Panchastikay Sangrah-Gujarati (English transliteration). Choolika; Gatha: 97-109 ; Kaldravyastikay Vyakhyan; Nav padarth poorvak moksh marg prapanch varnan; Jiv Padarth Vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 15

 

Page 141 of 256
PDF/HTML Page 181 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
141
धर्माधर्माकाशान्यपृथग्भूतानि समानपरिमाणानि ।
पृथगुपलब्धिविशेषाणि कुर्वन्त्येकत्वमन्यत्वम् ।।९६।।
धर्माधर्मलोकाकाशानामवगाहवशादेकत्वेऽपि वस्तुत्वेनान्यत्वमत्रोक्त म् ।
धर्माधर्मलोकाकाशानि हि समानपरिमाणत्वात्सहावस्थानमात्रेणैवैकत्वभाञ्जि । वस्तुतस्तु

व्यवहारेण गतिस्थित्यवगाहहेतुत्वरूपेण निश्चयेन विभक्त प्रदेशत्वरूपेण विशेषेण पृथगुपलभ्य- मानेनान्यत्वभाञ्ज्येव भवन्तीति ।।९६।।

— इति आकाशद्रव्यास्तिकायव्याख्यानं समाप्तम् ।

anvayArtha — [ धर्माधर्माकाशानि ] dharma, adharma ane AkAsh (lokAkAsh) [ समान- परिमाणानि ] samAn parimANavALAn [ अपृथग्भूतानि ] apRuthagbhUt hovAthI tem ja [ पृथगुप- लब्धिविशेषाणि ] pRuthak-upalabdha (bhinnabhinna) visheShavALAn hovAthI [ एकत्वम् अन्यत्वम् ] ekatva tem ja anyatvane [ कुर्वन्ति ] kare chhe.

TIkA — ahIn, dharma, adharma ane lokAkAshanun avagAhanI apekShAe ekatva hovA chhatAn vastupaNe anyatva kahevAmAn Avyun chhe.

dharma, adharma ane lokAkAsh samAn parimANavALAn hovAne lIdhe sAthe rahelAn hovAmAtrathI ja ( – mAtra ekakShetrAvagAhanI apekShAe ja) ekatvavALAn chhe; vastuta to, (1) vyavahAre gatihetutva, sthitihetutva ane avagAhahetutvarUp (pRuthak-upalabdha visheSh vaDe) tathA (2) nishchaye 1vibhaktapradeshatvarUp pRuthak-upalabdha 2visheSh vaDe, teo anyatvavALAn ja chhe.

bhAvArtha — dharma, adharma ane lokAkAshanun ekatva to kevaL ekakShetrAvagAhanI apekShAe ja kahI shakAy chhe; vastupaNe to temane anyatva ja chhe, kAraN ke (1) temanAn lakShaNo gatihetutva, sthitihetutva ane avagAhahetutvarUp bhinnabhinna chhe tathA (2) temanA pradesho paN bhinnabhinna chhe. 96.

A rIte AkAshadravyAstikAyanun vyAkhyAn samApta thayun. 1. vibhakta=bhinna. [dharma, adharma ane AkAshane bhinnapradeshapaNun chhe.] 2. visheSh=khAsiyat; vishiShTatA; visheShatA. [vyavahAre tathA nishchaye dharma, adharma ane AkAshanA visheSh

pRuthak upalabdha chhe arthAt bhinnabhinna jovAmAn Ave chhe.]

Page 142 of 256
PDF/HTML Page 182 of 296
single page version

14

2
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
अथ चूलिका ।
आगासकालजीवा धम्माधम्मा य मुत्तिपरिहीणा ।
मुत्तं पोग्गलदव्वं जीवो खलु चेदणो तेसु ।।९७।।
आकाशकालजीवा धर्माधर्मौ च मूर्तिपरिहीनाः ।
मूर्तं पुद्गलद्रव्यं जीवः खलु चेतनस्तेषु ।।९७।।
अत्र द्रव्याणां मूर्तामूर्तत्वं चेतनाचेतनत्वं चोक्त म् ।
स्पर्शरसगन्धवर्णसद्भावस्वभावं मूर्तं, स्पर्शरसगन्धवर्णाभावस्वभावममूर्तम् । चैतन्य-

सद्भावस्वभावं चेतनं, चैतन्याभावस्वभावमचेतनम् । तत्रामूर्तमाकाशं, अमूर्तः कालः, अमूर्तः स्वरूपेण जीवः पररूपावेशान्मूर्तोऽपि, अमूर्तो धर्मः, अमूर्तोऽधर्मः, मूर्तः

have 1chUlikA chhe.
AtmA ane AkAsh, dharma, adharma, kAL amUrta chhe,
chhe mUrta pudgaladravya; temAn jIv chhe chetan khare. 97.

anvayArtha — [ आकाशकालजीवाः ] AkAsh, kAL, jIv, [ धर्माधर्मौ च ] dharma ane adharma [ मूर्तिपरिहीनाः ] amUrta chhe, [ पुद्गलद्रव्यं मूर्तं ] pudgaladravya mUrta chhe. [ तेषु ] temAn [ जीवः ] jIv [ खलु ] kharekhar [ चेतनः ] chetan chhe.

TIkA — ahIn dravyonun mUrtAmUrtapaNun ( – mUrtapaNun athavA amUrtapaNun) ane chetanA- chetanapaNun ( – chetanapaNun athavA achetanapaNun) kahevAmAn Avyun chhe.

sparsha-ras-gandh-varNano sadbhAv jeno svabhAv chhe te mUrta chhe; sparsha-ras-gandh-varNano abhAv jeno svabhAv chhe te amUrta chhe. chaitanyano sadbhAv jeno svabhAv chhe te chetan chhe; chaitanyano abhAv jeno svabhAv chhe te achetan chhe. tyAn, AkAsh amUrta chhe, kAL amUrta chhe, jIv svarUpe amUrta chhe, pararUpamAn 2pravesh dvArA ( – mUrta dravyanA sanyoganI apekShAe) 1. chUlikA=shAstramAn nahi kahevAI gayelAnun vyAkhyAn karavun athavA kahevAI gayelAnun visheSh vyAkhyAn

karavun athavA bannenun yathAyogya vyAkhyAn karavun te. 2. jIv nishchaye amUrta-akhanD-ekapratibhAsamay hovAthI amUrta chhe, rAgAdirahit sahajAnand jeno ek

svabhAv chhe evA AtmatattvanI bhAvanArahit jIv vaDe upArjit je mUrta karma tenA sansarga dvArA
vyavahAre mUrta paN chhe.

