Padmanandi Panchvinshati-Gujarati (English transliteration). Shlok: 108-144 (1. Dharmopadeshamrut).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 21

 

Page 55 of 378
PDF/HTML Page 81 of 404
single page version

background image
(शार्दूलविक्रीडित)
आयाते ऽनुभवं भवारिमथने निर्मुक्त मूर्त्याश्रये
शुद्धे ऽन्या
द्रशि सोमसूर्यहुतभुक्कान्तेरनन्तप्रभे
यस्मिन्नस्तमुपैति चित्रमचिरान्निःशेषवस्त्वन्तरं
तद्वन्दे विपुलप्रमोदसदनं चिद्रूपमेकं महः
।।१०८।।
anuvAd : je chaitanyarUp tej sansArarUpI shatrune mathanAr chhe, rUp, ras,
gandh, sparsharUp mUrtinA Ashray rahit arthAt amUrtik chhe, shuddha chhe, anupam chhe
tathA chandra, sUrya ane agninI prabhAnI apekShAe anantaguNI prabhAthI yukta chhe;
te chaitanyarUp tejano anubhav thaI jatAn Ashcharya chhe ke anya samasta par padArtha
shIghra ja naShTa thaI jAy chhe arthAt temano pachhI vikalpa ja raheto nathI. atishay
Anand utpanna karanAr te ek chaitanyarUp tejane hun namaskAr karUn chhun. 108.
(शार्दूलविक्रीडित)
जातिर्याति न यत्र यत्र च मृतो मृत्युर्जरा जर्जरा
जाता यत्र न कर्मकायघटना नो वाग् न च व्याधयः
यत्रात्मैव परं चकास्ति विशदज्ञानैकमूर्तिः प्रभु-
र्नित्यं तत्पदमाश्रिता निरुपमाः सिद्धाः सदा पान्तु वः
।।१०९।।
anuvAd : je mokShapadamAn janma thato nathI, mRutyu marI gayun chhe, jarA jIrNa
thaI gaI chhe, karma ane sharIrano sambandh rahyo nathI, vachan nathI, vyAdhio paN bAkI
rahI nathI, jyAn kevaL nirmaLagnAnarUp advitIy sharIrane dhAraN karanAr prabhAvashALI
AtmA ja sadA prakAshamAn chhe; te mokShapad pAmelA anupam siddha parameShThI sarvadA
ApanI rakShA karo. 109.
(शार्दूलविक्रीडित)
दुर्लक्ष्ये ऽपि चिदात्मनि श्रुतबलात् किंचित्स्वसंवेदनात्
ब्रूमः किंचिदिह प्रबोधनिधिभिर्ग्राह्यं न किंचिच्छलम्
मोहे राजनि कर्मणामतितरां प्रौढान्तराये रिपौ
द्रग्बोधावरणद्वये सति मतिस्ताद्रक्कुतो माद्रशाम् ।।११०।।

Page 56 of 378
PDF/HTML Page 82 of 404
single page version

background image
anuvAd : jo ke chaitanyasvarUp AtmA adrashya chhe chhatAn paN shAstranA
baLathI thatA k ksvAnubhavathI paN ahIn tenA sambandhamAn k knirUpaN karIe
chhIe. samyaggnAnarUp nidhine dhAraN karanAr vidvAnoe AmAn kAI chhaL nahIn
samajavun joIe. kAraN ke sarva karmonA adhipatisvarUp moh, shaktishALI
antarAyarUp shatru tathA darshanAvaraN ane gnAnAvaraN A chAr ghAti karmo vidyamAn
hoy tyAre mArA jevA alpagnAnIone tevI utkRuShTa buddhi kyAthi hoI shake? 110.
(शार्दूलविक्रीडित)
विद्वन्मन्यतया सदस्यतितरामुद्दण्डवाग्डम्बराः
शृङ्गारादिरसैः प्रमोदजनकं व्याख्यानमातन्वते
ये ते च प्रतिसद्म सन्ति बहवो व्यामोहविस्तारिणो
येभ्यस्तत्परमात्मतत्त्वविषयं ज्ञानं तु ते दुर्लभाः
।।१११।।
anuvAd : vidvatAnA abhimAnathI sabhAmAn atyant uddanD vachanono ADambar
karanArA je kavio shRungArAdi raso dvArA bIjAone Anand utpanna karanAr vyAkhyAnano
vistAr karIne temane mugdha kare chhe te kavio to ahIn ghare ghare anek chhe. paN jemanI
pAsethI paramAtmatattva sambandhI gnAn prApta thAy chhe te to durlabh ja chhe. 111.
(शार्दूलविक्रीडित)
आपद्धेतुषु रागरोषनिकृतिप्रायेषु दोषेष्वलं
मोहात्सर्वजनस्य चेतसि सदा सत्सु स्वभावादपि
तन्नाशाय च संविदे च फलवत्काव्यं कवेर्जायते
शृङ्गारादिरसं तु सर्वजगतो मोहाय दुःखाय च
।।११२।।
anuvAd : je rAg, krodh ane mAyA Adi doSh atyant dukhanA kAraNabhUt
chhe te to mohane vash thayelA svabhAvathI ja sarvadA sarva jIvonA chittamAn nivAs
kare chhe. ukta doShono nAsh karavA tathA samyaggnAn prApta karavAnA uddeshathI rachavAmAn
Avelun kavinun kAvya saphaL thAy chhe. enAthI viparIt shRungArAdi rasapradhAn kAvya
to sarva jIvone moh ane dukh ja utpanna karanAr thAy chhe. 112.

Page 57 of 378
PDF/HTML Page 83 of 404
single page version

background image
(वसंततिलका)
कालादपि प्रसृतमोहमहान्धकारे
मार्गं न पश्यति जनो जगति प्रशस्तम्
क्षुद्राः क्षिपन्ति द्रशि दुःश्रुतिधूलिमस्य
न स्यात्कथं गतिरनिश्चितदुःपथेषु ।।११३।।
anuvAd : kALanA prabhAvathI jyAn moharUp mahAn andhakAr phelAyelo chhe evA
A lokamAn manuShya uttam mArga joI shakato nathI. te sivAy nIch mithyAdraShTi jIvo
tenI AnkhamAn mithyA upadesharUp dhUL paN phenke chhe. to pachhI evI hAlatamAn tenun gaman
anishchit khoTA mArge kem na thAy? arthAt avashya thAy. 113.
(शार्दूलविक्रीडित)
विण्मूत्रक्रिमिसंकुले कृतघृणैरन्रादिभिः पूरिते
शुक्रासृग्वरयोषितामपि तनुर्मातुः कुगर्भे ऽजनि
सापि क्लिष्टरसादिधातुकलिता पूर्णा मलाद्यैरहो
चित्रं चन्द्रमुखीति जातमतिभिर्विद्वद्भिरावर्ण्यते
।।११४।।
anuvAd : je mAtAnI kutsit kukShi viShTA, mUtra ane tuchchha jantuothI vyApta
tathA ghRuNAjanak AntaraDA AdithI paripUrNa chhe evI te kUkhamAn uttam strIonun paN
vIrya ane rajathI nirmit sharIr utpanna thayun chhe. te uttam strI paN kleshajanak ras
Adi dhAtuothI yukta ane maL AdithI paripUrNa chhe. chhatAn paN Ashcharya chhe ke tene
pratibhAshALI vidvAn chandramukhI (chandra jevA mukhavALI) batAve chhe. 114.
(शिखरणी)
कचा यूकावासा मुखमजिनबद्धास्थिनिचयः
कुचौ मांसोच्छ्रायौ जठरमपि विष्ठादिघटिका
मलोत्सर्गे यन्रं जघनमबलायाः क्रमयुगं
तदाधारस्थूणे किमिह किल रागाय महताम्
।।११५।।
anuvAd : je strInA vAL jU nA sthAnarUp chhe, mukh chAmaDAthI sambaddha

