Padmanandi Panchvinshati-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Shlok: 108-144 (1. Dharmopadeshamrut).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 21

 

Page 55 of 378
PDF/HTML Page 81 of 404
single page version

background image
(शार्दूलविक्रीडित)
आयाते ऽनुभवं भवारिमथने निर्मुक्त मूर्त्याश्रये
शुद्धे ऽन्याद्रशि सोमसूर्यहुतभुक्कान्तेरनन्तप्रभे ।
यस्मिन्नस्तमुपैति चित्रमचिरान्निःशेषवस्त्वन्तरं
तद्वन्दे विपुलप्रमोदसदनं चिद्रूपमेकं महः ।।१०८।।
anuvād : je chaitanyarūp tej sansārarūpī shatrune mathanār chhe, rūp, ras,
gandh, sparsharūp mūrtinā āshray rahit arthāt amūrtik chhe, shuddha chhe, anupam chhe
tathā chandra, sūrya ane agninī prabhānī apekṣhāe anantaguṇī prabhāthī yukta chhe;
te chaitanyarūp tejano anubhav thaī jatān āshcharya chhe ke anya samasta par padārtha
shīghra ja naṣhṭa thaī jāy chhe arthāt temano pachhī vikalpa ja raheto nathī. atishay
ānand utpanna karanār te ek chaitanyarūp tejane hun namaskār karūn chhun. 108.
(शार्दूलविक्रीडित)
जातिर्याति न यत्र यत्र च मृतो मृत्युर्जरा जर्जरा
जाता यत्र न कर्मकायघटना नो वाग् न च व्याधयः ।
यत्रात्मैव परं चकास्ति विशदज्ञानैकमूर्तिः प्रभु-
र्नित्यं तत्पदमाश्रिता निरुपमाः सिद्धाः सदा पान्तु वः ।।१०९।।
anuvād : je mokṣhapadamān janma thato nathī, mr̥utyu marī gayun chhe, jarā jīrṇa
thaī gaī chhe, karma ane sharīrano sambandh rahyo nathī, vachan nathī, vyādhio paṇ bākī
rahī nathī, jyān kevaḷ nirmaḷagnānarūp advitīy sharīrane dhāraṇ karanār prabhāvashāḷī
ātmā ja sadā prakāshamān chhe; te mokṣhapad pāmelā anupam siddha parameṣhṭhī sarvadā
āpanī rakṣhā karo. 109.
(शार्दूलविक्रीडित)
दुर्लक्ष्ये ऽपि चिदात्मनि श्रुतबलात् किंचित्स्वसंवेदनात्
ब्रूमः किंचिदिह प्रबोधनिधिभिर्ग्राह्यं न किंचिच्छलम् ।
मोहे राजनि कर्मणामतितरां प्रौढान्तराये रिपौ
द्रग्बोधावरणद्वये सति मतिस्ताद्रक्कुतो माद्रशाम् ।।११०।।

Page 56 of 378
PDF/HTML Page 82 of 404
single page version

background image
anuvād : jo ke chaitanyasvarūp ātmā adrashya chhe chhatān paṇ shāstranā
baḷathī thatā kāīk svānubhavathī paṇ ahīn tenā sambandhamān kāīk nirūpaṇ karīe
chhīe. samyaggnānarūp nidhine dhāraṇ karanār vidvānoe āmān kāī chhaḷ nahīn
samajavun joīe. kāraṇ ke sarva karmonā adhipatisvarūp moh, shaktishāḷī
antarāyarūp shatru tathā darshanāvaraṇ ane gnānāvaraṇ ā chār ghāti karmo vidyamān
hoy tyāre mārā jevā alpagnānīone tevī utkr̥uṣhṭa buddhi kyāthī hoī shake? 110.
(शार्दूलविक्रीडित)
विद्वन्मन्यतया सदस्यतितरामुद्दण्डवाग्डम्बराः
शृङ्गारादिरसैः प्रमोदजनकं व्याख्यानमातन्वते ।
ये ते च प्रतिसद्म सन्ति बहवो व्यामोहविस्तारिणो
येभ्यस्तत्परमात्मतत्त्वविषयं ज्ञानं तु ते दुर्लभाः ।।१११।।
anuvād : vidvatānā abhimānathī sabhāmān atyant uddaṇḍ vachanono āḍambar
karanārā je kavio shr̥uṅgārādi raso dvārā bījāone ānand utpanna karanār vyākhyānano
vistār karīne temane mugdha kare chhe te kavio to ahīn ghare ghare anek chhe. paṇ jemanī
pāsethī paramātmatattva sambandhī gnān prāpta thāy chhe te to durlabh ja chhe. 111.
(शार्दूलविक्रीडित)
आपद्धेतुषु रागरोषनिकृतिप्रायेषु दोषेष्वलं
मोहात्सर्वजनस्य चेतसि सदा सत्सु स्वभावादपि ।
तन्नाशाय च संविदे च फलवत्काव्यं कवेर्जायते
शृङ्गारादिरसं तु सर्वजगतो मोहाय दुःखाय च ।।११२।।
anuvād : je rāg, krodh ane māyā ādi doṣh atyant duḥkhanā kāraṇabhūt
chhe te to mohane vash thayelā svabhāvathī ja sarvadā sarva jīvonā chittamān nivās
kare chhe. ukta doṣhono nāsh karavā tathā samyaggnān prāpta karavānā uddeshathī rachavāmān
āvelun kavinun kāvya saphaḷ thāy chhe. enāthī viparīt shr̥uṅgārādi rasapradhān kāvya
to sarva jīvone moh ane duḥkh ja utpanna karanār thāy chhe. 112.

Page 57 of 378
PDF/HTML Page 83 of 404
single page version

background image
(वसंततिलका)
कालादपि प्रसृतमोहमहान्धकारे
मार्गं न पश्यति जनो जगति प्रशस्तम् ।
क्षुद्राः क्षिपन्ति द्रशि दुःश्रुतिधूलिमस्य
न स्यात्कथं गतिरनिश्चितदुःपथेषु ।।११३।।
anuvād : kāḷanā prabhāvathī jyān moharūp mahān andhakār phelāyelo chhe evā
ā lokamān manuṣhya uttam mārga joī shakato nathī. te sivāy nīch mithyādraṣhṭi jīvo
tenī āṅkhamān mithyā upadesharūp dhūḷ paṇ pheṅke chhe. to pachhī evī hālatamān tenun gaman
anishchit khoṭā mārge kem na thāy? arthāt avashya thāy. 113.
(शार्दूलविक्रीडित)
विण्मूत्रक्रिमिसंकुले कृतघृणैरन्रादिभिः पूरिते
शुक्रासृग्वरयोषितामपि तनुर्मातुः कुगर्भे ऽजनि ।
सापि क्लिष्टरसादिधातुकलिता पूर्णा मलाद्यैरहो
चित्रं चन्द्रमुखीति जातमतिभिर्विद्वद्भिरावर्ण्यते ।।११४।।
anuvād : je mātānī kutsit kukṣhi viṣhṭā, mūtra ane tuchchha jantuothī vyāpta
tathā ghr̥uṇājanak āntaraḍā ādithī paripūrṇa chhe evī te kūkhamān uttam strīonun paṇ
vīrya ane rajathī nirmit sharīr utpanna thayun chhe. te uttam strī paṇ kleshajanak ras
ādi dhātuothī yukta ane maḷ ādithī paripūrṇa chhe. chhatān paṇ āshcharya chhe ke tene
pratibhāshāḷī vidvān chandramukhī (chandra jevā mukhavāḷī) batāve chhe. 114.
(शिखरणी)
कचा यूकावासा मुखमजिनबद्धास्थिनिचयः
कुचौ मांसोच्छ्रायौ जठरमपि विष्ठादिघटिका ।
मलोत्सर्गे यन्रं जघनमबलायाः क्रमयुगं
तदाधारस्थूणे किमिह किल रागाय महताम् ।।११५।।
anuvād : je strīnā vāḷ jū nā sthānarūp chhe, mukh chāmaḍāthī sambaddha