Page 143 of 256
PDF/HTML Page 183 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
143

पुद्गल एवैक इति । अचेतनमाकाशं, अचेतनः कालः, अचेतनो धर्मः, अचेतनोऽधर्मः, अचेतनः पुद्गलः, चेतनो जीव एवैक इति ।।९७।।

जीवा पोग्गलकाया सह सक्किरिया हवंति ण य सेसा ।
पोग्गलकरणा जीवा खंधा खलु कालकरणा दु ।।९८।।
जीवाः पुद्गलकायाः सह सक्रिया भवन्ति न च शेषाः ।
पुद्गलकरणा जीवाः स्कन्धाः खलु कालकरणास्तु ।।९८।।
अत्र सक्रियनिष्क्रियत्वमुक्त म् ।
प्रदेशान्तरप्राप्तिहेतुः परिस्पन्दनरूपपर्यायः क्रिया । तत्र सक्रिया बहिरङ्गसाधनेन

सहभूताः जीवाः, सक्रिया बहिरङ्गसाधनेन सहभूताः पुद्गलाः । निष्क्रियमाकाशं, निष्क्रियो धर्मः, निष्क्रियोऽधर्मः, निष्क्रियः कालः । जीवानां सक्रियत्वस्य बहिरङ्गसाधनं mUrta paN chhe, dharma amUrta chhe, adharma amUrta chhe; pudgal ja ek mUrta chhe. AkAsh achetan chhe, kAL achetan chhe, dharma achetan chhe, adharma achetan chhe, pudgal achetan chhe; jIv ja ek chetan chhe. 97.

jIv-pudgalo sahabhUt chhe sakriy, niShkriy sheSh chhe;
chhe kAL pudgalane karaN, pudgal karaN chhe jIvane. 98.

anvayArtha — [ सह जीवाः पुद्गलकायाः ] bAhya karaN sahit rahelA jIvo ane pudgalo [ सक्रियाः भवन्ति ] sakriy chhe, [ न च शेषाः ] bAkInAn dravyo sakriy nathI ( – niShkriy chhe); [ जीवाः ] jIvo [ पुद्गलकरणाः ] pudgalakaraNavALA ( – jemane sakriyapaNAmAn pudgal bahirang sAdhan hoy evA) chhe [ स्कन्धाः खलु कालकरणाः तु ] ane skandho arthAt pudgalo to kALakaraNavALA ( – jemane sakriyapaNAmAn kAL bahirang sAdhan hoy evA) chhe.

TIkA — ahIn (dravyonun) sakriy-niShkriyapaNun kahevAmAn Avyun chhe.

pradeshAntaraprAptino hetu ( – anya pradeshanI prAptinun kAraN) evo je parispandarUp paryAy, te kriyA chhe. tyAn, bahirang sAdhan sAthe rahelA jIvo sakriy chhe; bahirang sAdhan sAthe rahelA pudgalo sakriy chhe. AkAsh niShkriy chhe; dharma niShkriy chhe; adharma niShkriy chhe; kAL niShkriy chhe.

Page 144 of 256
PDF/HTML Page 184 of 296
single page version

14

4
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

कर्मनोकर्मोपचयरूपाः पुद्गला इति ते पुद्गलकरणाः । तदभावान्निःक्रियत्वं सिद्धानाम् । पुद्गलानां सक्रियत्वस्य बहिरङ्गसाधनं परिणामनिर्वर्तकः काल इति ते कालकरणाः । न च कर्मादीनामिव कालस्याभावः । ततो न सिद्धानामिव निष्क्रियत्वं पुद्गलानामिति ।।९८।।

जे खलु इंदियगेज्झा विसया जीवेहिं होंति ते मुत्ता ।
सेसं हवदि अमुत्तं चित्तं उभयं समादियदि ।।९९।।
ये खलु इन्द्रियग्राह्या विषया जीवैर्भवन्ति ते मूर्ताः ।
शेषं भवत्यमूर्तं चित्तमुभयं समाददाति ।।९९।।
मूर्तामूर्तलक्षणाख्यानमेतत् ।

jIvone sakriyapaNAnun bahirang sAdhan karma-nokarmanA sanchayarUp pudgalo chhe; tethI jIvo pudgalakaraNavALA chhe. tenA abhAvane lIdhe ( – pudgalakaraNanA abhAvane lIdhe) siddhone niShkriyapaNun chhe (arthAt siddhone karma-nokarmanA sanchayarUp pudgalono abhAv hovAthI teo niShkriy chhe.) pudgalone sakriyapaNAnun bahirang sAdhan *pariNAmaniShpAdak kAL chhe; tethI pudgalo kALakaraNavALA chhe.

karmAdikanI mAphak (arthAt jem karma-nokarmarUp pudgalono abhAv thAy chhe tem) kALano abhAv hoto nathI; tethI siddhonI mAphak (arthAt jem siddhone niShkriyapaNun hoy chhe tem) pudgalone niShkriyapaNun hotun nathI. 98.

chhe jIvane je viShay indriyagrAhya, te sau mUrta chhe;
bAkI badhuy amUrta chhe; man jANatun te ubhayane. 99.

anvayArtha — [ ये खलु ] je padArtho [ जीवैः इन्द्रियग्राह्याः विषयाः ] jIvonA indriyagrAhya viShayo chhe [ ते मूर्ताः भवन्ति ] teo mUrta chhe ane [ शेषं ] bAkIno padArthasamUh [ अमूर्तं भवति ] amUrta chhe. [ चित्तम् ] chitta [ उभयं ] te bannene [ समाददाति ] grahaN kare chhe ( – jANe chhe).

TIkA — A, mUrta ane amUrtanAn lakShaNanun kathan chhe. *pariNAmaniShpAdak=pariNAmano nipajAvanAro; pariNAm nIpajavAmAn je nimittabhUt (bahirang

sAdhanabhUt) chhe evo.

Page 145 of 256
PDF/HTML Page 185 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
145

इह हि जीवैः स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुर्भिरिन्द्रियैस्तद्विषयभूताः स्पर्शरसगन्धवर्णस्वभावा अर्था गृह्यन्ते । श्रोत्रेन्द्रियेण तु त एव तद्विषयहेतुभूतशब्दाकारपरिणता गृह्यन्ते । ते कदाचित्स्थूलस्कन्धत्वमापन्नाः कदाचित्सूक्ष्मत्वमापन्नाः कदाचित्परमाणुत्वमापन्नाः इन्द्रिय- ग्रहणयोग्यतासद्भावाद् गृह्यमाणा अगृह्यमाणा वा मूर्ता इत्युच्यन्ते । शेषमितरत् समस्तमप्यर्थ- जातं स्पर्शरसगन्धवर्णाभावस्वभावमिन्द्रियग्रहणयोग्यताया अभावादमूर्तमित्युच्यते । चित्तग्रहण- योग्यतासद्भावभाग्भवति तदुभयमपि; चित्तं ह्यनियतविषयमप्राप्यकारि मतिश्रुतज्ञानसाधनीभूतं मूर्तममूर्तं च समाददातीति ।।९९।। — इति चूलिका समाप्ता ।

A lokamAn jIvo vaDe sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy ane chakShurindriy dvArA temanA ( – te indriyonA) viShayabhUt, sparsha-ras-gandh-varNasvabhAvavALA padArtho ( – sparsha, ras, gandh ane varNa jemano svabhAv chhe evA padArtho) grahAy chhe ( – jaNAy chhe); ane shrotrendriy dvArA te ja padArtho tenA (shrotrendriyanA) 1viShayahetubhUt shabdAkAre pariNamyA thakA grahAy chhe. teo (te padArtho), kadAchit sthUlaskandhapaNAne pAmatA thakA, kadAchit sUkShmatvane (sUkShmaskandhapaNAne) pAmatA thakA ane kadAchit paramANupaNAne pAmatA thakA indriyo dvArA grahAtA hoy ke na grahAtA hoy, indriyo vaDe grahAvAnI yogyatAno (sadA) sadbhAv hovAthI ‘mUrta’ kahevAy chhe.

sparsha-ras-gandh-varNano abhAv jeno svabhAv chhe evo bAkIno anya samasta padArthasamUh indriyo vaDe grahAvAnI yogyatAnA abhAvane lIdhe ‘amUrta’ kahevAy chhe.

te banne ( – pUrvokta banne prakAranA padArtho) chitta vaDe grahAvAnI yogyatAnA sadbhAvavALA chhe; chitta — ke je 2aniyat viShayavALun, 3aprApyakArI ane matishrutagnAnanA sAdhanabhUt ( – matignAn tathA shrutagnAnamAn nimittabhUt) chhe te — mUrta tem ja amUrtane grahaN kare chhe ( – jANe chhe). 99.