Page 58 of 378
PDF/HTML Page 84 of 404
single page version

background image
hADakAnA samUhathI sanyukta chhe. stan mAnsathI unnat chhe. udar paN viShTA AdinA
tuchchha ghaDA samAn chhe jaghan maL chhoDavAnA yantra samAn chhe ane banne pag te yantranA
AdhArabhUt stambho samAn chhe; AvI te strI shun mahAn puruSho mATe rAganun kAraN
thaI shake? arthAt thaI shakatI nathI. 115.
(द्रुतविलम्बित)
परमधर्मनदाज्जनमीनकान् शशिमुखीबडिशेन समुद्धतान्
अतिसमुल्लसिते रतिमुर्मुरे पचति हा हतकः स्मरधीवरः ।।११६।।
anuvAd : hatyAro kAmadevarUpI mAchhImAr uttam dharmarUpI nadImAnthI
manuShyorUpI mAchhalIone strI rUp kAnTA dvArA kADhIne temane atyant baLanArI
anurAgarUpI agnimAn rAndhe chhe, e ghaNA khedanI vAt chhe.
visheShArtha : jem mAchhImAr kAnTA dvArA nadImAnthI mAchhalIo kADhIne temane agnimAn
rAndhe chhe te ja pramANe kAmadev (bhogAbhilAShA) paN manuShyone strIo dvArA dharmathI bhraShTa karIne temane
viShayabhogothI santapta kare chhe. 116.
(शार्दूलविक्रीडित)
येनेदं जगदापदम्बुधिगतं कुर्वीत मोहो हठात्
येनैते प्रतिजन्तु हन्तुमनसः क्रोधादयो दुर्जयाः
येन भ्रातरियं च संसृति सरित्संजायते दुस्तरा
तज्जानीहि समस्तदोषविषमं स्त्रीरूपमेतद्ध्रुवम्
।।११७।।
anuvAdaje strInA saundaryanA prabhAvathI A moh jagatanA prANIone
baLapUrvak ApattirUp samudramAn pravesh karAve chhe, jenA dvArA A durjay krodh Adi
shatru pratyek prANInA ghAtamAn tatpar rahe chhe tathA jenA dvArA A sansArarUpI nadI
pAr karavI ashakya banI jAy chhe. he bhAI! tun te strInA saundaryane nishchayathI
samasta doShovALun hovAne kAraNe kaShTadAyak samaj. 117.
(शार्दूलविक्रीडित)
मोहव्याधभटेन संसृतिवने मुग्धैणबन्धापदे
पाशाः पङ्कजलोचनादिविषयाः सर्वत्र सज्जीकृताः

Page 59 of 378
PDF/HTML Page 85 of 404
single page version

background image
मुग्धास्तत्र पतन्ति तानपि वरानास्थाय वाञ्छन्त्यहो
हा कष्टं परजन्मने ऽपि न विदः क्कापीति धिङ्मूर्खताम्
।।११८।।
anuvAdasubhaT moharUpI pAradhIe sansArarUpI vanamAn mUrkhajanarUpI
mRugone bandhan- janit ApattimAn dhakelavA mATe sarvatra kamaL samAn netrovALI
strI Adi viShayarUpI jALo taiyAr karI lIdhI chhe. A mUrkha prANI te indriy
viShayarUpI jALamAn phasAI jAy chhe ane te viShay bhogone uttam ane sthAyI
samajIne paralokamAn paN temanI ichchhA kare chhe, e ghaNA khedanI vAt chhe. parantu
vidvAn puruSh temanI abhilAShA A lok ane paralokamAnthI kyAy paN karatA
nathI. te mUrkhatAne dhikkAr chhe. 118.
(शार्दूलविक्रीडित)
एतन्मोहढकप्रयोगविहितभ्रान्तिभ्रमच्चक्षुषा
पश्यत्येेष जनो ऽसमञ्जसमसद्बुधिर्ध्रुवं व्यापदे
अप्येतान् विषयाननन्तनरकक्लेशप्रदानस्थिरान्
यत् शश्वत्सुखसागरानिव सतश्चेतःप्रियान् मन्यते
।।११९।।
anuvAd : A durbuddhi manuShya moharUpI ThaganA prayogathI karavAmAn AvelI
bhrAntithI bhramit thayelI Ankho dvArA A viShayasukhane viparIt dekhe chhe arthAt te
dukhadAyak viShayasukhane sukhadAyak mAne chhe. parantu vAstavamAn te nishchayathI Apattijanak
ja chhe. je A viShayabhog narakamAn anant dukh ApanAr ane asthir chhe temane
te sarvadA chittane priy lAganArA sukhanA samudra samAn mAne chhe. 119.
(शार्दूलविक्रीडित)
संसारे ऽत्र घनाटवीपरिसरे मोहष्ठकः कामिनी-
क्रोधाद्याश्च तदीयपेटकमिदं तत्संनिधौ जायते
प्राणी तद्बिहितप्रयोगविकलस्तद्वश्यतामागतो
न स्वं चेतयते लभेत विपदं ज्ञातुः प्रभोः कथ्यताम्
।।१२०।।
anuvAd : saghan vananI antya bhUmi samAn A sansAramAn moharUp Thag
vidyamAn chhe. strI ane krodhAdi kaShAyo tenI peTI samAn chhe arthAt teo tenA prabaL

Page 60 of 378
PDF/HTML Page 86 of 404
single page version

background image
sahAyak chhe. kAraN ke e tenA (mohanA) rahevAthI ja rahe chhe. ukta mohadvArA karavAmAn
AvelA prayogathI vyAkuL thayel prANI tene vash thaIne potAnA AtmasvarUpano vichAr
karatA nathI, tethI te vipattine prApta thAy chhe. te moharUp ThagathI prANInI rakShA karanAr
gnAtA prabhu (sarvadA) chhe tethI ja te gnAtA prabhunI ja prArthanA karavI. 120.
(शार्दूलविक्रीडित)
ऐश्वर्यादिगुणप्रकाशनतया मूढा हि ये कुर्वते
सर्वेषां टिरिटिल्लितानि पुरतः पश्यन्ति नो ब्यापदः
विद्युल्लोलमपि स्थिरं परमपि स्वं पुत्रदारादिकं
मन्यन्ते यदहो तदत्र विषमं मोहप्रभोः शासनम्
।।१२१।।
anuvAd : je mUrkhajano potAnA aishvarya Adi guNo prakaT karavAnA vichArathI
anya sarva manuShyonI ThekaDI uDADyA kare chhe teo bhaviShyamAn AvanArI Apattione
jotA nathI. Ashcharya chhe ke je putra ane patnI Adi vijaLI samAn chanchaL (asthir)
chhe temane te loko sthir mAne chhe tathA pratyakSha par (bhinna) dekhAvA chhatAn temane svakIy
samaje chhe A moharUpI rAjAnun viSham shAsan chhe. 121.
(शिखरणी)
क्व यामः किं कुर्मः कथमिह सुखं किं च भविता
कुतो लभ्या लक्ष्मीः क इह नृपतिः सेव्यत इति
विकल्पानां जालं जडयति मनः पश्यत सतां
अपि ज्ञातार्थनामिह महदहो मोहचरितम्
।।१२२।।
anuvAd : ame kyAn jaIe, shun karIe, ahIn sukh kevI rIte prApta thaI
shake? ane shun thashe? lakShmI kyAthi prApta thaI shake? enA mATe kyA rAjAnI sevA
karavI? ityAdi vikalpono samUh ahIn tattvagna sajjan puruShonA manane paN jaD
banAvI de chhe, e shochanIy chhe. A badhI mohanI mahAlIlA chhe. 122.
(शिखरिणी)
विहाय व्यामोहं धनसदनतन्वादिविषये
कुरुध्वं तत्तूर्णं किमपि निजकार्यं ऐबत बुधाः