Page 58 of 378
PDF/HTML Page 84 of 404
single page version

background image
hāḍakānā samūhathī sanyukta chhe. stan mānsathī unnat chhe. udar paṇ viṣhṭā ādinā
tuchchha ghaḍā samān chhe jaghan maḷ chhoḍavānā yantra samān chhe ane banne pag te yantranā
ādhārabhūt stambho samān chhe; āvī te strī shun mahān puruṣho māṭe rāganun kāraṇ
thaī shake? arthāt thaī shakatī nathī. 115.
(द्रुतविलम्बित)
परमधर्मनदाज्जनमीनकान् शशिमुखीबडिशेन समुद्धतान् ।
अतिसमुल्लसिते रतिमुर्मुरे पचति हा हतकः स्मरधीवरः ।।११६।।
anuvād : hatyāro kāmadevarūpī māchhīmār uttam dharmarūpī nadīmānthī
manuṣhyorūpī māchhalīone strī rūp kāṇṭā dvārā kāḍhīne temane atyant baḷanārī
anurāgarūpī agnimān rāndhe chhe, e ghaṇā khedanī vāt chhe.
visheṣhārtha : jem māchhīmār kāṇṭā dvārā nadīmānthī māchhalīo kāḍhīne temane agnimān
rāndhe chhe te ja pramāṇe kāmadev (bhogābhilāṣhā) paṇ manuṣhyone strīo dvārā dharmathī bhraṣhṭa karīne temane
viṣhayabhogothī santapta kare chhe. 116.
(शार्दूलविक्रीडित)
येनेदं जगदापदम्बुधिगतं कुर्वीत मोहो हठात्
येनैते प्रतिजन्तु हन्तुमनसः क्रोधादयो दुर्जयाः ।
येन भ्रातरियं च संसृति सरित्संजायते दुस्तरा
तज्जानीहि समस्तदोषविषमं स्त्रीरूपमेतद्ध्रुवम् ।।११७।।
anuvādaḥ — je strīnā saundaryanā prabhāvathī ā moh jagatanā prāṇīone
baḷapūrvak āpattirūp samudramān pravesh karāve chhe, jenā dvārā ā durjay krodh ādi
shatru pratyek prāṇīnā ghātamān tatpar rahe chhe tathā jenā dvārā ā sansārarūpī nadī
pār karavī ashakya banī jāy chhe. he bhāī! tun te strīnā saundaryane nishchayathī
samasta doṣhovāḷun hovāne kāraṇe kaṣhṭadāyak samaj. 117.
(शार्दूलविक्रीडित)
मोहव्याधभटेन संसृतिवने मुग्धैणबन्धापदे
पाशाः पङ्कजलोचनादिविषयाः सर्वत्र सज्जीकृताः ।

Page 59 of 378
PDF/HTML Page 85 of 404
single page version

background image
मुग्धास्तत्र पतन्ति तानपि वरानास्थाय वाञ्छन्त्यहो
हा कष्टं परजन्मने ऽपि न विदः क्कापीति धिङ्मूर्खताम् ।।११८।।
anuvādaḥ — subhaṭ moharūpī pāradhīe sansārarūpī vanamān mūrkhajanarūpī
mr̥ugone bandhan- janit āpattimān dhakelavā māṭe sarvatra kamaḷ samān netrovāḷī
strī ādi viṣhayarūpī jāḷo taiyār karī līdhī chhe. ā mūrkha prāṇī te indriy
viṣhayarūpī jāḷamān phasāī jāy chhe ane te viṣhay bhogone uttam ane sthāyī
samajīne paralokamān paṇ temanī ichchhā kare chhe, e ghaṇā khedanī vāt chhe. parantu
vidvān puruṣh temanī abhilāṣhā ā lok ane paralokamānthī kyāy paṇ karatā
nathī. te mūrkhatāne dhikkār chhe. 118.
(शार्दूलविक्रीडित)
एतन्मोहढकप्रयोगविहितभ्रान्तिभ्रमच्चक्षुषा
पश्यत्येेष जनो ऽसमञ्जसमसद्बुधिर्ध्रुवं व्यापदे ।
अप्येतान् विषयाननन्तनरकक्लेशप्रदानस्थिरान्
यत् शश्वत्सुखसागरानिव सतश्चेतःप्रियान् मन्यते ।।११९।।
anuvād : ā durbuddhi manuṣhya moharūpī ṭhaganā prayogathī karavāmān āvelī
bhrāntithī bhramit thayelī āṅkho dvārā ā viṣhayasukhane viparīt dekhe chhe arthāt te
duḥkhadāyak viṣhayasukhane sukhadāyak māne chhe. parantu vāstavamān te nishchayathī āpattijanak
ja chhe. je ā viṣhayabhog narakamān anant duḥkh āpanār ane asthir chhe temane
te sarvadā chittane priy lāganārā sukhanā samudra samān māne chhe. 119.
(शार्दूलविक्रीडित)
संसारे ऽत्र घनाटवीपरिसरे मोहष्ठकः कामिनी-
क्रोधाद्याश्च तदीयपेटकमिदं तत्संनिधौ जायते ।
प्राणी तद्बिहितप्रयोगविकलस्तद्वश्यतामागतो
न स्वं चेतयते लभेत विपदं ज्ञातुः प्रभोः कथ्यताम् ।।१२०।।
anuvād : saghan vananī antya bhūmi samān ā sansāramān moharūp ṭhag
vidyamān chhe. strī ane krodhādi kaṣhāyo tenī peṭī samān chhe arthāt teo tenā prabaḷ

Page 60 of 378
PDF/HTML Page 86 of 404
single page version

background image
sahāyak chhe. kāraṇ ke e tenā (mohanā) rahevāthī ja rahe chhe. ukta mohadvārā karavāmān
āvelā prayogathī vyākuḷ thayel prāṇī tene vash thaīne potānā ātmasvarūpano vichār
karatā nathī, tethī te vipattine prāpta thāy chhe. te moharūp ṭhagathī prāṇīnī rakṣhā karanār
gnātā prabhu (sarvadā) chhe tethī ja te gnātā prabhunī ja prārthanā karavī. 120.
(शार्दूलविक्रीडित)
ऐश्वर्यादिगुणप्रकाशनतया मूढा हि ये कुर्वते
सर्वेषां टिरिटिल्लितानि पुरतः पश्यन्ति नो ब्यापदः ।
विद्युल्लोलमपि स्थिरं परमपि स्वं पुत्रदारादिकं
मन्यन्ते यदहो तदत्र विषमं मोहप्रभोः शासनम् ।।१२१।।
anuvād : je mūrkhajano potānā aishvarya ādi guṇo prakaṭ karavānā vichārathī
anya sarva manuṣhyonī ṭhekaḍī uḍāḍyā kare chhe teo bhaviṣhyamān āvanārī āpattione
jotā nathī. āshcharya chhe ke je putra ane patnī ādi vijaḷī samān chañchaḷ (asthir)
chhe temane te loko sthir māne chhe tathā pratyakṣha par (bhinna) dekhāvā chhatān temane svakīy
samaje chhe ā moharūpī rājānun viṣham shāsan chhe. 121.
(शिखरणी)
क्व यामः किं कुर्मः कथमिह सुखं किं च भविता
कुतो लभ्या लक्ष्मीः क इह नृपतिः सेव्यत इति ।
विकल्पानां जालं जडयति मनः पश्यत सतां
अपि ज्ञातार्थनामिह महदहो मोहचरितम् ।।१२२।।
anuvād : ame kyān jaīe, shun karīe, ahīn sukh kevī rīte prāpta thaī
shake? ane shun thashe? lakṣhmī kyāthī prāpta thaī shake? enā māṭe kyā rājānī sevā
karavī? ityādi vikalpono samūh ahīn tattvagna sajjan puruṣhonā manane paṇ jaḍ
banāvī de chhe, e shochanīy chhe. ā badhī mohanī mahālīlā chhe. 122.
(शिखरिणी)
विहाय व्यामोहं धनसदनतन्वादिविषये
कुरुध्वं तत्तूर्णं किमपि निजकार्यं ऐबत बुधाः ।