A rIte chUlikA samApta thaI. 1. te sparsha-ras-gandh-varNasvabhAvavALA padArthone (arthAt pudgalone) shrotrendriyanA viShay thavAmAn hetubhUt

shabdAkArapariNAm chhe, tethI te padArtho (pudgalo) shabdAkAre pariNamyA thakA shrotredriny dvArA grahAy chhe. 2. aniyat=anishchit. [jem pAnch indriyomAnnI pratyek indriyano viShay niyat chhe tem manano viShay

niyat nathI, aniyat chhe.] 3. aprApyakArI=gney viShayone sparshyA vinA kArya karanAr — jANanAr. [man ane chakShu aprApyakArI

chhe, chakShu sivAyanI chAr indriyo prApyakArI chhe.] pt.. 19

Page 146 of 256
PDF/HTML Page 186 of 296
single page version

14

6
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
अथ कालद्रव्यव्याख्यानम् ।
कालो परिणामभवो परिणामो दव्वकालसंभूदो ।
दोण्हं एस सहावो कालो खणभंगुरो णियदो ।।१००।।
कालः परिणामभवः परिणामो द्रव्यकालसम्भूतः ।
द्वयोरेष स्वभावः कालः क्षणभङ्गुरो नियतः ।।१००।।
व्यवहारकालस्य निश्चयकालस्य च स्वरूपाख्यानमेतत् ।
तत्र क्रमानुपाती समयाख्यः पर्यायो व्यवहारकालः, तदाधारभूतं द्रव्यं निश्चयकालः । तत्र

व्यवहारकालो निश्चयकालपर्यायरूपोपि जीवपुद्गलानां परिणामेनावच्छिद्यमानत्वात्तत्परिणामभव इत्युपगीयते, जीवपुद्गलानां परिणामस्तु बहिरङ्गनिमित्तभूतद्रव्यकालसद्भावे सति सम्भूतत्वार्द्दरव्य- कालसम्भूत इत्यभिधीयते । तत्रेदं तात्पर्यं — व्यवहारकालो जीवपुद्गलपरिणामेन निश्चीयते,

have kALadravyanun vyAkhyAn chhe.
pariNAmabhav chhe kAL, kALapadArthabhav pariNAm chhe;

– A chhe svabhAvo ubhayanA; kShaNabhangI ne dhruv kAL chhe. 100.

anvayArtha — [ कालः परिणामभवः ] kAL pariNAmathI utpanna thAy chhe (arthAt vyavahArakAL jIv-pudgalonA pariNAmathI mapAy chhe); [ परिणामः द्रव्यकालसम्भूतः ] pariNAm dravyakALathI utpanna thAy chhe. — [ द्वयोः एषः स्वभावः ] A, banneno svabhAv chhe. [ कालः क्षणभङ्गुरः नियतः ] kAL kShaNabhangur tem ja nitya chhe.

TIkA — A, vyavahArakAL tathA nishchayakALanA svarUpanun kathan chhe.

tyAn, ‘samay’ nAmano je kramik paryAy te vyavahArakAL chhe; tenA AdhArabhUt dravya te nishchayakAL chhe.

tyAn, vyavahArakAL nishchayakALanA paryAyarUp hovA chhatAn jIv-pudgalonA pariNAmathI mapAto — jaNAto hovAne lIdhe ‘jIv-pudgalonA pariNAmathI utpanna thato’ kahevAy chhe; ane jIv-pudgalonA pariNAm bahirang-nimittabhUt dravyakALanA sadbhAvamAn utpanna thatA hovAne lIdhe ‘dravyakALathI utpanna thatA’ kahevAy chhe. tyAn, tAtparya e chhe ke — vyavahArakAL jIv- pudgalonA pariNAm vaDe nakkI thAy chhe; ane nishchayakAL jIv-pudgalonA pariNAmanI

Page 147 of 256
PDF/HTML Page 187 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
147

निश्चयकालस्तु तत्परिणामान्यथानुपपत्त्येति । तत्र क्षणभङ्गी व्यवहारकालः सूक्ष्मपर्यायस्य तावन्मात्रत्वात्, नित्यो निश्चयकालः स्वगुणपर्यायाधारद्रव्यत्वेन सर्वर्दैवाविनश्वरत्वादिति ।।१००।।

कालो त्ति य ववदेसो सब्भावपरूवगो हवदि णिच्चो ।
उप्पण्णप्पद्धंसी अवरो दीहंतरट्ठाई ।।१०१।।
काल इति च व्यपदेशः सद्भावप्ररूपको भवति नित्यः ।
उत्पन्नप्रध्वंस्यपरो दीर्घान्तरस्थायी ।।१०१।।
नित्यक्षणिकत्वेन कालविभागख्यापनमेतत् ।
यो हि द्रव्यविशेषः ‘अयं कालः, अयं कालः’ इति सदा व्यपदिश्यते स खलु स्वस्य

सद्भावमावेदयन् भवति नित्यः । यस्तु पुनरुत्पन्नमात्र एव प्रध्वंस्यते स खलु तस्यैव anyathA anupapatti vaDe (arthAt jIv-pudgalonA pariNAm bIjI rIte nahi banI shakatA hovAthI) nakkI thAy chhe.

tyAn, vyavahArakAL *kShaNabhangI chhe, kAraN ke sUkShma paryAy evaDo ja mAtra ( – kShaNamAtra jevaDo ja, samayamAtra jevaDo ja) chhe; nishchayakAL nitya chhe, kAraN ke te potAnA guN-paryAyonA AdhArabhUt dravyapaNe sadAy avinAshI chhe. 100.

chhe ‘kAL’ sangnA satprarUpak tethI kAL sunitya chhe;
utpannadhvansI anya je te dIrghasthAyI paN Thare. 101.

anvayArtha — [ कालः इति च व्यपदेशः ] ‘kAL’ evo vyapadesh [ सद्भावप्ररूपकः ] sadbhAvano prarUpak chhe tethI [ नित्यः भवति ] kAL (nishchayakAL) nitya chhe. [ उत्पन्नध्वंसी अपरः ] utpannadhvansI evo je bIjo kAL (arthAt utpanna thatAn vent ja naShTa thanAro je vyavahArakAL) te [ दीर्घान्तरस्थायी ] (kShaNik hovA chhatAn pravAhaapekShAe) dIrgha sthitino paN (kahevAy) chhe.

TIkA — kALanA ‘nitya’ ane ‘kShaNik’ evA be vibhAganun A kathan chhe.

‘A kAL chhe, A kAL chhe’ em karIne je dravyavisheShano sadA vyapadesh (nirdesh, kathan) karavAmAn Ave chhe, te (dravyavisheSh arthAt nishchayakALarUp khAs dravya) kharekhar potAnA sadbhAvane jAher karatun thakun nitya chhe; ane je utpanna thatAn vent ja naShTa thAy *kShaNabhangI=kShaNe kShaNe nAsh pAmanAro; pratisamay jeno dhvans thAy chhe evo; kShaNabhangur; kShaNik.