Page 61 of 378
PDF/HTML Page 87 of 404
single page version

background image
न येनेदं जन्म प्रभवति सुनृत्वादिघटना
पुनः स्यान्न स्याद्वा किमपरवचोडम्बरशतैः
।।१२३।।
anuvAdahe vidvadjano! dhan, mahel ane sharIr AdinA viShayamAn
mamatvabuddhi chhoDIne shIghratAthI kAI paN potAnun evun kArya karo ke jethI A janma
pharIthI prApta na karavo paDe. bIjA senkaDo vachanonA bAhya DoLathI tamArun kAI paN
iShTa siddha thavAnun nathI. A je tamane uttam manuShya paryAy Adi svahit sAdhak
sAmagrI prApta thaI chhe te pharIthI prApta thashe athavA nahi thAy e kAI nakkI nathI.
arthAt tenun pharI prApta thavun bahu ja kaThaN chhe. 123.
(स्रग्धरा)
वाचस्तस्य प्रमाणं य इह जिनपतिः सर्वविद्वीतरागो
रागद्वेषादिदोषैरुपह्रतमनसो नेतरस्यानृतत्वात्
एतन्निश्चित्य चिते श्रयत बत बुधा विश्वतत्त्वोपलब्धौ
मुक्ते र्मूलं तमेकं भ्रमत किमु बहुष्वन्धवदुःपथेषु
।।१२४।।
anuvAd : ahIn je jinendradev sarvagna thayA thakA rAgdveSharahit chhe tenun vachan
pramAN (satya) chhe. enAthI viparIt jenun antakaraN rAg-dveShAdithI duShit chhe evA anya
koInun vachan pramAN hoI shakatun nathI kAraN ke te satyathI rahit chhe evo manamAn nishchay
karIne he buddhimAn sajjano! je sarvagna thaI javAthI muktinun mUL kAraN chhe te ja ek
jinendradevano tame samasta tattvonA parignAn mATe Ashray karo, AndhaLAnI jem anek
kumArgomAn paribhramaN karavun yogya nathI. 124.
(वसंततिलका)
यः कल्पयेत् किमपि सर्वविदोऽपि वाचि
संदिह्य तत्त्वमसमञ्जसमात्मबुद्धया
खे पत्रिणां विचरतां सुद्रशेक्षितानां
संख्यां प्रति प्रविदधाति स वादमन्धः ।।१२५।।
anuvAd : je sarvagnanA paN vachanamAn sandeh karIne potAnI buddhithI tattvanA
viShayamAn anyathA k kkalpanA kare chhe te agnAnI puruSh nirmaL netrovALA

Page 62 of 378
PDF/HTML Page 88 of 404
single page version

background image
puruShadvArA jovAmAn Avel AkAshamAn viharatA pakShIonI sankhyAnI bAbatamAn
vivAd karanAr AndhaLA samAn AcharaN kare chhe. 125.
(इन्द्रवज्रा)
उक्तं जिनैर्द्वादशभेदभङ्गं श्रुतं, ततो बाह्यमनन्तभेदम्
तस्मिन्नुपादेयतया चिदात्मा, ततः परं हेयतयाभ्यधायि ।।१२६।।
anuvAd : jinadeve angashrutanA bAr tathA ang bAhyanA anant bhed batAvyA
chhe. A banney prakAranA shrutamAn chetan AtmAne grAhyarUpe ane tenAthI bhinna par
padArthone heyarUpe batAvel chhe.
visheShArtha : matignAnanA nimitte je gnAn thAy chhe tene shrutagnAn kahe chhe A shrutanA
mULamAn be bhed chheangapraviShTa ane angabAhya. AmAn angapraviShTanA nIche pramANe bAr bhed
chhe1. AchArAng 2. sUtrakRutAng 3. sthAnAng 4. samavAyAng 5. vyAkhyApragnaptiang
6. gnAtRudharmakathAng 7. upAsakAdhyayanAng 8. antakRutadashAng 9. anuttaraupapAdikadashAng
10. prashnavyAkaraNAng 11. vipAkasUtrAng ane 12. draShTivAdAng AmAn draShTivAd paN pAnch
prakAranA chhe
1. parikarma 2. sUtra 3. prathamAnuyog 4. pUrvagat ane 5. chUlikA. AmAn
pUrvagatanA paN nIche pramANe chaud bhed chhe1. utpAd pUrva 2. agrAyaNIpUrva 3. vIryAnupravAd
4. astinAstipravAd 5. gnAnapravAd 6. satyapravAd 7. AtmapravAd 8. karmapravAd
9. pratyAkhyAnanAmadhey 10. vidyAnupravAd 11. kalyANanAmadhey 12. prANAvAy 13. kriyAvishAL
ane 14 lokabindusAr. angabAhya dashavaikAlik ane uttarAdhyayan Adi bhedathI anek prakAranA
chhe. chhatAn paN tenA mukhyapaNe nIchenA chaud bhed batAvyA chhe
1. sAmAyik 2. chaturvishatistav
3. vandanA 4. pratikramaN 5. vainayik 6. kRutikarma 7. dashavaikAlik 8. uttarAdhyayan 9. kalpa-
vyavahAr 10. kalpyAkalpya 11. mahAkalpya 12. punDarIk 13. mahApunDarIk ane 14. niShiddhikA
(visheSh jANakArI mATe ShaTkhanDAgam
kRutianuyogadvAr (pu. 9) pRu. 187224 juo). A
badhA ja shrutamAn ek mAtra AtmAne upAdey batAvIne bIjA badhA padArthone hey batAvyA chhe.
shrutanA abhyAsanun prayojan paN e ja chhe, anyathA agiyAr ang nav pUrvono abhyAs karIne
paN dravyalingI muni sansAramAn ja paribhramaN karyA kare chhe. 126.
(उपजाति)
अल्पायुषामल्पधियामिदानीं कुतः समस्तश्रुतपाठशक्ति :
तदत्र मुक्तिं प्रति बीजमात्रमभ्यस्यतामात्महितं प्रयत्नात् ।।१२७।।

Page 63 of 378
PDF/HTML Page 89 of 404
single page version

background image
anuvAd : vartamAn kALamAn manuShyonun AyuShya alpa ane buddhi atishay
mand thaI gaI chhe tethI temanAmAn uparyukta samasta shrutanA pAThanI shakti rahI nathI.
A kAraNe temaNe ahIn eTalA ja shrutano prayatnapUrvak abhyAs karavo joIe je
mokShanun bIjabhUt thaIne AtmAnun hit karanAr hoy. 127.
(स्रग्धरा)
निश्चेतव्यो जिनेन्द्रस्तदतुलवचसां गोचरेऽर्थ परोक्षे
कार्यः सोऽपि प्रमाणं वदत किमपरेणालकोलाहलेन
सत्यां छद्मस्थतायामिह समयपथस्वानुभूतिप्रबुद्धा
भो भो भव्या यतध्वं
द्रगवगमनिधावात्मनि प्रीतिभाजः ।।१२८।।
anuvAd : he bhavya jIvo! Ape jinendradevanA viShayamAn nishchay karavo
joIe ane temanA anupam vachanonA viShayabhUt parokSha padArthanA viShayamAn tene
ja pramAN mAnavA joIe. bIjA vyartha kolAhalathI shun prayojan siddha thashe, e
Ap ja batAvo. tethI chhadmastha (alpagna) avasthA vidyamAn hovA chhatAn siddhAntanA
mArge prApta thayel AtmAnubhavavaDe prabodhane pAmIne Ap samyagdarshan ane
samyaggnAnanI nidhisvarUp AtmAnA viShayamAn prItiyukta thaIne prayatna karo
tenI
ja ArAdhanA karo.
visheShArtha : alpagnatAne kAraNe ApaNe je parokSha padArthonA viShayamAn kAI paN nishchay
karI shakatA nathI temanA viShayamAn ApaNe jinendradevane ke je rAg-dveSh rahit hoIne sarvagna paN
chhe, pramAN mAnavA joIe. jo ke vartamAnamAn te ahI vidyamAn nathI topaN paramparAprApta temanA
vachan (jinAgam) to vidyamAn chhe ja. tenA dvArA prabodh prApta karIne bhavya jIv AtmakalyAN
karavAmAn prayatnashIl thaI shake chhe. 128.
(आर्या)
तद्धयायत तात्पर्याज्ज्योतिः सच्चिन्मयं विना यस्मात्
सदपि न सत् सति यस्मिन् निश्चितमाभासते विश्वम् ।।१२९।।
anuvAd : chaitanyamay te utkRuShTa jyotinun tatparatAthI dhyAn karo, jenA vinA
vidyamAn vishva paN avidyamAn samAn pratibhAse chhe tathA je upasthit hotAn te vishva
nishchitapaNe yathArthasvarUpe pratibhAse chhe. 129.