Page 61 of 378
PDF/HTML Page 87 of 404
single page version

background image
न येनेदं जन्म प्रभवति सुनृत्वादिघटना
पुनः स्यान्न स्याद्वा किमपरवचोडम्बरशतैः ।।१२३।।
anuvādaḥ — he vidvadjano! dhan, mahel ane sharīr ādinā viṣhayamān
mamatvabuddhi chhoḍīne shīghratāthī kāī paṇ potānun evun kārya karo ke jethī ā janma
pharīthī prāpta na karavo paḍe. bījā seṅkaḍo vachanonā bāhya ḍoḷathī tamārun kāī paṇ
iṣhṭa siddha thavānun nathī. ā je tamane uttam manuṣhya paryāy ādi svahit sādhak
sāmagrī prāpta thaī chhe te pharīthī prāpta thashe athavā nahi thāy e kāī nakkī nathī.
arthāt tenun pharī prāpta thavun bahu ja kaṭhaṇ chhe. 123.
(स्रग्धरा)
वाचस्तस्य प्रमाणं य इह जिनपतिः सर्वविद्वीतरागो
रागद्वेषादिदोषैरुपह्रतमनसो नेतरस्यानृतत्वात् ।
एतन्निश्चित्य चिते श्रयत बत बुधा विश्वतत्त्वोपलब्धौ
मुक्ते र्मूलं तमेकं भ्रमत किमु बहुष्वन्धवदुःपथेषु ।।१२४।।
anuvād : ahīn je jinendradev sarvagna thayā thakā rāg – dveṣharahit chhe tenun vachan
pramāṇ (satya) chhe. enāthī viparīt jenun antaḥkaraṇ rāg-dveṣhādithī duṣhit chhe evā anya
koīnun vachan pramāṇ hoī shakatun nathī kāraṇ ke te satyathī rahit chhe evo manamān nishchay
karīne he buddhimān sajjano! je sarvagna thaī javāthī muktinun mūḷ kāraṇ chhe te ja ek
jinendradevano tame samasta tattvonā parignān māṭe āshray karo, āndhaḷānī jem anek
kumārgomān paribhramaṇ karavun yogya nathī. 124.
(वसंततिलका)
यः कल्पयेत् किमपि सर्वविदोऽपि वाचि
संदिह्य तत्त्वमसमञ्जसमात्मबुद्धया ।
खे पत्रिणां विचरतां सुद्रशेक्षितानां
संख्यां प्रति प्रविदधाति स वादमन्धः ।।१२५।।
anuvād : je sarvagnanā paṇ vachanamān sandeh karīne potānī buddhithī tattvanā
viṣhayamān anyathā kāīk kalpanā kare chhe te agnānī puruṣh nirmaḷ netrovāḷā

Page 62 of 378
PDF/HTML Page 88 of 404
single page version

background image
puruṣhadvārā jovāmān āvel ākāshamān viharatā pakṣhīonī saṅkhyānī bābatamān
vivād karanār āndhaḷā samān ācharaṇ kare chhe. 125.
(इन्द्रवज्रा)
उक्तं जिनैर्द्वादशभेदभङ्गं श्रुतं, ततो बाह्यमनन्तभेदम् ।
तस्मिन्नुपादेयतया चिदात्मा, ततः परं हेयतयाभ्यधायि ।।१२६।।
anuvād : jinadeve aṅgashrutanā bār tathā aṅg bāhyanā anant bhed batāvyā
chhe. ā banney prakāranā shrutamān chetan ātmāne grāhyarūpe ane tenāthī bhinna par
padārthone heyarūpe batāvel chhe.
visheṣhārtha : matignānanā nimitte je gnān thāy chhe tene shrutagnān kahe chhe ā shrutanā
mūḷamān be bhed chhe — aṅgapraviṣhṭa ane aṅgabāhya. āmān aṅgapraviṣhṭanā nīche pramāṇe bār bhed
chhe — 1. āchārāṅg 2. sūtrakr̥utāṅg 3. sthānāṅg 4. samavāyāṅg 5. vyākhyāpragnaptiaṅg
6. gnātr̥udharmakathāṅg 7. upāsakādhyayanāṅg 8. antakr̥utadashāṅg 9. anuttaraupapādikadashāṅg
10. prashnavyākaraṇāṅg 11. vipākasūtrāṅg ane 12. draṣhṭivādāṅg āmān draṣhṭivād paṇ pāñch
prakāranā chhe — 1. parikarma 2. sūtra 3. prathamānuyog 4. pūrvagat ane 5. chūlikā. āmān
pūrvagatanā paṇ nīche pramāṇe chaud bhed chhe — 1. utpād pūrva 2. agrāyaṇīpūrva 3. vīryānupravād
4. astināstipravād 5. gnānapravād 6. satyapravād 7. ātmapravād 8. karmapravād
9. pratyākhyānanāmadhey 10. vidyānupravād 11. kalyāṇanāmadhey 12. prāṇāvāy 13. kriyāvishāḷ
ane 14 lokabindusār. aṅgabāhya dashavaikālik ane uttarādhyayan ādi bhedathī anek prakāranā
chhe. chhatān paṇ tenā mukhyapaṇe nīchenā chaud bhed batāvyā chhe — 1. sāmāyik 2. chaturvishatistav
3. vandanā 4. pratikramaṇ 5. vainayik 6. kr̥utikarma 7. dashavaikālik 8. uttarādhyayan 9. kalpa-
vyavahār 10. kalpyākalpya 11. mahākalpya 12. puṇḍarīk 13. mahāpuṇḍarīk ane 14. niṣhiddhikā
(visheṣh jāṇakārī māṭe ṣhaṭkhaṇḍāgam – kr̥utianuyogadvār (pu. 9) pr̥u. 187 – 224 juo). ā
badhā ja shrutamān ek mātra ātmāne upādey batāvīne bījā badhā padārthone hey batāvyā chhe.
shrutanā abhyāsanun prayojan paṇ e ja chhe, anyathā agiyār aṅg nav pūrvono abhyās karīne
paṇ dravyaliṅgī muni sansāramān ja paribhramaṇ karyā kare chhe. 126.
(उपजाति)
अल्पायुषामल्पधियामिदानीं कुतः समस्तश्रुतपाठशक्ति : ।
तदत्र मुक्तिं प्रति बीजमात्रमभ्यस्यतामात्महितं प्रयत्नात् ।।१२७।।

Page 63 of 378
PDF/HTML Page 89 of 404
single page version

background image
anuvād : vartamān kāḷamān manuṣhyonun āyuṣhya alpa ane buddhi atishay
mand thaī gaī chhe tethī temanāmān uparyukta samasta shrutanā pāṭhanī shakti rahī nathī.
ā kāraṇe temaṇe ahīn eṭalā ja shrutano prayatnapūrvak abhyās karavo joīe je
mokṣhanun bījabhūt thaīne ātmānun hit karanār hoy. 127.
(स्रग्धरा)
निश्चेतव्यो जिनेन्द्रस्तदतुलवचसां गोचरेऽर्थ परोक्षे
कार्यः सोऽपि प्रमाणं वदत किमपरेणालकोलाहलेन ।
सत्यां छद्मस्थतायामिह समयपथस्वानुभूतिप्रबुद्धा
भो भो भव्या यतध्वं द्रगवगमनिधावात्मनि प्रीतिभाजः ।।१२८।।
anuvād : he bhavya jīvo! āpe jinendradevanā viṣhayamān nishchay karavo
joīe ane temanā anupam vachanonā viṣhayabhūt parokṣha padārthanā viṣhayamān tene
ja pramāṇ mānavā joīe. bījā vyartha kolāhalathī shun prayojan siddha thashe, e
āp ja batāvo. tethī chhadmastha (alpagna) avasthā vidyamān hovā chhatān siddhāntanā
mārge prāpta thayel ātmānubhavavaḍe prabodhane pāmīne āp samyagdarshan ane
samyaggnānanī nidhisvarūp ātmānā viṣhayamān prītiyukta thaīne prayatna karo – tenī
ja ārādhanā karo.
visheṣhārtha : alpagnatāne kāraṇe āpaṇe je parokṣha padārthonā viṣhayamān kāī paṇ nishchay
karī shakatā nathī temanā viṣhayamān āpaṇe jinendradevane ke je rāg-dveṣh rahit hoīne sarvagna paṇ
chhe, pramāṇ mānavā joīe. jo ke vartamānamān te ahī vidyamān nathī topaṇ paramparāprāpta temanā
vachan (jināgam) to vidyamān chhe ja. tenā dvārā prabodh prāpta karīne bhavya jīv ātmakalyāṇ
karavāmān prayatnashīl thaī shake chhe. 128.
(आर्या)
तद्धयायत तात्पर्याज्ज्योतिः सच्चिन्मयं विना यस्मात् ।
सदपि न सत् सति यस्मिन् निश्चितमाभासते विश्वम् ।।१२९।।
anuvād : chaitanyamay te utkr̥uṣhṭa jyotinun tatparatāthī dhyān karo, jenā vinā
vidyamān vishva paṇ avidyamān samān pratibhāse chhe tathā je upasthit hotān te vishva
nishchitapaṇe yathārthasvarūpe pratibhāse chhe. 129.