Page 148 of 256
PDF/HTML Page 188 of 296
single page version

14

8
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

द्रव्यविशेषस्य समयाख्यः पर्याय इति । स तूत्सङ्गितक्षणभङ्गोऽप्युपदर्शितस्वसन्तानो नयबलाद्दीर्घान्तरस्थाय्युपगीयमानो न दुष्यति; ततो न खल्वावलिकापल्योपमसागरोपमादि- व्यवहारो विप्रतिषिध्यते । तदत्र निश्चयकालो नित्यः द्रव्यरूपत्वात्, व्यवहारकालः क्षणिकः पर्यायरूपत्वादिति ।।१०१।।

एदे कालागासा धम्माधम्मा य पोग्गला जीवा ।
लब्भंति दव्वसण्णं कालस्स दु णत्थि कायत्तं ।।१०२।।
एते कालाकाशे धर्माधर्मौ च पुद्गला जीवाः ।
लभन्ते द्रव्यसञ्ज्ञां कालस्य तु नास्ति कायत्वम् ।।१०२।।
कालस्य द्रव्यास्तिकायत्वविधिप्रतिषेधविधानमेतत् ।
यथा खलु जीवपुद्गलधर्माधर्माकाशानि सकलद्रव्यलक्षणसद्भावार्द्दरव्यव्यपदेश भाञ्जि

chhe, te (vyavahArakAL) kharekhar te ja dravyavisheShano ‘samay’ nAmano paryAy chhe. te kShaNabhangI hovA chhatAn paN potAnI santatine (pravAhane) darshAvato hovAne lIdhe tene nayanA baLathI ‘lAmbA vakhat sudhI TakanAro’ kahevAmAn doSh nathI; tethI AvalikA, palyopam, sAgaropam ityAdi vyavahArano niShedh karavAmAn Avato nathI.

e rIte ahIn em kahyun ke — nishchayakAL dravyarUp hovAthI nitya chhe, vyavahArakAL paryAyarUp hovAthI kShaNik chhe. 101.

A jIv, pudgal, kAL, dharma, adharma tem ja nabh viShe
chhe ‘dravya’sangnA sarvane, kAyatva chhe nahi kALane. 102.

anvayArtha — [ एते ] A [ कालाकाशे ] kAL, AkAsh, [ धर्माधर्मौ ] dharma, adharma, [ पुद्गलाः ] pudgalo [ च ] ane [ जीवाः ] jIvo (badhAn) [ द्रव्यसञ्ज्ञां लभन्ते ] ‘dravya’sangnAne pAme chhe; [ कालस्य तु ] parantu kALane [ कायत्वम् ] kAyapaNun [ न अस्ति ] nathI.

TIkA — A, kALane dravyapaNAnA vidhAnanun ane astikAyapaNAnA niShedhanun kathan chhe (arthAt kALane dravyapaNun chhe paN astikAyapaNun nathI em ahIn kahyun chhe).

jem kharekhar jIv, pudgal, dharma, adharma ane AkAshane dravyanAn saghaLAn lakShaNono sadbhAv hovAthI teo ‘dravya’sangnAne pAme chhe, tem kAL paN (tene dravyanA saghaLAn lakShaNono

Page 149 of 256
PDF/HTML Page 189 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
149

भवन्ति, तथा कालोऽपि । इत्येवं षड्द्रव्याणि । किन्तु यथा जीवपुद्गलधर्माधर्माकाशानां द्वयादिप्रदेशलक्षणत्वमस्ति अस्तिकायत्वं, न तथा लोकाकाशप्रदेशसंख्यानामपि कालाणूनामेक- प्रदेशत्वादस्त्यस्तिकायत्वम् । अत एव च पञ्चास्तिकायप्रकरणे न हीह मुख्यत्वेनोपन्यस्तः कालः । जीवपुद्गलपरिणामावच्छिद्यमानपर्यायत्वेन तत्परिणामान्यथानुपपत्त्यानुमीयमानद्रव्यत्वेना- त्रैवान्तर्भावितः ।।१०२।।

— इति कालद्रव्यव्याख्यानं समाप्तम् ।
एवं पवयणसारं पंचत्थियसंगहं वियाणित्ता ।
जो मुयदि रागदोसे सो गाहदि दुक्खपरिमोक्खं ।।१०३।।

sadbhAv hovAthI) ‘dravya’sangnAne pAme chhe. e pramANe chha dravyo chhe. parantu jem jIv, pudgal, dharma, adharma ane AkAshane 1dvi-Adi pradesho jenun lakShaN chhe evun astikAyapaNun chhe, tem kALANuone — joke temanI sankhyA lokAkAshanA pradesho jeTalI (asankhya) chhe topaN — ekapradeshIpaNAne lIdhe astikAyapaNun nathI. ane Am hovAthI ja (arthAt kAL astikAy nahi hovAthI ja) ahIn panchAstikAyanA prakaraNamAn mukhyapaNe kALanun kathan karavAmAn Avyun nathI; (parantu) jIv-pudgalonA pariNAm dvArA je jaNAy chhe — mapAy chhe evA tenA paryAy hovAthI tathA jIv-pudgalonA pariNAmanI anyathA anupapatti dvArA jenun anumAn thAy chhe evun te dravya hovAthI tene ahIn 2antarbhUt karavAmAn Avyo chhe. 102.

A rIte kALadravyanun vyAkhyAn samApta thayun.
e rIt pravachanasArarUp ‘panchAstisangrah’ jANIne
je jIv chhoDe rAgadveSh, lahe sakaLadukhamokShane. 103.
1. dvi-Adi=be athavA vadhAre; bethI mAnDIne anant paryant.
2. antarbhUt karavun=andar samAvI levun; samAviShTa karavun; samAvesh karavo. [A ‘panchAstikAyasangrah nAmanA
shAstramAn kALanun mukhyapaNe varNan nathI, pAnch astikAyonun mukhyapaNe varNan chhe. tyAn jIvAstikAy
ane pudgalAstikAyanA pariNAmonun varNan karatAn, te pariNAmo dvArA jenA pariNAmo jaNAy chhe
 — mapAy chhe te padArthane (kALane) tathA te pariNAmonI anyathA anupapatti dvArA jenun anumAn
thAy chhe te padArthane (kALane) gauNapaNe varNavavo uchit chhe em gaNIne ahIn panchAstikAyaprakaraNanI
andar gauNapaNe kALanA varNanano samAvesh karavAmAn Avyo chhe.]

Page 150 of 256
PDF/HTML Page 190 of 296
single page version

150

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
एवं प्रवचनसारं पञ्चास्तिकायसंग्रहं विज्ञाय ।
यो मुञ्चति रागद्वेषौ स गाहते दुःखपरिमोक्षम् ।।१०३।।
तदवबोधफलपुरस्सरः पञ्चास्तिकायव्याख्योपसंहारोऽयम् ।
न खलु कालकलितपञ्चास्तिकायेभ्योऽन्यत् किमपि सकलेनापि प्रवचनेन प्रतिपाद्यते ।

ततः प्रवचनसार एवायं पञ्चास्तिकायसंग्रहः । यो हि नामामुं समस्तवस्तुतत्त्वा- भिधायिनमर्थतोऽर्थितयावबुध्यात्रैव जीवास्तिकायान्तर्गतमात्मानं स्वरूपेणात्यन्तविशुद्ध- चैतन्यस्वभावं निश्चित्य परस्परकार्यकारणीभूतानादिरागद्वेषपरिणामकर्मबन्धसन्तति-

anvayArtha — [ एवम् ] e pramANe [ प्रवचनसारं ] pravachananA sArabhUt [ पञ्चास्ति- कायसंग्रहं ] ‘panchAstikAyasangrah’ne [ विज्ञाय ] jANIne [ यः ] je [ रागद्वेषौ ] rAgadveShane [ मुञ्चति ] chhoDe chhe, [ सः ] te [ दुःखपरिमोक्षम् गाहते ] dukhathI parimukta thAy chhe.

