੍ਥ ਸ੍ਥੂਲ ਪੁਦ੍ਗਲ ਹੈਂ . ਛਾਯਾ, ਆਤਪ, ਅਨ੍ਧਕਾਰਾਦਿ ਸ੍ਥੂਲਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਪੁਦ੍ਗਲ ਹੈਂ . ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਨੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ, ਰਸਨੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ, ਘ੍ਰਾਣੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯ ਤਥਾ ਸ਼੍ਰੋਤ੍ਰੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਕੇ ਵਿਸ਼ਯ — ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼, ਰਸ, ਗਨ੍ਧ ਔਰ ਸ਼ਬ੍ਦ — ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਸ੍ਥੂਲ ਪੁਦ੍ਗਲ ਹੈਂ . ਸ਼ੁਭਾਸ਼ੁਭ ਪਰਿਣਾਮ ਦ੍ਵਾਰਾ ਆਨੇਵਾਲੇ ਐਸੇ ਸ਼ੁਭਾਸ਼ੁਭ ਕਰ੍ਮੋਂਕੇ ਯੋਗ੍ਯ (ਸ੍ਕਨ੍ਧ) ਵੇ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਪੁਦ੍ਗਲ ਹੈਂ . ਉਨਸੇ ਵਿਪਰੀਤ ਅਰ੍ਥਾਤ੍ ਕਰ੍ਮੋਂਕੇ ਅਯੋਗ੍ਯ (ਸ੍ਕਨ੍ਧ) ਵੇ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਪੁਦ੍ਗਲ ਹੈਂ . — ਐਸਾ (ਇਨ ਗਾਥਾਓਂਕਾ) ਅਰ੍ਥ ਹੈ . ਯਹ ਵਿਭਾਵਪੁਦ੍ਗਲਕਾ ਕ੍ਰਮ ਹੈ .
[ਭਾਵਾਰ੍ਥ: — ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਛਹ ਪ੍ਰਕਾਰਕੇ ਹੈਂ : (੧) ਕਾਸ਼੍ਠਪਾਸ਼ਾਣਾਦਿਕ ਜੋ ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਛੇਦਨ ਕਿਯੇ ਜਾਨੇ ਪਰ ਸ੍ਵਯਮੇਵ ਜੁੜ ਨਹੀਂ ਸਕਤੇ ਵੇ ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਅਤਿਸ੍ਥੂਲਸ੍ਥੂਲ ਹੈਂ . (੨) ਦੂਧ, ਜਲ ਆਦਿ ਜੋ ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਛੇਦਨ ਕਿਯੇ ਜਾਨੇ ਪਰ ਪੁਨਃ ਸ੍ਵਯਮੇਵ ਜੁੜ ਜਾਤੇ ਹੈਂ ਵੇ ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਸ੍ਥੂਲ ਹੈਂ . (੩) ਧੂਪ, ਛਾਯਾ, ਚਾਁਦਨੀ, ਅਨ੍ਧਕਾਰ ਇਤ੍ਯਾਦਿ ਜੋ ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਸ੍ਥੂਲ ਜ੍ਞਾਤ ਹੋਨੇ ਪਰ ਭੀ ਭੇਦੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਤੇ ਯਾ ਹਸ੍ਤਾਦਿਕਸੇ ਗ੍ਰਹਣ ਨਹੀਂ ਕਿਯੇ ਜਾ ਸਕਤੇ ਵੇ ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਸ੍ਥੂਲਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਹੈਂ . (੪) ਆਁਖਸੇ ਨ ਦਿਖਨੇਵਾਲੇ ਐਸੇ ਜੋ ਚਾਰ ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯੋਂਕੇ ਵਿਸ਼ਯਭੂਤ ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮ ਹੋਨੇ ਪਰ ਭੀ ਸ੍ਥੂਲ ਜ੍ਞਾਤ ਹੋਤੇ ਹੈਂ ( – ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ਨੇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਸੇ ਸ੍ਪਰ੍ਸ਼ ਕਿਯੇ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ, ਜੀਭਸੇ ਆਸ੍ਵਾਦਨ ਕਿਯੇ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ, ਨਾਕਸੇ ਸੂਂਘੇ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ ਅਥਵਾ ਕਾਨਸੇ ਸੁਨੇ ਜਾ ਸਕਤੇ ਹੈਂ ) ਵੇ ਸ੍ਕਨ੍ਧ ਸੂਕ੍ਸ਼੍ਮਸ੍ਥੂਲ ਹੈਂ .
੫੨ ]