Page 64 of 378
PDF/HTML Page 90 of 404
single page version

background image
(शार्दूलविक्रीडित)
अज्ञो यद्भवकोटिभिः क्षपयति वं कर्म तस्माद्बहु
स्वीकुर्वन् कृतसंवरः स्थिरमना ज्ञानी तु तत्तत्क्षणात् ।
तीक्ष्णक्लेशहयाश्रितो ऽपि हि पदं नेष्टं तपःस्यन्दनो
नेयं तन्नयति प्रभुं स्फु टतरज्ञानैकसूतोज्झितः ।।१३०।।
anuvād : agnānī jīv potānā je karma karoḍo janmomān naṣhṭa kare chhe tathā
tenāthī anek gaṇā grahaṇ kare chhe tene gnānī jīv sthirachitta thaīne samvarane prāpta
thatā thakā tatkṣhaṇ arthāt kṣhaṇamātramān naṣhṭa karī de chhe. te yogya ja chhe – tīkṣhṇa klesharūpī
ghoḍāno āshray levā chhatān paṇ taparūpī rath jo atishay nirmaḷ gnānarūpī advitīy
sārathī vināno hoy to te potānā laī javā yogya prabhu (ātmā ane rājā) ne
iṣhṭa sthāne laī jaī shakato nathī.
visheṣhārtha : jem anubhavī sārathī (chalāvanār) vinā shīghragāmī ghoḍā dvārā kheñchāto
rath paṇ temān beṭhelā rājā ādine potānā iṣhṭa sthāne pahoñchāḍī shakato nathī tevī ja rīte
samyaggnān vinā karavāmān āvelun tap duḥsah kāyakaleshothī sanyukta hovā chhatān paṇ ātmāne
mokṣhapadamān pahoñchāḍī shakatun nathī. e ja kāraṇe je karmo agnānī jīv karoḍo bhavomān paṇ naṣhṭa
karī shakato nathī temano samyakgnānī jīv kṣhaṇamātramān ja nāsh karī nākhe chhe. enun kāraṇ e chhe
ke agnānī jīvane nirjarānī sātho sāth navā karmono āsrav paṇ thayā kare chhe, tethī te karmarahit
thaī shakato nathī. parantu enāthī ulṭun gnānī jīvane jyān navā karmano āsrav aṭakī jāy chhe tyān
pūrvasañchit karmanī nirjarā paṇ thāy chhe. tethī ja te shīghra karmothī rahit thaī jāy chhe. 130.
(स्रग्धरा)
कर्माब्धौ तद्विचित्रोदयलहरिभरव्याकुले व्यापदुग्र-
भ्राम्यन्नक्रादिकीर्णे मृतिजननलसद्वाडवावर्तगर्ते ।
मुक्त : शक्त या हताङ्गः प्रतिगति स पुमान् मज्जनोन्मज्जनाभ्या –
मप्राप्य ज्ञानपोतं तदनुगतजडः पारगामी कथं स्यात् ।।१३१।।
anuvād : je karmarūpī samudra potānā vividh prakāranā udayarūpī laharīonā
bhārathī vyāpta chhe, āpattio rūp ām tem ghūmatā mahān magar ādi
jaḷajantuothī paripūrṇa chhe, tathā mr̥utyu ane janmarūpī vaḍavāgni ane vamaḷanā khāḍārūp

Page 65 of 378
PDF/HTML Page 91 of 404
single page version

background image
chhe; temān paḍelo te agnānī manuṣhya – jenun sharīr pratyek gatimān (ḍagale pagale) vāramvār
ḍūbavā ane upar āvavānā kāraṇe piḍāī rahyun chhe tathā je (samudrane) oḷaṅgavānī
shaktirahit chhe – gnānarūpī jahājane prāpta karyā vinā kevī rīte pāragāmī thaī shake?
arthāt jyān sudhī tene gnānarūpī jahāj prāpta thatun nathī tyān sudhī te karmarūpī samudrano
pār koī paṇ rīte pāmī shakato nathī. 131.
(शार्दूलविक्रीडित)
शश्वन्मोहमहान्धकारकलिते त्रैलोक्यसद्मन्यसौ
जैनी वागमलप्रदीपकलिका न स्याद्यदि द्योतिका ।
भावानामुपलब्धिरेव न भवेत् सम्यक्त दिष्टेतर-
प्राप्तित्यागकृते पुनस्तनुभृतां दूरे मतिस्ताद्रशी ।।१३२।।
anuvād : je traṇe lokarūp bhavan sarvadā moharūp saghan andhakārathī vyāpta
thaī rahyun chhe tene prakāshit karanār jo jinavāṇī rūpī nirmaḷ dīpakanī jyot na
hoy to padārthonun sārī rīte gnān ja thaī shakatun nathī to pachhī evī avasthāmān
iṣhṭanī prāpti ane aniṣhṭanā parityāg māṭe prāṇīone te prakāranī buddhi kevī rīte
thaī shake? thaī shake nahi. 132.
(मन्दाक्रान्ता)
शान्ते कर्मण्युचितसकलक्षेत्रकालादिहेतौ
लब्धवा स्वास्थ्यं कथमपि लसद्योगमुद्रावशेषम् ।
आत्मा धर्मो यदयमसुखस्फीतसंसारगर्ता-
दुद्धृत्य स्वं सुखमयपदे धारयत्यात्मनैव ।।१३३।।
anuvād : karmanā upashānta thavā sāthe yogya samasta kṣhetra – kāḷādirūp sāmagrī
prāpta thaī jatān kevaḷ dhyānamudrāthī sanyukta svāsthya (ātmasvarūpasthatā) koī paṇ
prakāre prāpta karīne ā ātmā duḥkhothī paripūrṇa sansārarūp khāḍāmānthī potāne kāḍhīne
potānī jāte ja sukhamay pad arthāt mokṣhamān dhāraṇ kare chhe tethī te ātmā ja dharma
kahevāy chhe.
visheṣhārtha : ‘इष्टस्थाने धरति इति धर्मः’ ā vyākhyā pramāṇe je jīvane sansāranā