Page 64 of 378
PDF/HTML Page 90 of 404
single page version

background image
(शार्दूलविक्रीडित)
अज्ञो यद्भवकोटिभिः क्षपयति वं कर्म तस्माद्बहु
स्वीकुर्वन् कृतसंवरः स्थिरमना ज्ञानी तु तत्तत्क्षणात्
तीक्ष्णक्लेशहयाश्रितो ऽपि हि पदं नेष्टं तपःस्यन्दनो
नेयं तन्नयति प्रभुं स्फु टतरज्ञानैकसूतोज्झितः
।।१३०।।
anuvAd : agnAnI jIv potAnA je karma karoDo janmomAn naShTa kare chhe tathA
tenAthI anek gaNA grahaN kare chhe tene gnAnI jIv sthirachitta thaIne samvarane prApta
thatA thakA tatkShaN arthAt kShaNamAtramAn naShTa karI de chhe. te yogya ja chhe
tIkShNa klesharUpI
ghoDAno Ashray levA chhatAn paN taparUpI rath jo atishay nirmaL gnAnarUpI advitIy
sArathI vinAno hoy to te potAnA laI javA yogya prabhu (AtmA ane rAjA) ne
iShTa sthAne laI jaI shakato nathI.
visheShArtha : jem anubhavI sArathI (chalAvanAr) vinA shIghragAmI ghoDA dvArA khenchAto
rath paN temAn beThelA rAjA Adine potAnA iShTa sthAne pahonchADI shakato nathI tevI ja rIte
samyaggnAn vinA karavAmAn Avelun tap dusah kAyakaleshothI sanyukta hovA chhatAn paN AtmAne
mokShapadamAn pahonchADI shakatun nathI. e ja kAraNe je karmo agnAnI jIv karoDo bhavomAn paN naShTa
karI shakato nathI temano samyakgnAnI jIv kShaNamAtramAn ja nAsh karI nAkhe chhe. enun kAraN e chhe
ke agnAnI jIvane nirjarAnI sAtho sAth navA karmono Asrav paN thayA kare chhe, tethI te karmarahit
thaI shakato nathI. parantu enAthI ulTun gnAnI jIvane jyAn navA karmano Asrav aTakI jAy chhe tyAn
pUrvasanchit karmanI nirjarA paN thAy chhe. tethI ja te shIghra karmothI rahit thaI jAy chhe. 130.
(स्रग्धरा)
कर्माब्धौ तद्विचित्रोदयलहरिभरव्याकुले व्यापदुग्र-
भ्राम्यन्नक्रादिकीर्णे मृतिजननलसद्वाडवावर्तगर्ते
मुक्त : शक्त या हताङ्गः प्रतिगति स पुमान् मज्जनोन्मज्जनाभ्या
मप्राप्य ज्ञानपोतं तदनुगतजडः पारगामी कथं स्यात् ।।१३१।।
anuvAd : je karmarUpI samudra potAnA vividh prakAranA udayarUpI laharIonA
bhArathI vyApta chhe, Apattio rUp Am tem ghUmatA mahAn magar Adi
jaLajantuothI paripUrNa chhe, tathA mRutyu ane janmarUpI vaDavAgni ane vamaLanA khADArUp

Page 65 of 378
PDF/HTML Page 91 of 404
single page version

background image
chhe; temAn paDelo te agnAnI manuShyajenun sharIr pratyek gatimAn (Dagale pagale) vAramvAr
DUbavA ane upar AvavAnA kAraNe piDAI rahyun chhe tathA je (samudrane) oLangavAnI
shaktirahit chhe
gnAnarUpI jahAjane prApta karyA vinA kevI rIte pAragAmI thaI shake?
arthAt jyAn sudhI tene gnAnarUpI jahAj prApta thatun nathI tyAn sudhI te karmarUpI samudrano
pAr koI paN rIte pAmI shakato nathI. 131.
(शार्दूलविक्रीडित)
शश्वन्मोहमहान्धकारकलिते त्रैलोक्यसद्मन्यसौ
जैनी वागमलप्रदीपकलिका न स्याद्यदि द्योतिका
भावानामुपलब्धिरेव न भवेत् सम्यक्त दिष्टेतर-
प्राप्तित्यागकृते पुनस्तनुभृतां दूरे मतिस्ता
द्रशी ।।१३२।।
anuvAd : je traNe lokarUp bhavan sarvadA moharUp saghan andhakArathI vyApta
thaI rahyun chhe tene prakAshit karanAr jo jinavANI rUpI nirmaL dIpakanI jyot na
hoy to padArthonun sArI rIte gnAn ja thaI shakatun nathI to pachhI evI avasthAmAn
iShTanI prApti ane aniShTanA parityAg mATe prANIone te prakAranI buddhi kevI rIte
thaI shake? thaI shake nahi. 132.
(मन्दाक्रान्ता)
शान्ते कर्मण्युचितसकलक्षेत्रकालादिहेतौ
लब्धवा स्वास्थ्यं कथमपि लसद्योगमुद्रावशेषम्
आत्मा धर्मो यदयमसुखस्फीतसंसारगर्ता-
दुद्धृत्य स्वं सुखमयपदे धारयत्यात्मनैव
।।१३३।।
anuvAd : karmanA upashAnta thavA sAthe yogya samasta kShetrakALAdirUp sAmagrI
prApta thaI jatAn kevaL dhyAnamudrAthI sanyukta svAsthya (AtmasvarUpasthatA) koI paN
prakAre prApta karIne A AtmA dukhothI paripUrNa sansArarUp khADAmAnthI potAne kADhIne
potAnI jAte ja sukhamay pad arthAt mokShamAn dhAraN kare chhe tethI te AtmA ja dharma
kahevAy chhe.
visheShArtha : ‘इष्टस्थाने धरति इति धर्मः’ A vyAkhyA pramANe je jIvane sansAranA