TIkA — ahIn panchAstikAyanA avabodhanun phaL kahIne panchAstikAyanA vyAkhyAnano upasanhAr karavAmAn Avyo chhe.

kharekhar saghaLuy (dvAdashAngarUpe vistIrNa) pravachan kAL sahit panchAstikAyathI anya kAI paN pratipAdit karatun nathI; tethI pravachanano sAr ja A ‘panchAstikAy- sangrah’ chhe. je puruSh kharekhar samastavastutattvanA kahenArA A ‘panchAstikAyasangrah’ne 1arthata 2arthIpaNe jANIne, emAn ja kahelA jIvAstikAyane viShe 3antargat rahelA potAne (nij AtmAne) svarUpe atyant vishuddha chaitanyasvabhAvavALo nishchit karIne, 4paraspar kAryakAraNabhUt evA anAdi rAgadveShapariNAm ane karmabandhanI paramparAthI 1. arthata=artha pramANe; vAchyane anulakShIne; vAchyasApekSha; vAstavik rIte. 2. arthIpaNe=garajupaNe; yAchakapaNe; sevakapaNe; k kprApta karavAnA prayojanathI (arthAt hitaprAptinA

hetuthI). 3. jIvAstikAyanI andar pote (nij AtmA) samAI jAy chhe, tethI jevun jIvAstikAyanun svarUp

varNavavAmAn Avyun chhe tevun ja potAnun svarUp chhe arthAt pote paN svarUpathI atyant vishuddha
chaitanyasvabhAvavALo chhe.

4. rAgadveShapariNAm ane karmabandh anAdi kALathI ekabIjAne kAryakAraNarUp chhe.

Page 151 of 256
PDF/HTML Page 191 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
151

समारोपितस्वरूपविकारं तदात्वेऽनुभूयमानमवलोक्य तत्कालोन्मीलितविवेकज्योतिः कर्मबन्ध- सन्ततिप्रवर्तिकां रागद्वेषपरिणतिमत्यस्यति, स खलु जीर्यमाणस्नेहो जघन्यस्नेहगुणाभिमुख- परमाणुवद्भाविबन्धपराङ्मुखः पूर्वबन्धात्प्रच्यवमानः शिखितप्तोदकदौस्थ्यानुकारिणो दुःखस्य परिमोक्षं विगाहत इति ।।१०३।।

मुणिऊण एतदट्ठं तदणुगमणुज्जदो णिहदमोहो ।
पसमियरागद्दोसो हवदि हदपरापरो जीवो ।।१०४।।

jenAmAn 1svarUpavikAr 2AropAyelo chhe evo potAne (nij AtmAne) te kALe anubhavAto avalokIne, te kALe vivekajyoti pragaT hovAthI (arthAt atyant vishuddha chaitanyasvabhAvanun ane vikAranun bhedagnAn te kALe ja pragaT vartatun hovAthI) karmabandhanI paramparAne pravartAvanArI rAgadveShapariNatine chhoDe chhe, te puruSh, kharekhar jene 3sneh jIrNa thato jAy chhe evo, jaghanya 4snehaguNanI sammukh vartatA paramANunI mAphak bhAvI bandhathI parAngmukh vartato thako, pUrva bandhathI chhUTato thako, agnitapta jaLanI 5dusthiti samAn je dukh tenAthI parimukta thAy chhe. 103.

A artha jANI, anugaman-udyam karI, haNI mohane,
prashamAvI rAgadveSh, jIv uttar-pUrav virahit bane. 104.
1. svarUpavikAr=svarUpano vikAr. [svarUp be prakAre chhe (1) dravyArthik nayanA viShayabhUt svarUp,
ane (2) paryAyArthik nayanA viShayabhUt svarUp. jIvamAn je vikAr thAy chhe te paryAyArthik nayanA
viShayabhUt svarUpane viShe thAy chhe, dravyArthik nayanA viShayabhUt svarUpane viShe nahi; te (dravyArthik
nayanA viShayabhUt) svarUp to sadAy atyant vishuddha chaitanyAtmak chhe.]

2. AropAyelo=(navo arthAt aupAdhikarUpe) karAyelo. [sphaTikamaNimAn aupAdhikarUpe thatI rangit

dashAnI mAphak jIvamAn aupAdhikarUpe vikAraparyAy thato kadAchit anubhavAy chhe.] 3. sneh=rAgAdirUp chIkAsh 4. sneh=sparshaguNanA paryAyarUp chIkAsh. [jem jaghanya chIkAshanI sammukh vartato paramANu bhAvI bandhathI

parAngmukh chhe, tem jene rAgAdi jIrNa thatA jAy chhe evo puruSh bhAvI bandhathI parAngmukh chhe.] 5. dusthiti=ashAnt sthiti (arthAt taLe-upar thavun te, khadakhad thavun te); asthiratA; kharAb – kaphoDI

sthiti. [jem agnitapta jaL khadakhad thAy chhe, taLe – upar thayA kare chhe, tem dukh AkuLatAmay
chhe.]

Page 152 of 256
PDF/HTML Page 192 of 296
single page version

152panchAstikAyasangrah

ज्ञात्वैतदर्थं तदनुगमनोद्यतो निहतमोहः ।
प्रशमितरागद्वेषो भवति हतपरापरो जीवः ।।१०४।।
दुःखविमोक्षकरणक्रमाख्यानमेतत् ।
एतस्य शास्त्रस्यार्थभूतं शुद्धचैतन्यस्वभावमात्मानं कश्चिज्जीवस्तावज्जानीते । ततस्त-

मेवानुगन्तुमुद्यमते । ततोऽस्य क्षीयते द्रष्टिमोहः । ततः स्वरूपपरिचयादुन्मज्जति ज्ञानज्योतिः । ततो रागद्वेषौ प्रशाम्यतः । ततः उत्तरः पूर्वश्च बन्धो विनश्यति । ततः पूनर्बन्धहेतुत्वाभावात् स्वरूपस्थो नित्यं प्रतपतीति ।।१०४।।

इति समयव्याख्यायामन्तर्नीतषड्द्रव्यपञ्चास्तिकायवर्णनः प्रथमः श्रुतस्कन्धः समाप्तः ।।१।।

anvayArtha — [ जीवः ] jIv [ एतद् अर्थं ज्ञात्वा ] A arthane jANIne ( – A shAstranA arthabhUt shuddhAtmAne jANIne), [ तदनुगमनोद्यतः ] tene anusaravAno udyam karato thako [ निहतमोहः ] hatamoh thaIne ( – jene darshanamohano kShay thayo hoy evo thaIne), [ प्रशमितरागद्वेषः ] rAgadveShane prashamit ( – nivRutta) karIne, [ हतपरापरः भवति ] uttar ane pUrva bandhano jene nAsh thayo chhe evo thAy chhe.

TIkA — A, dukhathI vimukta thavAnA kramanun kathan chhe.

pratham, koI jIv A shAstranA arthabhUt shuddhachaitanyasvabhAvavALA (nij) AtmAne jANe chhe; tethI (pachhI) tene ja anusaravAno udyam kare chhe; tethI tene draShTimohano kShay thAy chhe; tethI svarUpanA parichayane lIdhe gnAnajyoti pragaT thAy chhe; tethI rAgadveSh prashamI jAy chhe ( — nivRutta) thAy chhe; tethI uttar ane pUrva ( – pachhIno ane pahelAnno) bandh vinAsh pAme chhe; tethI pharIne bandh thavAnA hetupaNAno abhAv hovAthI svarUpasthapaNe sadA pratape chhe — pratApavant varte chhe (arthAt te jIv sadAy svarUpasthit rahI paramAnandagnAnAdirUpe pariName chhe). 104.

A rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI panchAstikAyasangrah shAstranI shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit) samayavyAkhyA nAmanI TIkAmAn ShaDdravyapanchAstikAyavarNan nAmano pratham shrutaskandh samApta thayo.