Page 66 of 378
PDF/HTML Page 92 of 404
single page version

background image
duḥkhamānthī kāḍhīne iṣhṭa pad (mokṣha)mān prāpta karāve chhe tene dharma kahevāmān āve chhe. karmo upashānta
thavāthī prāpta thayelī dravya-kṣhetra-kāḷ-bhāvarūp sāmagrī dvārā anantachatuṣhṭayarūp svāsthyano lābh thāy
chhe. ā avasthāmān ek mātra dhyānamudrā ja bākī rahe chhe. bākīnā badhā saṅkalpa-vikalpa chhūṭī jāy
chhe. have ātmā potāne potā dvārā ja sansārarūp khāḍāmānthī kāḍhīne mokṣhamān pahoñchāḍī de chhe. tethī
uparyukta vyākhyā pramāṇe vāstavamān ātmānun nām ja dharma chhe – te sivāy bījo koī dharma hoī
shake nahi. 133.
(शार्दूलविक्रीडित)
नो शून्यो न जडो न भूतजनितो नो कर्तृभावं गतो
नैको न क्षणिको न विश्वविततो नित्यो न चैकान्ततः ।
आत्मा कायमितश्चिदेकनिलयः कर्ता च भोक्ता स्वयं
संयुक्तः स्थिरताविनाशजननैः प्रत्येकमेकक्षणे ।।१३४।।
anuvād : ā ātmā ekāntarūpe na to shūnya chhe, na jaḍ chhe, na pr̥ithvī
ādi bhūtothī utpanna thayo chhe, na kartā chhe, na ek chhe, na kṣhaṇik chhe, na vishvavyāpak
chhe ane na nitya paṇ chhe. parantu chaitanya guṇanā āshrayabhūt te ātmā prāpta thayel
sharīr pramāṇe thato thako svayam ja kartā ane bhoktā paṇ chhe. te ātmā pratyek kṣhaṇe
sthiratā (dhrauvya), vināsh (vyay) ane janan (utpād)thī yukta rahe chhe.
visheṣhārtha : bhinna bhinna matavādīo dvārā ātmānā svarūpanī je vividh prakāre
kalpanā karavāmān āvī chhe tenun ahīn nirākaraṇ karavāmān āvyun chhe. jem ke — shūnyaikāntavādī
(mādhyamik) kevaḷ ātmāne ja nahi paṇ samasta vishvane ya shūnya māne chhe. temanā matanun
nirākaraṇ karavā māṭe ahīn ‘एकान्ततः नो शून्यः’ arthāt ātmā sarvathā shūnya nathī, em kahevāmān
āvyun chhe. vaisheṣhik mukti avasthāmān buddhi ādi nav visheṣh guṇono uchchhed mānīne tene jaḍ
jevo māne chhe. sansār avasthāmān paṇ teo tene svayam chetan nathī mānatā paṇ chetan gnānanā
samavāyathī tene chetan svīkāre chhe. je aupachārik chhe. āvī avasthāmān te svarūpathī jaḍ ja
kahevāshe. temanā ā abhiprāyanun nirākaraṇ karavā māṭe ahīn ‘न जडः’ arthāt te jaḍ nathī, evo
nirdesh karavāmān āvyo chhe. chārvāk matānuyāyī ātmāne pr̥ithvī ādi pāñch bhūtothī utpanna thayelo
māne chhe. temanā abhiprāy pramāṇe tenun astitva garbhathī maraṇ paryanta ja rahe chhe. – garbhanā pahelān
ane maraṇ pachhī tenun astitva rahetun nathī. temanā ā abhiprāyane doṣhavāḷun batāvīne ahīn
‘नभूतजनितः’ arthāt te pāñch bhūtothī utpanna thayo nathī, em kahevāmān āvyun chhe. naiyāyik
ātmāne sarvathā kartā māne chhe. temanā abhiprāyanun lakṣhya karīne ahīn ‘नो कर्मभावं गतः arthāt te

Page 67 of 378
PDF/HTML Page 93 of 404
single page version

background image
sarvathā kartr̥utva avasthāne prāpta nathī, em kahevāmān āvyun chhe. puruṣhādvaitavādī kevaḷ parambrahmano ja
svīkār karīne tenā sivāy samasta padārthono niṣhedh kare chhe. lokamān je vividh prakāranā padārtha
jovāmān āve chhe tenun kāraṇ avidyājanit sanskār chhe. emanā uparyukta matanun nirākaraṇ karatān
ahīn
‘नैकः’ arthāt ātmā ek ja nathī, evo nirdesh karavāmān āvyo chhe. bauddha (sautrāntik)
tene sarvathā kṣhaṇik māne chhe. temano abhiprāy sadoṣh batāvatān ahīn ‘न क्षणिकः’ arthāt ātmā
sarvathā kṣhaṇamān nāsh pāmanār nathī, em kahyun chhe. vaisheṣhik ādi ātmāne vishvavyāpak māne chhe.
temanā matane doṣhapūrṇa batāvīne ahīn ‘न विश्वविततः’arthāt te samasta lokamān vyāpta nathī, evo
nirdesh karyo chhe. sāṅkhyamatānuyāyī ātmāne sarvathā nitya svīkāre chhe. temanā ā abhimatane dūṣhit
ṭharāvīne ahīn ‘न नित्यः’ arthāt te sarvathā nitya nathī, evo nirdesh karavāmān āvyo chhe. ahīn
‘एकान्ततः’ ā padano sambandh sarvatra samajavo joīe. jem ke – ‘एकान्ततः नो शून्यः, एकान्ततः न
: जडः’ ityādi. jainamatānusār ātmānun svarūp kevun chhe, eno nirdesh karatān āgaḷ em batāvyun
chhe ke nayavivakṣhā pramāṇe te ātmā prāpta sharīranī barābar ane chetan chhe. te vyavahārathī svayam
karmono kartā ane temanā phaḷano bhoktā paṇ chhe. prakr̥iti kartā ane puruṣh bhoktā chhe, ā sāṅkhya
siddhānt anusār kartā ek (prakr̥iti) ane phaḷano bhoktā bījo (puruṣh) hoy; em sambhavatun nathī.
jīvādi chha dravyomānthī pratyek kṣhaṇe kṣhaṇe utpād, vyay ane dhrauvyathī sanyukta rahe chhe. koī paṇ dravya
sarvathā kṣhaṇik athavā nitya nathī. 134.
(शार्दूलविक्रीडित)
क्वात्मा तिष्ठति कीद्रशः स कलितः केनात्र यस्येद्रशी
भ्रान्तिस्तत्र विकल्पसंभृतमना यः कोऽपि स ज्ञायताम् ।
किंचान्यस्य कुतो मतिः परमियं भ्रान्ताशुभात्कर्मणो
नित्वा नाशमुपायतस्तदखिलं जानाति ज्ञाता प्रभुः ।।१३५।।
anuvād : ātmā kyān rahe chhe, te kevo chhe tathā ahīn koṇe tene jāṇyo
chhe; ā jātanī bhrānti jene thaī rahī chhe tyān uparyukta vikalpothī paripūrṇa chittavāḷo
je koī paṇ chhe teṇe ātmā jāṇavo joīe. kāraṇ ke ā prakāranī buddhi anya
(jaḍ)ne thaī shakatī nathī. visheṣhatā kevaḷ eṭalī chhe ke ātmāne utpanna thayelo
uparyukta vichār ashubh karmanā udayathī bhrāntiyukta chhe. ā bhrāntino prayatnapūrvak nāsh
karīne gnātā samasta vishvane jāṇe chhe.
visheṣhārtha : ātmā atīndriy chhe. tethī tene alpagnānī ā charmachakṣhuothī joī shakatā
nathī. adrashya hovāthī ja anek prāṇīone ‘ātmā kyān rahe chhe, kevo chhe ane konā dvārā jovāmān