Page 66 of 378
PDF/HTML Page 92 of 404
single page version

background image
dukhamAnthI kADhIne iShTa pad (mokSha)mAn prApta karAve chhe tene dharma kahevAmAn Ave chhe. karmo upashAnta
thavAthI prApta thayelI dravya-kShetra-kAL-bhAvarUp sAmagrI dvArA anantachatuShTayarUp svAsthyano lAbh thAy
chhe. A avasthAmAn ek mAtra dhyAnamudrA ja bAkI rahe chhe. bAkInA badhA sankalpa-vikalpa chhUTI jAy
chhe. have AtmA potAne potA dvArA ja sansArarUp khADAmAnthI kADhIne mokShamAn pahonchADI de chhe. tethI
uparyukta vyAkhyA pramANe vAstavamAn AtmAnun nAm ja dharma chhe
te sivAy bIjo koI dharma hoI
shake nahi. 133.
(शार्दूलविक्रीडित)
नो शून्यो न जडो न भूतजनितो नो कर्तृभावं गतो
नैको न क्षणिको न विश्वविततो नित्यो न चैकान्ततः
आत्मा कायमितश्चिदेकनिलयः कर्ता च भोक्ता स्वयं
संयुक्तः स्थिरताविनाशजननैः प्रत्येकमेकक्षणे
।।१३४।।
anuvAd : A AtmA ekAntarUpe na to shUnya chhe, na jaD chhe, na pRithvI
Adi bhUtothI utpanna thayo chhe, na kartA chhe, na ek chhe, na kShaNik chhe, na vishvavyApak
chhe ane na nitya paN chhe. parantu chaitanya guNanA AshrayabhUt te AtmA prApta thayel
sharIr pramANe thato thako svayam ja kartA ane bhoktA paN chhe. te AtmA pratyek kShaNe
sthiratA (dhrauvya), vinAsh (vyay) ane janan (utpAd)thI yukta rahe chhe.
visheShArtha : bhinna bhinna matavAdIo dvArA AtmAnA svarUpanI je vividh prakAre
kalpanA karavAmAn AvI chhe tenun ahIn nirAkaraN karavAmAn Avyun chhe. jem keshUnyaikAntavAdI
(mAdhyamik) kevaL AtmAne ja nahi paN samasta vishvane ya shUnya mAne chhe. temanA matanun
nirAkaraN karavA mATe ahIn
‘एकान्ततः नो शून्यः’ arthAt AtmA sarvathA shUnya nathI, em kahevAmAn
Avyun chhe. vaisheShik mukti avasthAmAn buddhi Adi nav visheSh guNono uchchhed mAnIne tene jaD
jevo mAne chhe. sansAr avasthAmAn paN teo tene svayam chetan nathI mAnatA paN chetan gnAnanA
samavAyathI tene chetan svIkAre chhe. je aupachArik chhe. AvI avasthAmAn te svarUpathI jaD ja
kahevAshe. temanA A abhiprAyanun nirAkaraN karavA mATe ahIn
‘न जडः’ arthAt te jaD nathI, evo
nirdesh karavAmAn Avyo chhe. chArvAk matAnuyAyI AtmAne pRithvI Adi pAnch bhUtothI utpanna thayelo
mAne chhe. temanA abhiprAy pramANe tenun astitva garbhathI maraN paryanta ja rahe chhe.
garbhanA pahelAn
ane maraN pachhI tenun astitva rahetun nathI. temanA A abhiprAyane doShavALun batAvIne ahIn
‘नभूतजनितः’ arthAt te pAnch bhUtothI utpanna thayo nathI, em kahevAmAn Avyun chhe. naiyAyik
AtmAne sarvathA kartA mAne chhe. temanA abhiprAyanun lakShya karIne ahIn ‘नो कर्मभावं गतः arthAt te

Page 67 of 378
PDF/HTML Page 93 of 404
single page version

background image
sarvathA kartRutva avasthAne prApta nathI, em kahevAmAn Avyun chhe. puruShAdvaitavAdI kevaL parambrahmano ja
svIkAr karIne tenA sivAy samasta padArthono niShedh kare chhe. lokamAn je vividh prakAranA padArtha
jovAmAn Ave chhe tenun kAraN avidyAjanit sanskAr chhe. emanA uparyukta matanun nirAkaraN karatAn
ahIn
‘नैकः’ arthAt AtmA ek ja nathI, evo nirdesh karavAmAn Avyo chhe. bauddha (sautrAntik)
tene sarvathA kShaNik mAne chhe. temano abhiprAy sadoSh batAvatAn ahIn ‘न क्षणिकः’ arthAt AtmA
sarvathA kShaNamAn nAsh pAmanAr nathI, em kahyun chhe. vaisheShik Adi AtmAne vishvavyApak mAne chhe.
temanA matane doShapUrNa batAvIne ahIn
‘न विश्वविततः’arthAt te samasta lokamAn vyApta nathI, evo
nirdesh karyo chhe. sAnkhyamatAnuyAyI AtmAne sarvathA nitya svIkAre chhe. temanA A abhimatane dUShit
TharAvIne ahIn
‘न नित्यः’ arthAt te sarvathA nitya nathI, evo nirdesh karavAmAn Avyo chhe. ahIn
‘एकान्ततः’ A padano sambandh sarvatra samajavo joIe. jem ke‘एकान्ततः नो शून्यः, एकान्ततः न
: जडः’ ityAdi. jainamatAnusAr AtmAnun svarUp kevun chhe, eno nirdesh karatAn AgaL em batAvyun
chhe ke nayavivakShA pramANe te AtmA prApta sharIranI barAbar ane chetan chhe. te vyavahArathI svayam
karmono kartA ane temanA phaLano bhoktA paN chhe. prakRiti kartA ane puruSh bhoktA chhe, A sAnkhya
siddhAnt anusAr kartA ek (prakRiti) ane phaLano bhoktA bIjo (puruSh) hoy; em sambhavatun nathI.
jIvAdi chha dravyomAnthI pratyek kShaNe kShaNe utpAd, vyay ane dhrauvyathI sanyukta rahe chhe. koI paN dravya
sarvathA kShaNik athavA nitya nathI. 134.
(शार्दूलविक्रीडित)
क्वात्मा तिष्ठति कीद्रशः स कलितः केनात्र यस्येद्रशी
भ्रान्तिस्तत्र विकल्पसंभृतमना यः कोऽपि स ज्ञायताम्
किंचान्यस्य कुतो मतिः परमियं भ्रान्ताशुभात्कर्मणो
नित्वा नाशमुपायतस्तदखिलं जानाति ज्ञाता प्रभुः
।।१३५।।
anuvAd : AtmA kyAn rahe chhe, te kevo chhe tathA ahIn koNe tene jANyo
chhe; A jAtanI bhrAnti jene thaI rahI chhe tyAn uparyukta vikalpothI paripUrNa chittavALo
je koI paN chhe teNe AtmA jANavo joIe. kAraN ke A prakAranI buddhi anya
(jaD)ne thaI shakatI nathI. visheShatA kevaL eTalI chhe ke AtmAne utpanna thayelo
uparyukta vichAr ashubh karmanA udayathI bhrAntiyukta chhe. A bhrAntino prayatnapUrvak nAsh
karIne gnAtA samasta vishvane jANe chhe.
visheShArtha : AtmA atIndriy chhe. tethI tene alpagnAnI A charmachakShuothI joI shakatA
nathI. adrashya hovAthI ja anek prANIone ‘AtmA kyAn rahe chhe, kevo chhe ane konA dvArA jovAmAn