❀

Page 153 of 256
PDF/HTML Page 193 of 296
single page version

153
– 2 –
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
द्रव्यस्वरूपप्रतिपादनेन
शुद्धं बुधानामिह तत्त्वमुक्त म् ।
पदार्थभङ्गेन कृतावतारं
प्रकीर्त्यते सम्प्रति वर्त्म तस्य ।।७।।
अभिवंदिऊण सिरसा अपुणब्भवकारणं महावीरं ।
तेसिं पयत्थभंगं मग्गं मोक्खस्स वोच्छामि ।।१०५।।

[pratham, shrI amRutachandrAchAryadev pahelA shrutaskandhane viShe shun kahevAmAn Avyun ane bIjA shrutaskandhane viShe shun kahevAmAn Avashe te shlok dvArA ati sankShepamAn darshAve chhe]

[shlokArtha — ] ahIn (A shAstramAn pratham shrutaskandhane viShe) dravyasvarUpanA pratipAdan vaDe budh puruShone (samaju jIvone) shuddha tattva (shuddhAtmatattva) upadeshavAmAn Avyun. have padArthabhed vaDe upodghAt karIne ( – nav padArtharUp bhed vaDe prArambh karIne) teno mArga ( – shuddhAtmatattvano mArga arthAt tenA mokShano mArga) varNavavAmAn Ave chhe. [7]

[have A bIjA shrutaskandhane viShe shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit gAthAsUtra sharU karavAmAn Ave chhe]

shirasA namI apunarjanamanA hetu shrI mahAvIrane,
bhAkhun padArthavikalpa tem ja mokSha kerA mArgane. 105.
pt.. 20

Page 154 of 256
PDF/HTML Page 194 of 296
single page version

15

4
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
अभिवन्द्य शिरसा अपुनर्भवकारणं महावीरम् ।
तेषां पदार्थभङ्गं मार्गं मोक्षस्य वक्ष्यामि ।।१०५।।
आप्तस्तुतिपुरस्सरा प्रतिज्ञेयम् ।
अमुना हि प्रवर्तमानमहाधर्मतीर्थस्य मूलकर्तृत्वेनापुनर्भवकारणस्य भगवतः

परमभट्टारकमहादेवाधिदेवश्रीवर्द्धमानस्वामिनः सिद्धिनिबन्धनभूतां भावस्तुतिमासूत्र्य, कालकलितपञ्चास्तिकायानां पदार्थविकल्पो मोक्षस्य मार्गश्च वक्त व्यत्वेन प्रतिज्ञात इति ।।१०५।।

सम्मत्तणाणजुत्तं चारित्तं रागदोसपरिहीणं ।
मोक्खस्स हवदि मग्गो भव्वाणं लद्धबुद्धीणं ।।१०६।।

anvayArtha — [ अपुनर्भवकारणं ] apunarbhavanA kAraN [ महावीरम् ] shrI mahAvIrane [ शिरसा अभिवन्द्य ] shirasA vandan karIne, [ तेषां पदार्थभङ्गं ] temano padArthabhed ( – kAL sahit panchAstikAyano nav padArtharUp bhed) tathA [ मोक्षस्य मार्गं ] mokShano mArga [ वक्ष्यामि ] kahIsh.

TIkA — A, AptanI stutipUrvak pratignA chhe.

pravartamAn mahAdharmatIrthanA mUL kartA tarIke jeo *apunarbhavanA kAraN chhe evA bhagavAn, param bhaTTArak, mahAdevAdhidev shrI vardhamAnasvAmInI, siddhatvanA nimittabhUt bhAvastuti karIne, kAL sahit panchAstikAyano padArthabhed (arthAt chha dravyono nav padArtharUp bhed) tathA mokShano mArga kahevAnI A gAthAsUtramAn pratignA karavAmAn AvI chhe. 105.

samyaktvagnAn samet chArit rAgadveShavihIn je,
te hoy chhe nirvANamArag labdhabuddhi bhavyane. 106.
*apunarbhav=mokSha. [param pUjya bhagavAn shrI vardhamAnasvAmI, hAlamAn pravartatun je ratnatrayAtmak
mahAdharmatIrtha tenA mUL pratipAdak hovAthI, mokShasukharUpI sudhArasanA pipAsu bhavyone mokShanA
nimittabhUt chhe.]

Page 155 of 256
PDF/HTML Page 195 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
155
सम्यक्त्वज्ञानयुक्तं चारित्रं रागद्वेषपरिहीणम् ।
मोक्षस्य भवति मार्गो भव्यानां लब्धबुद्धीनाम् ।।१०६।।
मोक्षमार्गस्यैव तावत्सूचनेयम् ।
सम्यक्त्वज्ञानयुक्त मेव नासम्यक्त्वज्ञानयुक्तं , चारित्रमेव नाचारित्रं, रागद्वेषपरिहीणमेव न

रागद्वेषापरिहीणम्, मोक्षस्यैव न भावतो बंधस्य, मार्ग एव नामार्गः, भव्यानामेव नाभव्यानां, लब्धबुद्धीनामेव नालब्धबुद्धीनां, क्षीणकषायत्वे भवत्येव न कषायसहितत्वे भवतीत्यष्टधा नियमोऽत्र द्रष्टव्यः ।।१०६।।

anvayArtha — [ सम्यक्त्वज्ञानयुक्तं ] samyaktva ane gnAnathI sanyukta evun [ चारित्रं ] chAritra — [ रागद्वेषपरिहीणम् ] ke je rAgadveShathI rahit hoy te, [ लब्धबुद्धीनाम् ] labdhabuddhi [ भव्यानां ] bhavyajIvone [ मोक्षस्य मार्गः ] mokShano mArga [ भवति ] hoy chhe.

TIkA — pratham, mokShamArganI ja A sUchanA chhe.

samyaktva ane gnAnathI yukta ja — nahi ke asamyaktva ane agnAnathI yukta, chAritra ja — nahi ke achAritra, rAgadveSh rahit hoy evun ja (chAritra) — nahi ke rAgadveSh sahit hoy evun, mokShano ja — 1bhAvata nahi ke bandhano, mArga ja — nahi ke amArga, bhavyone ja — nahi ke abhavyone, 2labdhabuddhione ja — nahi ke alabdha- buddhione, 3kShINakaShAyapaNAmAn ja hoy chhe — nahi ke kaShAyasahitapaNAmAn hoy chhe. Am ATh prakAre niyam ahIn dekhavo (arthAt A gAthAmAn uparokta ATh prakAre niyam kahyo chhe em samajavun). 106. 1. bhAvata=bhAv anusAr; Ashay anusAr. (‘mokShano’ kahetAn ja ‘bandhano nahi’ evo bhAv arthAt

Ashay spaShTa samajAy chhe.) 2. labdhabuddhi=jemaNe buddhi prApta karI hoy evA. 3. kShINakaShAyapaNAmAn ja=kShINakaShAyapaNun hotAn ja; kShINakaShAyapaNun hoy tyAre ja. [samyaktvagnAnayukta

chAritra — ke je rAgadveSharahit hoy te, labdhabuddhi bhavyajIvone, kShINakaShAyapaNun hotAn ja, mokShano
mArga hoy chhe.]