Page 68 of 378
PDF/HTML Page 94 of 404
single page version

background image
āvyo chhe’ ityādi prakārano sandeh ghaṇun karīne ātmānā viṣhayamān thayā kare chhe ā sandeh dūr karatān
nahīn em batāvyun chhe ke je koīney uparyukta sandeh thāy chhe, vāstavamān te ja ātmā chhe kāraṇ
ke evo vikalpa sharīr ādi jaḍ padārthane thaī shakato nathī. te to ‘अहम् अहम्’ arthāt hun jāṇun
chhun, hun amuk kārya karūn chhun; e rīte ‘hun hun’ e ullekhathī pratītimān āvatā chetan ātmāne ja
thaī shake chhe. eṭalun avashya chhe ke jyān sudhī mithyātva ādi ashubh karmono uday rahe chhe tyān
sudhī jīvane uparyukta bhrānti rahī shake chhe. tyār pachhī te tapashcharaṇādi dvārā gnānāvaraṇādine naṣhṭa
karīne potānā svabhāvānusār akhil padārthono gnātā (sarvagna) banī jāy chhe. 135.
(शार्दूलविक्रीडित)
आत्मा मूर्तिविवर्जितो ऽपि वपुषि स्थित्वापि दुर्लक्षतां
प्राप्तोऽपि स्फु रति स्फु टं यदहमित्युल्लेखतः संततम् ।
तत्किं मुह्यत शासनादपि गुरोर्भ्रान्तिः समुत्सृज्यता-
मन्तः पश्यत निश्चलेन मनसा तं तन्मुखाक्षव्रजाः ।।१३६।।
anuvād : ātmā mūrti (rūp, ras, gandh, sparsha ) rahit hovā chhatān paṇ
sharīramān sthiti hovā chhatān paṇ tathā adrashya avasthāne prāpta hovā chhatān paṇ nirantar
‘अहम्’ arthāt ‘hun’ ā ullekhathī spaṣhṭapaṇe pratītimān āve chhe. evī avasthāmān
he bhavya jīvo! tame ātmonmukh indriy samūhathī sanyukta thaīne kem mohane prāpta
thāv chho? gurunī āgnāthī paṇ bhram chhoḍo ane abhyantaramān nishchaḷ manathī te
ātmānun avalokan karo. 136.
(शार्दूलविक्रीडित)
व्यापी नैव शरीर एव यदसावात्मा स्फु रत्यन्वहं
भूतानन्वयतो न भूतजनितो ज्ञानी प्रकृत्या यतः ।
नित्ये वा क्षणिके ऽथवा न कथमप्यर्थक्रिया युज्यते
तत्रैकत्वमपि प्रमाणद्रढया भेदप्रतीत्याहतम् ।।१३७।।
anuvād : ātmā vyāpak nathī ja kāraṇ ke te nirantar sharīramān ja
pratibhāsit thāy chhe. te bhūtothī utpanna paṇ nathī kemake tenī sāthe bhūtono anvay
jovāmān āvato nathī tathā te svabhāvathī gnātā paṇ chhe. tene sarvathā nitya athavā
kṣhaṇik svīkāravāthī temān koī prakāre artha kriyā banī shakatī nathī. temān ekatva paṇ

Page 69 of 378
PDF/HTML Page 95 of 404
single page version

background image
nathī kemake te pramāṇathī draḍhatāne pāmelī bhed pratīti dvārā bādhit chhe.
visheṣhārtha : je vaisheṣhik ādi ātmāne vyāpak māne chhe temanun lakṣha karīne ahīn
em kahevāmān āvyun chhe ke ‘ātmā vyāpak nathī’ kemake te sharīramān ja pratibhāsit thāy chhe.
jo ātmā vyāpak hoy to tenī pratīti kevaḷ sharīramān ja kem thāy? bīje paṇ thavī joītī
hatī. parantu sharīr sivāy bīje kyāy paṇ tenī prāpti thatī nathī. tethī nishchit chhe ke ātmā
sharīr pramāṇ ja chhe, nahi ke sarvavyāpak. ‘ātmā pāñch bhūtothī utpanna thayo chhe’ ā chārvāk
matane dūṣhit batāvatān ahīn em kahyun chhe ke ātmā svabhāvathī ja gnātā draṣhṭā chhe tethī te
bhūtajanit nathī. jo em hoy to ātmāmān svabhāvathī chaitanyaguṇ prāpta thavo joīto na hato.
enun paṇ kāraṇ e chhe ke kārya prāyaḥ potānā upādān kāraṇ anusār ja utpanna thāy chhe,
jem māṭīmānthī utpanna thanār ghaḍāmān māṭīnā ja guṇ (mūrtikapaṇun ane achetanapaṇun ādi)
prāpta thāy chhe. tevī ja rīte jo ātmā pañchabhūtathī utpanna thayo hot to temān bhūtanā guṇ
achetanapaṇun ādi ja prāpta thavā joītā hatā, nahi ke svābhāvik chetanatva ādi. parantu temān
achetanapaṇānī viruddha chetanapaṇun ja prāpta thāy chhe, māṭe siddha chhe ke te ātmā pr̥ithvī ādi
bhūtothī utpanna thayo nathī. ātmāne sarvathā nitya athavā kṣhaṇik mānatān temān ghaṭanī jaḷadhāraṇ
ādi arthakriyānī jem kāī paṇ arthakriyā na thaī shake. jem - jo ātmāne kūṭastha nitya (traṇe
kāḷe ek ja svarūpe rahenār) svīkāravāmān āve to temān koī paṇ kriyā (pariṇām ke
parispandanarūp) thaī shake nahi. evī avasthāmān kāryanī utpatti pahelān kāraṇano abhāv kevī
rīte kahī shakāshe? kāraṇ ke jyān ātmāmān kadī koī prakārano vikār sambhavit ja nathī tyān
te ātmā jevo bhogarūp kārya karatī vakhate hato tevo ja te tenā pahelān paṇ hato. to pachhī
shun kāraṇ chhe ke pahelān paṇ bhogarūp kārya na hoy? kāraṇ hovāthī te hovun ja joītun hatun
ane jo te pahelān na hoy to pachhī pāchhaḷathī paṇ utpanna na thavun joīe. kem ke bhogarūp
kriyāno kartā ātmā sadā ekarūp ja rahe chhe. nahi to tenī kūṭastha nityatāno vighāt avashya
thāy. kāraṇ ke pahelān je tenī akartāpaṇārūp avasthā hatī teno vināsh thaīne kartāpaṇārūp
navī avasthāno utpād thayo chhe. ā ja kūṭastha nityatāno vighāt chhe. e ja rīte jo ātmāne
sarvathā kṣhaṇik ja mānavāmān āve to paṇ koī prakāranī arthakriyā thaī shakashe nahi kāraṇ ke
koī paṇ kārya karavā māṭe smr̥uti, pratyabhignān, ane ichchhā ādinun rahevun āvashyak hoy chhe.
te ā kṣhaṇik ekānta pakṣhamān sambhav nathī. enun paṇ kāraṇ e chhe ke jeṇe pahelān koī padārthane
pratyakṣha karī līdho hoy tene ja pāchhaḷathī tenun smaraṇ thāy chhe ane tyār pachhī ja tenā ukta
anubhūt padārthanā smaraṇapūrvak pharīthī pratyakṣha thatān pratyabhignān paṇ thāy chhe. parantu jo ātmā
sarvathā kṣhaṇik ja hoy to je chittakṣhaṇane pratyakṣha thayun hatun te to te ja kṣhaṇe naṣhṭa thaī gayun
chhe. evī hālatamān tenā smaraṇ ane pratyabhignānanī sambhāvanā kevī rīte karī shakāy? tathā
ukta smaraṇ ane pratyabhignān vinā koī paṇ kārya karavun asambhav chhe. ā rīte kṣhaṇik