Page 68 of 378
PDF/HTML Page 94 of 404
single page version

background image
Avyo chhe’ ityAdi prakArano sandeh ghaNun karIne AtmAnA viShayamAn thayA kare chhe A sandeh dUr karatAn
nahIn em batAvyun chhe ke je koIney uparyukta sandeh thAy chhe, vAstavamAn te ja AtmA chhe kAraN
ke evo vikalpa sharIr Adi jaD padArthane thaI shakato nathI. te to
‘अहम् अहम्’ arthAt hun jANun
chhun, hun amuk kArya karUn chhun; e rIte ‘hun hun’ e ullekhathI pratItimAn AvatA chetan AtmAne ja
thaI shake chhe. eTalun avashya chhe ke jyAn sudhI mithyAtva Adi ashubh karmono uday rahe chhe tyAn
sudhI jIvane uparyukta bhrAnti rahI shake chhe. tyAr pachhI te tapashcharaNAdi dvArA gnAnAvaraNAdine naShTa
karIne potAnA svabhAvAnusAr akhil padArthono gnAtA (sarvagna) banI jAy chhe. 135.
(शार्दूलविक्रीडित)
आत्मा मूर्तिविवर्जितो ऽपि वपुषि स्थित्वापि दुर्लक्षतां
प्राप्तोऽपि स्फु रति स्फु टं यदहमित्युल्लेखतः संततम्
तत्किं मुह्यत शासनादपि गुरोर्भ्रान्तिः समुत्सृज्यता-
मन्तः पश्यत निश्चलेन मनसा तं तन्मुखाक्षव्रजाः
।।१३६।।
anuvAd : AtmA mUrti (rUp, ras, gandh, sparsha ) rahit hovA chhatAn paN
sharIramAn sthiti hovA chhatAn paN tathA adrashya avasthAne prApta hovA chhatAn paN nirantar
‘अहम्’ arthAt ‘hun’ A ullekhathI spaShTapaNe pratItimAn Ave chhe. evI avasthAmAn
he bhavya jIvo! tame Atmonmukh indriy samUhathI sanyukta thaIne kem mohane prApta
thAv chho? gurunI AgnAthI paN bhram chhoDo ane abhyantaramAn nishchaL manathI te
AtmAnun avalokan karo. 136.
(शार्दूलविक्रीडित)
व्यापी नैव शरीर एव यदसावात्मा स्फु रत्यन्वहं
भूतानन्वयतो न भूतजनितो ज्ञानी प्रकृत्या यतः
नित्ये वा क्षणिके ऽथवा न कथमप्यर्थक्रिया युज्यते
तत्रैकत्वमपि प्रमाण
द्रढया भेदप्रतीत्याहतम् ।।१३७।।
anuvAd : AtmA vyApak nathI ja kAraN ke te nirantar sharIramAn ja
pratibhAsit thAy chhe. te bhUtothI utpanna paN nathI kemake tenI sAthe bhUtono anvay
jovAmAn Avato nathI tathA te svabhAvathI gnAtA paN chhe. tene sarvathA nitya athavA
kShaNik svIkAravAthI temAn koI prakAre artha kriyA banI shakatI nathI. temAn ekatva paN

Page 69 of 378
PDF/HTML Page 95 of 404
single page version

background image
nathI kemake te pramANathI draDhatAne pAmelI bhed pratIti dvArA bAdhit chhe.
visheShArtha : je vaisheShik Adi AtmAne vyApak mAne chhe temanun lakSha karIne ahIn
em kahevAmAn Avyun chhe ke ‘AtmA vyApak nathI’ kemake te sharIramAn ja pratibhAsit thAy chhe.
jo AtmA vyApak hoy to tenI pratIti kevaL sharIramAn ja kem thAy? bIje paN thavI joItI
hatI. parantu sharIr sivAy bIje kyAy paN tenI prApti thatI nathI. tethI nishchit chhe ke AtmA
sharIr pramAN ja chhe, nahi ke sarvavyApak. ‘AtmA pAnch bhUtothI utpanna thayo chhe’ A chArvAk
matane dUShit batAvatAn ahIn em kahyun chhe ke AtmA svabhAvathI ja gnAtA draShTA chhe tethI te
bhUtajanit nathI. jo em hoy to AtmAmAn svabhAvathI chaitanyaguN prApta thavo joIto na hato.
enun paN kAraN e chhe ke kArya prAya potAnA upAdAn kAraN anusAr ja utpanna thAy chhe,
jem mATImAnthI utpanna thanAr ghaDAmAn mATInA ja guN (mUrtikapaNun ane achetanapaNun Adi)
prApta thAy chhe. tevI ja rIte jo AtmA panchabhUtathI utpanna thayo hot to temAn bhUtanA guN
achetanapaNun Adi ja prApta thavA joItA hatA, nahi ke svAbhAvik chetanatva Adi. parantu temAn
achetanapaNAnI viruddha chetanapaNun ja prApta thAy chhe, mATe siddha chhe ke te AtmA pRithvI Adi
bhUtothI utpanna thayo nathI. AtmAne sarvathA nitya athavA kShaNik mAnatAn temAn ghaTanI jaLadhAraN
Adi arthakriyAnI jem kAI paN arthakriyA na thaI shake. jem
- jo AtmAne kUTastha nitya (traNe
kALe ek ja svarUpe rahenAr) svIkAravAmAn Ave to temAn koI paN kriyA (pariNAm ke
parispandanarUp) thaI shake nahi. evI avasthAmAn kAryanI utpatti pahelAn kAraNano abhAv kevI
rIte kahI shakAshe? kAraN ke jyAn AtmAmAn kadI koI prakArano vikAr sambhavit ja nathI tyAn
te AtmA jevo bhogarUp kArya karatI vakhate hato tevo ja te tenA pahelAn paN hato. to pachhI
shun kAraN chhe ke pahelAn paN bhogarUp kArya na hoy? kAraN hovAthI te hovun ja joItun hatun
ane jo te pahelAn na hoy to pachhI pAchhaLathI paN utpanna na thavun joIe. kem ke bhogarUp
kriyAno kartA AtmA sadA ekarUp ja rahe chhe. nahi to tenI kUTastha nityatAno vighAt avashya
thAy. kAraN ke pahelAn je tenI akartApaNArUp avasthA hatI teno vinAsh thaIne kartApaNArUp
navI avasthAno utpAd thayo chhe. A ja kUTastha nityatAno vighAt chhe. e ja rIte jo AtmAne
sarvathA kShaNik ja mAnavAmAn Ave to paN koI prakAranI arthakriyA thaI shakashe nahi kAraN ke
koI paN kArya karavA mATe smRuti, pratyabhignAn, ane ichchhA Adinun rahevun Avashyak hoy chhe.
te A kShaNik ekAnta pakShamAn sambhav nathI. enun paN kAraN e chhe ke jeNe pahelAn koI padArthane
pratyakSha karI lIdho hoy tene ja pAchhaLathI tenun smaraN thAy chhe ane tyAr pachhI ja tenA ukta
anubhUt padArthanA smaraNapUrvak pharIthI pratyakSha thatAn pratyabhignAn paN thAy chhe. parantu jo AtmA
sarvathA kShaNik ja hoy to je chittakShaNane pratyakSha thayun hatun te to te ja kShaNe naShTa thaI gayun
chhe. evI hAlatamAn tenA smaraN ane pratyabhignAnanI sambhAvanA kevI rIte karI shakAy? tathA
ukta smaraN ane pratyabhignAn vinA koI paN kArya karavun asambhav chhe. A rIte kShaNik