Page 156 of 256
PDF/HTML Page 196 of 296
single page version

15

6
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
सम्मत्तं सद्दहणं भावाणं तेसिमधिगमो णाणं ।
चारित्तं समभावो विसएसु विरूढमग्गाणं ।।१०७।।
सम्यक्त्वं श्रद्धानं भावानां तेषामधिगमो ज्ञानम् ।
चारित्रं समभावो विषयेषु विरूढमार्गाणाम् ।।१०७।।
सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणां सूचनेयम् ।
भावाः खलु कालकलितपञ्चास्तिकायविकल्परूपा नव पदार्थाः । तेषां मिथ्या-

दर्शनोदयापादिताश्रद्धानाभावस्वभावं भावान्तरं श्रद्धानं सम्यग्दर्शनं, शुद्धचैतन्यरूपात्म-

‘bhAvo’ taNI shraddhA sudarshan, bodh teno gnAn chhe,
vadhu rUDh mArga thatAn viShayamAn sAmya te chAritra chhe. 107.

anvayArtha — [ भावानां ] bhAvonun ( – nav padArthonun) [ श्रद्धानं ] shraddhAn [ सम्यक्त्वं ] te samyaktva chhe; [ तेषाम् अधिगमः ] temano avabodh [ ज्ञानम् ] te gnAn chhe; [ विरूढमार्गाणाम् ] (nij tattvamAn) jemano mArga visheSh rUDh thayo chhe temane [ विषयेषु ] viShayo pratye vartato [ समभावः ] samabhAv [ चारित्रम् ] te chAritra chhe.

TIkA — A, samyagdarshan-gnAn-chAritranI sUchanA chhe.

kAL sahit panchAstikAyanA bhedarUp nav padArtho te kharekhar ‘bhAvo’ chhe. te ‘bhAvo’nun mithyAdarshananA udayathI prApta thatun je ashraddhAn tenA abhAvasvabhAvavALo je 1bhAvAntar — shraddhAn (arthAt nav padArthonun shraddhAn), te samyagdarshan chhe — ke je (samyagdarshan) shuddhachaitanyarUp AtmatattvanA 2vinishchayanun bIj chhe. 3naukAgamananA 1. bhAvAntar=bhAvavisheSh; khAs bhAv; bIjo bhAv; judo bhAv. [nav padArthonA ashraddhAnano abhAv

jeno svabhAv chhe evo bhAvAntar ( – nav padArthonA shraddhAnarUp bhAv) te samyagdarshan chhe.] 2. vinishchay=nishchay; draDh nishchay. 3. jevI rIte nAvamAn beThelA koI manuShyane nAvanI gatinA sanskAravash, padArtho viparIt svarUpe samajAy

chhe (arthAt pote gatimAn hovA chhatAn sthir hoy em samajAy chhe ane vRukSha, parvat vagere sthir
hovA chhatAn gatimAn hoy em samajAy chhe), tevI rIte jIvane mithyAdarshananA udayavash nav padArtho
viparIt svarUpe samajAy chhe.

Page 157 of 256
PDF/HTML Page 197 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
157

तत्त्वविनिश्चयबीजम् । तेषामेव मिथ्यादर्शनोदयान्नौयानसंस्कारादि“ स्वरूपविपर्ययेणा- ध्यवसीयमानानां तन्निवृत्तौ समञ्जसाध्यवसायः सम्यग्ज्ञानं, मनाग्ज्ञानचेतना- प्रधानात्मतत्त्वोपलम्भबीजम् । सम्यग्दर्शनज्ञानसन्निधानादमार्गेभ्यः समग्रेभ्यः परिच्युत्य स्वतत्त्वे विशेषेण रूढमार्गाणां सतामिन्द्रियानिन्द्रियविषयभूतेष्वर्थेषु रागद्वेषपूर्वक- विकाराभावान्निर्विकारावबोधस्वभावः समभावश्चारित्रं, तदात्वायतिरमणीयमनणीयसो- ऽपुनर्भवसौख्यस्यैकबीजम् । इत्येष त्रिलक्षणो मोक्षमार्गः पुरस्तान्निश्चयव्यवहाराभ्यां व्याख्यास्यते । इह तु सम्यग्दर्शनज्ञानयोर्विषयभूतानां नवपदार्थानामुपोद्घातहेतुत्वेन सूचित इति ।।१०७।। sanskAranI mAphak mithyAdarshananA udayane lIdhe jeo svarUpaviparyayapUrvak adhyavasit thAy chhe (arthAt viparIt svarUpe samajAy chhe — bhAse chhe) evA te ‘bhAvo’no ja ( – nav padArthono ja), mithyAdarshananA udayanI nivRutti hotAn, je samyak adhyavasAy (satya samajaN, yathArtha avabhAs, sAcho avabodh) thavo, te samyaggnAn chhe — ke je (samyaggnAn) k kanshe gnAnachetanApradhAn AtmatattvanI upalabdhinun (anubhUtinun) bIj chhe. samyagdarshan ane samyaggnAnanA sadbhAvane lIdhe samasta amArgothI chhUTIne jeo svatattvamAn visheShapaNe 1rUDh mArgavALA thayA chhe temane indriy ane mananA viShayabhUt padArtho pratye rAgadveShapUrvak vikAranA abhAvane lIdhe je nirvikAragnAn- svabhAvavALo samabhAv hoy chhe, te chAritra chhe — ke je (chAritra) te kALe ane AgAmI kALe ramaNIy chhe ane apunarbhavanA (mokShanA) mahA saukhyanun ek bIj chhe.

— AvA A trilakShaN (samyagdarshan-gnAn-chAritrAtmak) mokShamArganun AgaL nishchay ane vyavahArathI vyAkhyAn karavAmAn Avashe. ahIn to samyagdarshan ane samyaggnAnanA viShayabhUt nav padArthonA 2upodghAtanA hetu tarIke tenun sUchan karavAmAn Avyun chhe. 107. *ahIn ‘संस्कारादि’ ne badale ghaNun karIne ‘संस्कारादिव’ hovun joIe em lAge chhe. 1. rUDh=rIDho; pAko; parichayathI draDh thayelo. (samyagdarshan ane samyaggnAnane lIdhe jemano svatattvagat

mArga visheSh rUDh thayo chhe temane indriyamananA viShayo pratye rAgadveShanA abhAvane lIdhe vartato nirvikAragnAnasvabhAvI samabhAv te chAritra chhe). 2. upodghAt=prastAvanA [samyagdarshan-gnAn-chAritra mokShamArga chhe. mokShamArganAn prathamanAn be ang je

samyagdarshan ane samyaggnAn temanA viShayo nav padArtha chhe; tethI havenI gAthAomAn nav padArthanun

Page 158 of 256
PDF/HTML Page 198 of 296
single page version

15

8
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
जीवाजीवा भावा पुण्णं पावं च आसवं तेसिं ।
संवरणं णिज्जरणं बंधो मोक्खो य ते अट्ठा ।।१०८।।
जीवाजीवौ भावो पुण्यं पापं चास्रवस्तयोः ।
संवरणं निर्जरणं बन्धो मोक्षश्च ते अर्थाः ।।१०८।।
पदार्थानां नामस्वरूपाभिधानमेतत् ।
जीवः, अजीवः, पुण्यं, पापं, आस्रवः, संवरः, निर्जरा, बन्धः, मोक्ष इति

नवपदार्थानां नामानि । तत्र चैतन्यलक्षणो जीवास्तिक एवेह जीवः । चैतन्याभाव- लक्षणोऽजीवः । स पञ्चधा पूर्वोक्त एव — पुद्गलास्तिकः, धर्मास्तिकः, अधर्मास्तिकः, आकाशास्तिकः, कालद्रव्यञ्चेति । इमौ हि जीवाजीवौ पृथग्भूतास्तित्वनिर्वृत्तत्वेन

be bhAv — jIv ajIv, tadgat puNya tem ja pAp ne
Asarav, samvar, nirjarA, vaLI bandh, mokSha — padArtha chhe. 108.

anvayArtha — [ जीवाजीवौ भावौ ] jIv ane ajIv — be bhAvo (arthAt mUL padArtho) tathA [ तयोः ] te benAn [ पुण्यं ] puNya, [ पापं च ] pAp, [ आस्रवः ] Asrav, [ संवरणं निर्जरणं बन्धः ] samvar, nirjarA, bandh [ च ] ne [ मोक्षः ] mokSha — [ ते अर्थाः ] e (nav) padArtho chhe.