Page 70 of 378
PDF/HTML Page 96 of 404
single page version

background image
ekānta pakṣhamān bandh mokṣhādinī paṇ vyavasthā thaī shakatī nathī. tethī ātmā ādine sarvathā
nitya athavā kṣhaṇik na mānatān kathañchit (dravyadraṣhṭie) nitya ane kathañchit (paryāyadraṣhṭie)
anitya svīkāravā joīe. je puruṣhādvaitavādī ātmāne parabrahmasvarūpamān sarvathā ek svīkārīne
vibhinna ātmāo ane anya sarva padārthono niṣhedh kare chhe temanā matanun nirākaraṇ karatān
ahīn em batāvyun chhe ke sarvathā ekatvanī kalpanā pratyakṣhādi pramāṇothī bādhit chhe. jyān vividh
prāṇīo ane ghaṭ-paṭādi padārthonī judī judī sattā pratyakṣha ja spaṣhṭapaṇe dekhavāmān āve chhe
tyān uparyukta sarvathā ekatvanī kalpanā bhalā kevī rīte yogya kahī shakāy chhe? kadāpi nahi.
e ja rīte shabdādvait, vignānādvait ane chitrādvait ādinī kalpanā paṇ pratyakṣhādithī bādhit
hovānā kāraṇe grāhya nathī; evo nishchay karavo joīe. 137.
(शार्दूलविक्रीडित)
कुर्यात्कर्म शुभाशुभं स्वयमसौ भुङ्क्ते स्वयं तत्फलं
सातासातगतानुभूतिकलनादात्मा न चान्याद्रशः ।
चिद्रुपः स्थितिजन्मभङ्गकलितः कर्मावृतः संसृतौ
मुक्तौ ज्ञानद्रगेकमूर्तिरमलस्त्रैलोक्यचूडामणिः ।।१३८।।
anuvād : te ātmā svayam shubh ane ashubh kārya kare chhe ane svayam tenun
phaḷ paṇ bhogave chhe, kāraṇ ke shubhāshubh karmanā phaḷ svarūp sukhaduḥkhano anubhav
paṇ tene ja thāy chhe. ānāthī bhinna ātmānun bījun svarūp hoī ja shake nahi.
sthiti (dhrauvya), janma (utpād) ane bhaṅg (vyay) sahit je chetan ātmā sansār
avasthāmān karmonā āvaraṇ sahit hoy chhe te ja mukti avasthāmān karmamaḷ rahit
thaīne gnān-darshanarūp advitīy sharīr sanyukta thayo thako traṇe lokamān chūḍāmaṇi ratna
samān shreṣhṭha thaī jāy chhe.
visheṣhārtha : sāṅkhya prakr̥itine kartā ane puruṣhane bhoktā māne chhe. ā ja abhiprāy
lakṣhamān rākhīne ahīn em batāvyun chhe ke je ātmā karmono kartā chhe te ja temanā phaḷano
bhoktā paṇ thāy chhe. kartā ek ane phaḷano bhoktā anya ja hoy, e kalpanā yukti saṅgat
nathī. e sivāy ahīn je be vār ‘स्वयम्’ padano prayog thayo chhe tethī e paṇ jaṇāy
chhe ke jevī rīte ishvar kartr̥utva vādīonā matamān karmonun karavun ane temanā phaḷanun bhogavavun
ishvar preraṇāthī thāy chhe tevun jain siddhānt anusār sambhavit nathī. jainamat pramāṇe ātmā
svayam kartā ane pote ja temanā phaḷano bhoktā paṇ chhe. tathā te ja puruṣhārtha pragaṭ karīne
karmamaḷ rahit thayo thako svayam paramātmā paṇ banī jāy chhe. ahīn sarvathā nityapaṇun athavā

Page 71 of 378
PDF/HTML Page 97 of 404
single page version

background image
anityatvanī kalpanāne doṣhayukta pragaṭ karatān e paṇ batāvyun chhe ke ātmā ādi pratyek
padārtha sadā utpād, vyay ane dhrauvyathī sanyukta rahe chhe. jem māṭīmānthī utpanna thanār ghaṭamān
māṭīrūp pūrvaparyāyano vyay, ghaṭarūp navīn paryāyano utpād tathā pudgal dravya ukta banney
avasthāmān dhruv svarūpe sthit rahe chhe. 138.
(वसंततिलका)
आत्मानमेवमधिगम्य नयप्रमाण-
निक्षेपकादिभिरभिश्रयतैकचित्ताः ।
भव्या यदीच्छत भवार्णवमुत्तरीतु –
मुत्तुङ्गमोहमकरोग्रतरं गभीरम् ।।१३९।।
anuvād : ā rīte nay, pramāṇ ane nikṣhep ādi dvārā ātmānun svarūp
jāṇīne he bhavya jīvo! jo tame unnat moharūpī magarothī atishay bhayānak ane
gambhīr ā sansārarūp samudrathī pār thavānī ichchhā rākhatā ho to pachhī ekāgrachitta
thaīne uparyukta ātmāno āshray karo.
visheṣhārtha : gnātānā abhiprāyane nay kahe chhe. tātparya e chhe ke pramāṇ dvārā grahaṇ
karavāmān āvel vastunā ekadesh (dravya athavā paryāy ādimān) mān vastuno nishchay karavo tene nay
kahevāmān āve chhe. te dravyārthik ane paryāyārthik nayanā bhedathī be prakāranā chhe. je dravyanī mukhyatāthī
vastune grahaṇ kare chhe te dravyārthik tathā je paryāyanī pradhānatāthī vastune grahaṇ kare chhe te
paryāyārthikanay kahevāy chhe. emān dravyārthik nayanā traṇ bhed chhe – naigam, saṅgrah ane vyavahār. je
paryāyakalaṅkathī rahit sattā ādi sāmānyanī vivakṣhāthī sarvamān abhed (ekatva)ne grahaṇ kare chhe
te shuddha dravyārthik saṅgrahanay kahevāy chhe. enāthī viparīt je paryāyanī pradhānatāthī be ādi anant
bhedarūp vastune grahaṇ kare chhe tene ashuddha dravyārthik vyavahāranay kahevāmān āve chhe. je saṅgrah ane
vyavahār ā banney nayonā paraspar bhinna banne (abhed ane bhed) viṣhayone grahaṇ kare chhe tenun
nām naigamanay chhe. paryāyārthik nay chār prakārano chhe — r̥̄ujusūtra, shabda, samabhirūḍh ane evambhūt.
emān je traṇ kāḷ viṣhayak paryāyone chhoḍīne kevaḷ vartamānakāḷ viṣhayak paryāyane grahaṇ kare chhe
te r̥̄ujusūtranay chhe. je liṅg, saṅkhyā (vachan), kāḷ, kārak ane puruṣh (uttamādi) ādino
vyabhichār dūr karīne vastunun grahaṇ kare chhe tene shabdanay kahe chhe. liṅgavyabhichār – jem strīliṅgamān
pulliṅgano prayog karavo. jemake tārāne māṭe svāti shabdano prayog karavo. ityādi vyabhichār
shabdanayanī draṣhṭie agrāhya nathī. je ek ja artha shabdabhedathī anek rūpe grahe chhe tene shabdanay
kahe chhe. jem ek ja vyakti indan (shāsan) kriyānā nimitte indra, shakan (sāmarthyarūp) kriyāthī

