కారణకార్యపరమాణుద్రవ్యస్వరూపాఖ్యానమేతత్ .
పృథివ్యప్తేజోవాయవో ధాతవశ్చత్వారః; తేషాం యో హేతుః స కారణపరమాణుః . స ఏవ జఘన్య- పరమాణుః స్నిగ్ధరూక్షగుణానామానన్త్యాభావాత్ సమవిషమబంధయోరయోగ్య ఇత్యర్థః . స్నిగ్ధరూక్షగుణా- నామనన్తత్వస్యోపరి ద్వాభ్యామ్ చతుర్భిః సమబన్ధః త్రిభిః పఞ్చభిర్విషమబన్ధః . అయముత్కృష్ట- పరమాణుః . గలతాం పుద్గలద్రవ్యాణామ్ అన్తోవసానస్తస్మిన్ స్థితో యః స కార్యపరమాణుః . అణవశ్చతుర్భేదాః కార్యకారణజఘన్యోత్కృష్టభేదైః . తస్య పరమాణుద్రవ్యస్య స్వరూపస్థితత్వాత్ విభావాభావాత్ పరమస్వభావ ఇతి .
తథా చోక్తం ప్రవచనసారే — హుఏ అవిభాగీ అన్తిమ అంశకో) [కార్యపరమాణుః ] కార్యపరమాణు [జ్ఞాతవ్య: ] జాననా . టీకా : — యహ, కారణపరమాణుద్రవ్య ఔర కార్యపరమాణుద్రవ్యకే స్వరూపకా కథన హై .
పృథ్వీ, జల, తేజ ఔర వాయు యహ చార ధాతుఏఁ హైం; ఉనకా జో హేతు హై వహ కారణపరమాణు హై . వహీ (పరమాణు), ఏక గుణ స్నిగ్ధతా యా రూక్షతా హోనేసే, సమ యా విషమ బన్ధకే అయోగ్య ఐసా జఘన్య పరమాణు హై — ఐసా అర్థ హై . ఏక గుణ స్నిగ్ధతా యా రూక్షతాకే ఊ పర, దో గుణవాలేకా ఔర చార గుణవాలేకా ❃సమబన్ధ హోతా హై తథా తీన గుణవాలేకా ఔర పాఁచ గుణవాలేకా ❃విషమబన్ధ హోతా హై, — యహ ఉత్కృష్ట పరమాణు హై . గలతే అర్థాత్ పృథక్ హోతే పుద్గలద్రవ్యోంకే అన్తమేం — అవసానమేం (అన్తిమ దశామేం) స్థిత వహ కార్యపరమాణు హై (అర్థాత్ స్కన్ధ ఖణ్డిత హోతే - హోతే జో ఛోటేసే ఛోటా అవిభాగ భాగ రహతా హై వహ కార్యపరమాణు హై ) . (ఇసప్రకార) అణుఓంకే ( – పరమాణుఓంకే) చార భేద హైం : కార్య, కారణ, జఘన్య ఔర ఉత్కృష్ట . వహ పరమాణుద్రవ్య స్వరూపమేం స్థిత హోనేసే ఉసే విభావకా అభావ హై, ఇసలియే (ఉసే) పరమ స్వభావ హై .
ఇసీప్రకార (శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవప్రణీత) శ్రీ ప్రవచనసారమేం (౧౬౫వీం తథా ❃సమబన్ధ అర్థాత్ సమ సంఖ్యాకే గుణవాలే పరమాణుఓంకా బన్ధ ఔర విషమబన్ధ అర్థాత్ విషమ సంఖ్యాకే గుణవాలే పరమాణుఓంకా బన్ధ . యహాఁ (టీకామేం) సమబన్ధ ఔర విషమబన్ధకా ఏక – ఏక ఉదాహరణ దియా హై తదనుసార
౧౬౬వీం గాథా ద్వారా) కహా హై కి : —