Page 70 of 378
PDF/HTML Page 96 of 404
single page version

background image
ekAnta pakShamAn bandh mokShAdinI paN vyavasthA thaI shakatI nathI. tethI AtmA Adine sarvathA
nitya athavA kShaNik na mAnatAn kathanchit (dravyadraShTie) nitya ane kathanchit (paryAyadraShTie)
anitya svIkAravA joIe. je puruShAdvaitavAdI AtmAne parabrahmasvarUpamAn sarvathA ek svIkArIne
vibhinna AtmAo ane anya sarva padArthono niShedh kare chhe temanA matanun nirAkaraN karatAn
ahIn em batAvyun chhe ke sarvathA ekatvanI kalpanA pratyakShAdi pramANothI bAdhit chhe. jyAn vividh
prANIo ane ghaT-paTAdi padArthonI judI judI sattA pratyakSha ja spaShTapaNe dekhavAmAn Ave chhe
tyAn uparyukta sarvathA ekatvanI kalpanA bhalA kevI rIte yogya kahI shakAy chhe? kadApi nahi.
e ja rIte shabdAdvait, vignAnAdvait ane chitrAdvait AdinI kalpanA paN pratyakShAdithI bAdhit
hovAnA kAraNe grAhya nathI; evo nishchay karavo joIe. 137.
(शार्दूलविक्रीडित)
कुर्यात्कर्म शुभाशुभं स्वयमसौ भुङ्क्ते स्वयं तत्फलं
सातासातगतानुभूतिकलनादात्मा न चान्या
द्रशः
चिद्रुपः स्थितिजन्मभङ्गकलितः कर्मावृतः संसृतौ
मुक्तौ ज्ञान
द्रगेकमूर्तिरमलस्त्रैलोक्यचूडामणिः ।।१३८।।
anuvAd : te AtmA svayam shubh ane ashubh kArya kare chhe ane svayam tenun
phaL paN bhogave chhe, kAraN ke shubhAshubh karmanA phaL svarUp sukhadukhano anubhav
paN tene ja thAy chhe. AnAthI bhinna AtmAnun bIjun svarUp hoI ja shake nahi.
sthiti (dhrauvya), janma (utpAd) ane bhang (vyay) sahit je chetan AtmA sansAr
avasthAmAn karmonA AvaraN sahit hoy chhe te ja mukti avasthAmAn karmamaL rahit
thaIne gnAn-darshanarUp advitIy sharIr sanyukta thayo thako traNe lokamAn chUDAmaNi ratna
samAn shreShTha thaI jAy chhe.
visheShArtha : sAnkhya prakRitine kartA ane puruShane bhoktA mAne chhe. A ja abhiprAy
lakShamAn rAkhIne ahIn em batAvyun chhe ke je AtmA karmono kartA chhe te ja temanA phaLano
bhoktA paN thAy chhe. kartA ek ane phaLano bhoktA anya ja hoy, e kalpanA yukti sangat
nathI. e sivAy ahIn je be vAr
‘स्वयम्’ padano prayog thayo chhe tethI e paN jaNAy
chhe ke jevI rIte ishvar kartRutva vAdIonA matamAn karmonun karavun ane temanA phaLanun bhogavavun
ishvar preraNAthI thAy chhe tevun jain siddhAnt anusAr sambhavit nathI. jainamat pramANe AtmA
svayam kartA ane pote ja temanA phaLano bhoktA paN chhe. tathA te ja puruShArtha pragaT karIne
karmamaL rahit thayo thako svayam paramAtmA paN banI jAy chhe. ahIn sarvathA nityapaNun athavA

Page 71 of 378
PDF/HTML Page 97 of 404
single page version

background image
anityatvanI kalpanAne doShayukta pragaT karatAn e paN batAvyun chhe ke AtmA Adi pratyek
padArtha sadA utpAd, vyay ane dhrauvyathI sanyukta rahe chhe. jem mATImAnthI utpanna thanAr ghaTamAn
mATIrUp pUrvaparyAyano vyay, ghaTarUp navIn paryAyano utpAd tathA pudgal dravya ukta banney
avasthAmAn dhruv svarUpe sthit rahe chhe. 138.
(वसंततिलका)
आत्मानमेवमधिगम्य नयप्रमाण-
निक्षेपकादिभिरभिश्रयतैकचित्ताः
भव्या यदीच्छत भवार्णवमुत्तरीतु
मुत्तुङ्गमोहमकरोग्रतरं गभीरम् ।।१३९।।
anuvAd : A rIte nay, pramAN ane nikShep Adi dvArA AtmAnun svarUp
jANIne he bhavya jIvo! jo tame unnat moharUpI magarothI atishay bhayAnak ane
gambhIr A sansArarUp samudrathI pAr thavAnI ichchhA rAkhatA ho to pachhI ekAgrachitta
thaIne uparyukta AtmAno Ashray karo.
visheShArtha : gnAtAnA abhiprAyane nay kahe chhe. tAtparya e chhe ke pramAN dvArA grahaN
karavAmAn Avel vastunA ekadesh (dravya athavA paryAy AdimAn) mAn vastuno nishchay karavo tene nay
kahevAmAn Ave chhe. te dravyArthik ane paryAyArthik nayanA bhedathI be prakAranA chhe. je dravyanI mukhyatAthI
vastune grahaN kare chhe te dravyArthik tathA je paryAyanI pradhAnatAthI vastune grahaN kare chhe te
paryAyArthikanay kahevAy chhe. emAn dravyArthik nayanA traN bhed chhe
naigam, sangrah ane vyavahAr. je
paryAyakalankathI rahit sattA Adi sAmAnyanI vivakShAthI sarvamAn abhed (ekatva)ne grahaN kare chhe
te shuddha dravyArthik sangrahanay kahevAy chhe. enAthI viparIt je paryAyanI pradhAnatAthI be Adi anant
bhedarUp vastune grahaN kare chhe tene ashuddha dravyArthik vyavahAranay kahevAmAn Ave chhe. je sangrah ane
vyavahAr A banney nayonA paraspar bhinna banne (abhed ane bhed) viShayone grahaN kare chhe tenun
nAm naigamanay chhe. paryAyArthik nay chAr prakArano chhe
RUjusUtra, shabda, samabhirUDh ane evambhUt.
emAn je traN kAL viShayak paryAyone chhoDIne kevaL vartamAnakAL viShayak paryAyane grahaN kare chhe
te RUjusUtranay chhe. je ling, sankhyA (vachan), kAL, kArak ane puruSh (uttamAdi) Adino
vyabhichAr dUr karIne vastunun grahaN kare chhe tene shabdanay kahe chhe. lingavyabhichAr
jem strIlingamAn
pullingano prayog karavo. jemake tArAne mATe svAti shabdano prayog karavo. ityAdi vyabhichAr
shabdanayanI draShTie agrAhya nathI. je ek ja artha shabdabhedathI anek rUpe grahe chhe tene shabdanay
kahe chhe. jem ek ja vyakti indan (shAsan) kriyAnA nimitte indra, shakan (sAmarthyarUp) kriyAthI