Page 72 of 378
PDF/HTML Page 98 of 404
single page version

background image
shakra tathā puronā (nagaronā) vidāraṇ karavāthī purandar kahevāy chhe. ā nayanī draṣhṭimān paryāy
shabdono prayog agrāhya chhe kemake ek arthano bodhak ek ja shabda hoy chhe. – samānārthak anya
shabda teno bodh karāvī shakato nathī. padārtha je kṣhaṇe je kriyāmān pariṇat hoy tene je te ja kṣhaṇe
te ja svarūpe grahe chhe tene evambhūtanay kahe chhe. ā nayanī apekṣhāe indra jyāre shāsanakriyāmān
pariṇat hoy tyāre ja te indra shabdanun vāchya thāy, nahi ke anya samayamān paṇ. pramāṇ samyaggnānane
kahevāmān āve chhe. te pratyakṣha ane parokṣhanā bhedathī be prakāranun chhe. je gnān indriy, man, prakāsh
ane upadeshādi bāhya nimittanī apekṣhāe utpanna thāy chhe te parokṣha kahevāy chhe. tenā be bhed
chhe — matignān ane shrutagnān. je gnān indriyo ane mananī sahāyatāthī utpanna thāy chhe tene
matignān kahe chhe. te matignānathī jāṇelī vastunā viṣhayamān je visheṣh vichār utpanna thāy chhe te
shrutagnān kahevāy chhe. pratyakṣha pramāṇ traṇ prakāranun chhe. — avadhignān, manaḥparyayagnān ane kevaḷagnān.
emān je indriy ādinī apekṣhā na karatān dravya, kṣhetra, kāḷ ane bhāvanī maryādāpūrvak rūpī (pudgal
ane tenāthī sambaddha sansārī prāṇī) padārthanun grahaṇ kare chhe tene avadhignān kahe chhe. je jīvonā
manogat padārthane jāṇe chhe te manaḥparyayagnān kahevāy chhe. samasta vishvane yugapad grahaṇ karanār
gnān kevaḷagnān kahevāy chhe. ā traṇey gnān atīndriy chhe. nikṣhep shabdano artha mūkavun thāy chhe.
pratyek shabdano prayog anek arthomān thayā kare chhe. temānthī kyā vakhate kyo artha iṣhṭa chhe, e
batāvavun te nikṣhep vidhinun kārya chhe. te nikṣhep nām, sthāpanā, dravya ane bhāvanā bhedathī chār prakāranā
chhe. vastumān vivakṣhit guṇ ane kriyā ādi na hovā chhatān paṇ kevaḷ lokavyavahār māṭe tenun nām
rākhavāne nāmanikṣhep kahevāy chhe. - jem koī vyaktinun nām lokavyavahār māṭe devadatta (dev dvārā
na apāvā chhatān) rākhavun. kāṣhṭakarma, pustakarma, chitrakarma ane pāsāonā nikṣhep ādimān ‘te ā
chhe’ e prakāranī je kalpanā karavāmān āve chhe tene sthāpanā nikṣhep kahe chhe. te be prakārano chhe –
sadbhāv sthāpanā nikṣhep ane asadbhāv sthāpanā nikṣhep. sthāpyamān vastunā ākāravāḷī koī
anya vastumān je tenī sthāpanā karavāmān āve chhe tene sadbhāv sthāpanā nikṣhep kahevāmān āve
chhe – jem r̥̄uṣhabh jinendranā ākārabhūt pāṣhāṇamān r̥̄uṣhabh jinendranī sthāpanā karavī. je vastu
sthāpyamān padārthanā ākāranī nathī chhatān paṇ temān te vastunī kalpanā karavī tene asadbhāv
sthāpanā nikṣhep kahevāy chhe, – jem shatarañjanī goṭīmān hāthī, ghoḍā ādinī kalpanā karavī. bhaviṣhyamān
thanārī paryāyanī mukhyatāthī vastunun kathan karavun te dravya nikṣhep kahevāy chhe. vartamān paryāyathī lakṣhit
vastunā kathanane bhāvanikṣhep kahevāmān āve chhe. ā rīte ā nikṣheponā vidhānathī aprakr̥utanun nirākaraṇ
ane prakr̥utanun grahaṇ thāy chhe. 139.
(मालिनी)
भवरिपुरिह तावद्दुःखदो यावदात्मन्
तव विनिहितधामा कर्मसंश्लेषदोषः ।

Page 73 of 378
PDF/HTML Page 99 of 404
single page version

background image
स भवति किल रागद्वेषहेतोस्तदादौ
झटिति शिवसुखार्थी यत्नतस्तौ जहीहि ।।१४०।।
anuvād : he ātman! ahīn sansārarūp shatru tyān sudhī ja duḥkh daī shake chhe
jyān sudhī tārāmān gnānarūp jyotine naṣhṭa karanār karmabandharūp doṣhe sthān prāpta karelun
chhe. te karmabandharūp doṣh nishchayathī rāg ane dveṣhanā nimitte thāy chhe. tethī mokṣhasukhano
abhilāṣhī thaīne tun sarvapratham shīghratāthī prayatnapūrvak te bannene chhoḍī de. 140.
(स्रग्धरा)
लोकस्य त्वं न कश्चिन्न स तव यदिह स्वार्जितं भुज्यते कः
संबन्धस्तेन सार्घं तदसति सति वा तत्र कौ रोषतोषौ ।
काये ऽप्येवं जडत्वात्तदनुगतसुखादावपि ध्वंसभावा-
देवंनिश्चित्य हंस स्वबलमनुसर स्थायि मा पश्य पार्श्वम् ।।१४१।।
anuvād : he ātman! na to tame lok (kuṭumbī jan ādi)nā koī chho
ane na te paṇ tamārun koī hoī shake. ahīn tame je kāī kamāyā chho te ja (tamāre)
bhogavavun paḍe chhe. tamāro te lok sāthe bhalā shun sambandh chhe? arthāt kāī paṇ nathī.
to pachhī lok na hoy to viṣhād ane te hoy to harṣha shā māṭe karo chho? evī
ja rīte sharīramān rāgadveṣh na karavo joīe, kem ke te jaḍ (achetan) chhe. tathā sharīr
sāthe sambandhavāḷā indriyaviṣhay bhogajanit sukhādikamān paṇ tamāre rāg-dveṣh karavo
uchit nathī, kem ke te vinashvar chhe. ā rīte nishchay karīne tame tamārī sthir
ātmashaktinun anusaraṇ karo. te nikaṭavartī lokane sthāyī na samajo.
visheṣhārtha : kuṭumb ane dhan – dhānyādi bāhya sarva padārthono ātmā sāthe kāī paṇ
sambandh nathī. te pratyakṣha ja potānāthī judā dekhāy chhe. tethī temanā sanyogamān harṣhit ane
viyogamān khedakhinna thavun yogya nathī. bījun to shun kahīe? je sharīr sadā ātmānī sāthe
ja rahe chhe teno paṇ sambandh ātmā sāthe kāī paṇ nathī; kāraṇ ke ātmā chetan chhe ane
sharīr achetan chhe. sparshanādi indriyono sambandh paṇ te ja sharīr sāthe chhe, nahi ke te chetan
ātmā sāthe. indriyaviṣhayabhogothī utpanna thanārūn sukh vinashvar chhe – sthāyī nathī. tethī he
ātman! sharīr ane tenī sāthe sambandhavāḷā sukh – duḥkhādimān rāg-dveṣh na karatān potānā sthāyī
ātmarūpanun avalokan kar. 141.

Page 74 of 378
PDF/HTML Page 100 of 404
single page version

background image
(शार्दूलविक्रीडित)
आस्तामन्यगतौ प्रतिक्षणलसद्दुःखाश्रितायामहो
देवत्वेऽपि न शान्तिरस्ति भवतो रम्ये ऽणिमादिश्रिया ।
यत्तस्मादपि मृत्युकालकलयाधस्ताद्धठात्पात्यसे
तत्तन्नित्यपदं प्रति प्रतिदिनं रे जीव यत्नं कुरु ।।१४२।।
anuvād : he ātman! kṣhaṇe kṣhaṇe thatān duḥkhanā sthānabhūt anya narak, tiryañch
ane manuṣhyagati to dūr raho; parantu āshcharya to e chhe ke aṇimā ādirūp lakṣhmīthī
ramaṇīy devagatimān paṇ tane shānti nathī. kāraṇ ke tyānthī paṇ tun mr̥utyukāḷ dvārā
baḷajorīthī nīche paḍāy chhe. tethī tun pratidin te nityapad arthāt avinashvar mokṣha
pratye prayatna kar. 142.
(शार्दूलविक्रीडित)
यद् द्रष्टं बहिरङ्गनादिषु चिरं तत्रानुरागो ऽभवत्
भ्रान्त्या भूरि तथापि ताम्यसि ततो मुक्त्वा तदन्तर्विश ।
चेतस्तत्र गुरोः प्रबोधवसतेः किंचित्तदाकर्ण्यते
प्राप्ते यत्र समस्तदुःखविरमाल्लभ्येत नित्यं सुखम् ।।१४३।।
anuvād : he chitta! te bāhya strī ādi padārthomān je sukh joyun chhe temān tane
bhrāntithī chirakāḷ sudhī anurāg thayo chhe. chhatān paṇ tun tenāthī adhik santapta thaī rahyo
chhe. tethī tene chhoḍīne potānā antarātmāmān pravesh kar. tenā viṣhayamān samyaggnānanā
ādhārabhūt guru pāsethī evun kāīk sāmbhaḷavāmān āve chhe ke je prāpta thatān samasta
duḥkhothī chhūṭakāro pāmīne avinashvar (mokṣha) sukh prāpta karī shakāy chhe. 143.
(पृथ्वी)
किमालकोलाहलैरमलबोधसंपन्निधेः
समस्ति यदि कौतुकं किल तवात्मनो दर्शने ।
निरुद्धसकलेन्द्रियो रहसि मुक्त संगग्रहः
कियन्त्यपि दिनान्यतः स्थिरमना भवान् पश्यतु ।।१४४।।
anuvād : he jīv! jo tane nirmaḷ gnānarūp sampattinā āshrayabhūt ātmānā