TIkA — A, padArthonAn nAm ane svarUpanun kathan chhe.

jIv, ajIv, puNya, pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandh, mokSha — e pramANe nav padArthonAn nAm chhe.

temAn, chaitanya jenun lakShaN chhe evo jIvAstik ja ( – jIvAstikAy ja) ahIn jIv chhe. chaitanyano abhAv jenun lakShaN chhe te ajIv chhe; te (ajIv) pAnch prakAre pUrve kahel ja chhe — pudgalAstik, dharmAstik, adharmAstik, AkAshAstik ane kALadravya. A jIv ane ajIv (banne) pRuthak astitva vaDe niShpanna hovAthI bhinna jemanA svabhAv chhe evA (be) mUL padArtho chhe.

vyAkhyAn karavAmAn Ave chhe. mokShamArganun vistRut vyAkhyAn AgaL upar karavAmAn Avashe. ahIn
to nav padArthanA vyAkhyAnanI prastAvanAnA hetu tarIke tenun mAtra sUchan karavAmAn Avyun chhe.]

Page 159 of 256
PDF/HTML Page 199 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
159

भिन्नस्वभावभूतौ मूलपदार्थौ । जीवपुद्गलसंयोगपरिणामनिर्वृत्ताः सप्तान्ये पदार्थाः । शुभपरिणामो जीवस्य, तन्निमित्तः कर्मपरिणामः पुद्गलानाञ्च पुण्यम् । अशुभ- परिणामो जीवस्य, तन्निमित्तः कर्मपरिणामः पुद्गलानाञ्च पापम् । मोहरागद्वेष- परिणामो जीवस्य, तन्निमित्तः कर्मपरिणामो योगद्वारेण प्रविशतां पुद्गलानाञ्चास्रवः । मोहरागद्वेषपरिणामनिरोधो जीवस्य, तन्निमित्तः कर्मपरिणामनिरोधो योगद्वारेण प्रविशतां पुद्गलानाञ्च संवरः । कर्मवीर्यशातनसमर्थो बहिरङ्गान्तरङ्गतपोभिर्बृंहितशुद्धोप- योगो जीवस्य, तदनुभावनीरसीभूतानामेकदेशसंक्षयः समुपात्तकर्मपुद्गलानाञ्च निर्जरा । मोहरागद्वेषस्निग्धपरिणामो जीवस्य, तन्निमित्तेन कर्मत्वपरिणतानां जीवेन सहान्योन्य- सम्मूर्च्छनं पुद्गलानाञ्च बन्धः । अत्यन्तशुद्धात्मोपलम्भो जीवस्य, जीवेन सहात्यन्तविश्लेषः

jIv ane pudgalanA sanyogapariNAmathI nIpajatA sAt bIjA padArtho chhe. (temanun sankShipta svarUp nIche pramANe chhe – ) jIvanA shubh pariNAm (te puNya chhe) tem ja te (shubh pariNAm) jenun nimitta chhe evA pudgalonA karmapariNAm ( – shubhakarmarUp pariNAm) te puNya chhe. jIvanA ashubh pariNAm (te pAp chhe) tem ja te (ashubh pariNAm) jenun nimitta chhe evA pudgalonA karmapariNAm ( – ashubhakarmarUp pariNAm) te pAp chhe. jIvanA moharAgadveSharUp pariNAm (te Asrav chhe) tem ja te (moharAgadveSharUp pariNAm) jenun nimitta chhe evA je yog dvArA praveshatAn pudgalonA karmapariNAm te Asrav chhe. jIvanA moharAgadveSharUp pariNAmano nirodh (te samvar chhe) tem ja te (moharAgadveSharUp pariNAmano nirodh) jenun nimitta chhe evo je yog dvArA praveshatAn pudgalonA karmapariNAmano nirodh te samvar chhe. karmanA vIryanun ( – karmanI shaktinun) 1shAtan karavAmAn samartha evo je bahirang ane antarang (bAr prakAranAn) tapo vaDe vRuddhi pAmelo jIvano shuddhopayog (te nirjarA chhe) tem ja tenA prabhAvathI ( – vRuddhi pAmelA shuddhopayoganA nimittathI) nIras thayelAn evAn upArjit karmapudgalono ekadesh 2sankShay te nirjarA chhe. jIvanA, moharAgadveSh vaDe snigdha pariNAm (te bandh chhe) tem ja tenA ( – snigdha pariNAmanA) nimittathI karmapaNe pariNat pudgalonun jIvanI sAthe anyonya avagAhan ( – vishiShTa shakti sahit ekakShetrAvagAhasambandh) te bandh chhe. jIvanI atyant shuddha Atmopalabdhi (te mokSha chhe) tem ja karmapudgalono jIvathI atyant 1. shAtan karavun=pAtaLun karavun; hIn karavun; kShIN karavun; naShTa karavun. 2. sankShay=samyak prakAre kShay

Page 160 of 256
PDF/HTML Page 200 of 296
single page version

160

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

कर्मपुद्गलानां च मोक्ष इति ।।१०८।।

अथ जीवपदार्थव्याख्यानं प्रपञ्चयति ।
जीवा संसारत्था णिव्वादा चेदणप्पगा दुविहा ।
उवओगलक्खणा वि य देहादेहप्पवीचारा ।।१०९।।
जीवाः संसारस्था निर्वृत्ताः चेतनात्मका द्विविधाः ।
उपयोगलक्षणा अपि च देहादेहप्रवीचाराः ।।१०९।।
जीवस्वरूपोद्देशोऽयम् ।
जीवाः हि द्विविधाः, संसारस्था अशुद्धा, निर्वृत्ताः शुद्धाश्च । ते खलूभयेऽपि

चेतनास्वभावाः, चेतनापरिणामलक्षणेनोपयोगेन लक्षणीयाः । तत्र संसारस्था देहप्रवीचाराः, निर्वृत्ता अदेहप्रवीचारा इति ।।१०९।। vishleSh (viyog) te mokSha chhe. 108.

have jIvapadArthanun vyAkhyAn vistArathI karavAmAn Ave chhe.
jIvo dvividh — sansArI, siddho; chetanAtmak ubhay chhe;
upayogalakShaN ubhay; ek sadeh, ek adeh chhe. 109.

anvayArtha — [ जीवाः द्विविधाः ] jIvo be prakAranA chhe [ संसारस्थाः निर्वृत्ताः ] sansArI ane siddha. [ चेतनात्मकाः ] teo chetanAtmak ( – chetanAsvabhAvavALA) [ अपि च ] tem ja [ उपयोगलक्षणाः ] upayogalakShaNavALA chhe. [ देहादेहप्रवीचाराः ] sansArI jIvo dehamAn vartanArA arthAt dehasahit chhe ane siddha jIvo dehamAn nahi vartanArA arthAt deharahit chhe.

TIkA — A, jIvanA svarUpanun kathan chhe.

jIvo be prakAranA chhe (1) sansArI arthAt ashuddha, ane (2) siddha arthAt shuddha. te banney kharekhar chetanAsvabhAvavALA chhe ane *chetanApariNAmasvarUp upayog vaDe lakShit thavAyogya ( – oLakhAvAyogya) chhe. temAn, sansArI jIvo dehamAn vartanArA arthAt dehasahit chhe ane siddha jIvo dehamAn nahi vartanArA arthAt deharahit chhe. 109. *chetanAno pariNAm te upayog. A upayog jIvarUpI lakShyanun lakShaN chhe.