Page 72 of 378
PDF/HTML Page 98 of 404
single page version

background image
shakra tathA puronA (nagaronA) vidAraN karavAthI purandar kahevAy chhe. A nayanI draShTimAn paryAy
shabdono prayog agrAhya chhe kemake ek arthano bodhak ek ja shabda hoy chhe.
samAnArthak anya
shabda teno bodh karAvI shakato nathI. padArtha je kShaNe je kriyAmAn pariNat hoy tene je te ja kShaNe
te ja svarUpe grahe chhe tene evambhUtanay kahe chhe. A nayanI apekShAe indra jyAre shAsanakriyAmAn
pariNat hoy tyAre ja te indra shabdanun vAchya thAy, nahi ke anya samayamAn paN. pramAN samyaggnAnane
kahevAmAn Ave chhe. te pratyakSha ane parokShanA bhedathI be prakAranun chhe. je gnAn indriy, man, prakAsh
ane upadeshAdi bAhya nimittanI apekShAe utpanna thAy chhe te parokSha kahevAy chhe. tenA be bhed
chhe
matignAn ane shrutagnAn. je gnAn indriyo ane mananI sahAyatAthI utpanna thAy chhe tene
matignAn kahe chhe. te matignAnathI jANelI vastunA viShayamAn je visheSh vichAr utpanna thAy chhe te
shrutagnAn kahevAy chhe. pratyakSha pramAN traN prakAranun chhe.
avadhignAn, manaparyayagnAn ane kevaLagnAn.
emAn je indriy AdinI apekShA na karatAn dravya, kShetra, kAL ane bhAvanI maryAdApUrvak rUpI (pudgal
ane tenAthI sambaddha sansArI prANI) padArthanun grahaN kare chhe tene avadhignAn kahe chhe. je jIvonA
manogat padArthane jANe chhe te manaparyayagnAn kahevAy chhe. samasta vishvane yugapad grahaN karanAr
gnAn kevaLagnAn kahevAy chhe. A traNey gnAn atIndriy chhe. nikShep shabdano artha mUkavun thAy chhe.
pratyek shabdano prayog anek arthomAn thayA kare chhe. temAnthI kyA vakhate kyo artha iShTa chhe, e
batAvavun te nikShep vidhinun kArya chhe. te nikShep nAm, sthApanA, dravya ane bhAvanA bhedathI chAr prakAranA
chhe. vastumAn vivakShit guN ane kriyA Adi na hovA chhatAn paN kevaL lokavyavahAr mATe tenun nAm
rAkhavAne nAmanikShep kahevAy chhe.
- jem koI vyaktinun nAm lokavyavahAr mATe devadatta (dev dvArA
na apAvA chhatAn) rAkhavun. kAShTakarma, pustakarma, chitrakarma ane pAsAonA nikShep AdimAn ‘te A
chhe’ e prakAranI je kalpanA karavAmAn Ave chhe tene sthApanA nikShep kahe chhe. te be prakArano chhe
sadbhAv sthApanA nikShep ane asadbhAv sthApanA nikShep. sthApyamAn vastunA AkAravALI koI
anya vastumAn je tenI sthApanA karavAmAn Ave chhe tene sadbhAv sthApanA nikShep kahevAmAn Ave
chhe
jem RUShabh jinendranA AkArabhUt pAShANamAn RUShabh jinendranI sthApanA karavI. je vastu
sthApyamAn padArthanA AkAranI nathI chhatAn paN temAn te vastunI kalpanA karavI tene asadbhAv
sthApanA nikShep kahevAy chhe,
jem shataranjanI goTImAn hAthI, ghoDA AdinI kalpanA karavI. bhaviShyamAn
thanArI paryAyanI mukhyatAthI vastunun kathan karavun te dravya nikShep kahevAy chhe. vartamAn paryAyathI lakShit
vastunA kathanane bhAvanikShep kahevAmAn Ave chhe. A rIte A nikSheponA vidhAnathI aprakRutanun nirAkaraN
ane prakRutanun grahaN thAy chhe. 139.
(मालिनी)
भवरिपुरिह तावद्दुःखदो यावदात्मन्
तव विनिहितधामा कर्मसंश्लेषदोषः

Page 73 of 378
PDF/HTML Page 99 of 404
single page version

background image
स भवति किल रागद्वेषहेतोस्तदादौ
झटिति शिवसुखार्थी यत्नतस्तौ जहीहि
।।१४०।।
anuvAd : he Atman! ahIn sansArarUp shatru tyAn sudhI ja dukh daI shake chhe
jyAn sudhI tArAmAn gnAnarUp jyotine naShTa karanAr karmabandharUp doShe sthAn prApta karelun
chhe. te karmabandharUp doSh nishchayathI rAg ane dveShanA nimitte thAy chhe. tethI mokShasukhano
abhilAShI thaIne tun sarvapratham shIghratAthI prayatnapUrvak te bannene chhoDI de. 140.
(स्रग्धरा)
लोकस्य त्वं न कश्चिन्न स तव यदिह स्वार्जितं भुज्यते कः
संबन्धस्तेन सार्घं तदसति सति वा तत्र कौ रोषतोषौ
काये ऽप्येवं जडत्वात्तदनुगतसुखादावपि ध्वंसभावा-
देवंनिश्चित्य हंस स्वबलमनुसर स्थायि मा पश्य पार्श्वम्
।।१४१।।
anuvAd : he Atman! na to tame lok (kuTumbI jan Adi)nA koI chho
ane na te paN tamArun koI hoI shake. ahIn tame je kAI kamAyA chho te ja (tamAre)
bhogavavun paDe chhe. tamAro te lok sAthe bhalA shun sambandh chhe? arthAt kAI paN nathI.
to pachhI lok na hoy to viShAd ane te hoy to harSha shA mATe karo chho? evI
ja rIte sharIramAn rAgadveSh na karavo joIe, kem ke te jaD (achetan) chhe. tathA sharIr
sAthe sambandhavALA indriyaviShay bhogajanit sukhAdikamAn paN tamAre rAg-dveSh karavo
uchit nathI, kem ke te vinashvar chhe. A rIte nishchay karIne tame tamArI sthir
Atmashaktinun anusaraN karo. te nikaTavartI lokane sthAyI na samajo.
visheShArtha : kuTumb ane dhandhAnyAdi bAhya sarva padArthono AtmA sAthe kAI paN
sambandh nathI. te pratyakSha ja potAnAthI judA dekhAy chhe. tethI temanA sanyogamAn harShit ane
viyogamAn khedakhinna thavun yogya nathI. bIjun to shun kahIe? je sharIr sadA AtmAnI sAthe
ja rahe chhe teno paN sambandh AtmA sAthe kAI paN nathI; kAraN ke AtmA chetan chhe ane
sharIr achetan chhe. sparshanAdi indriyono sambandh paN te ja sharIr sAthe chhe, nahi ke te chetan
AtmA sAthe. indriyaviShayabhogothI utpanna thanArUn sukh vinashvar chhe
sthAyI nathI. tethI he
Atman! sharIr ane tenI sAthe sambandhavALA sukhdukhAdimAn rAg-dveSh na karatAn potAnA sthAyI
AtmarUpanun avalokan kar. 141.

Page 74 of 378
PDF/HTML Page 100 of 404
single page version

background image
(शार्दूलविक्रीडित)
आस्तामन्यगतौ प्रतिक्षणलसद्दुःखाश्रितायामहो
देवत्वेऽपि न शान्तिरस्ति भवतो रम्ये ऽणिमादिश्रिया
यत्तस्मादपि मृत्युकालकलयाधस्ताद्धठात्पात्यसे
तत्तन्नित्यपदं प्रति प्रतिदिनं रे जीव यत्नं कुरु
।।१४२।।
anuvAd : he Atman! kShaNe kShaNe thatAn dukhanA sthAnabhUt anya narak, tiryanch
ane manuShyagati to dUr raho; parantu Ashcharya to e chhe ke aNimA AdirUp lakShmIthI
ramaNIy devagatimAn paN tane shAnti nathI. kAraN ke tyAnthI paN tun mRutyukAL dvArA
baLajorIthI nIche paDAy chhe. tethI tun pratidin te nityapad arthAt avinashvar mokSha
pratye prayatna kar. 142.
(शार्दूलविक्रीडित)
यद् द्रष्टं बहिरङ्गनादिषु चिरं तत्रानुरागो ऽभवत्
भ्रान्त्या भूरि तथापि ताम्यसि ततो मुक्त्वा तदन्तर्विश
चेतस्तत्र गुरोः प्रबोधवसतेः किंचित्तदाकर्ण्यते
प्राप्ते यत्र समस्तदुःखविरमाल्लभ्येत नित्यं सुखम्
।।१४३।।
anuvAd : he chitta! te bAhya strI Adi padArthomAn je sukh joyun chhe temAn tane
bhrAntithI chirakAL sudhI anurAg thayo chhe. chhatAn paN tun tenAthI adhik santapta thaI rahyo
chhe. tethI tene chhoDIne potAnA antarAtmAmAn pravesh kar. tenA viShayamAn samyaggnAnanA
AdhArabhUt guru pAsethI evun k ksAmbhaLavAmAn Ave chhe ke je prApta thatAn samasta
dukhothI chhUTakAro pAmIne avinashvar (mokSha) sukh prApta karI shakAy chhe. 143.
(पृथ्वी)
किमालकोलाहलैरमलबोधसंपन्निधेः
समस्ति यदि कौतुकं किल तवात्मनो दर्शने
निरुद्धसकलेन्द्रियो रहसि मुक्त संगग्रहः
कियन्त्यपि दिनान्यतः स्थिरमना भवान् पश्यतु
।।१४४।।
anuvAd : he jIv! jo tane nirmaL gnAnarUp sampattinA AshrayabhUt AtmAnA