Panchastikay Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 80-96 ; Dharmadravyastikay ane Adharmadravyastikay Vyakhyan; Aakashdravyastikay Vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 15

 

Page 121 of 256
PDF/HTML Page 161 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
121
शब्दस्य पुद्गलस्कन्धपर्यायत्वख्यापनमेतत् ।
इह हि बाह्यश्रवणेन्द्रियावलम्बितो भावेन्द्रियपरिच्छेद्यो ध्वनिः शब्दः । स

खलु स्वरूपेणानन्तपरमाणूनामेकस्कन्धो नाम पर्यायः । बहिरङ्गसाधनीभूतमहास्कन्धेभ्यः तथाविधपरिणामेन समुत्पद्यमानत्वात् स्कन्धप्रभवः, यतो हि परस्पराभिहतेषु महा- स्कन्धेषु शब्दः समुपजायते । किञ्च स्वभावनिर्वृत्ताभिरेवानन्तपरमाणुमयीभिः शब्द- योग्यवर्गणाभिरन्योन्यमनुप्रविश्य समन्ततोऽभिव्याप्य पूरितेऽपि सकले लोके यत्र यत्र बहिरङ्गकारणसामग्री समुदेति तत्र तत्र ताः शब्दत्वेन स्वयं व्यपरिणमन्त इति शब्दस्य te (shabda) niyatapaNe utpAdya chhe.

TIkA — shabda pudgalaskandhaparyAy chhe em ahIn darshAvyun chhe.

A lokamAn, bAhya shravaNendriy vaDe 1avalambit, bhAvendriy vaDe jaNAvAyogya evo je dhvani te shabda chhe. te (shabda) kharekhar svarUpe anant paramANuonA ekaskandharUp paryAy chhe. bahirang sAdhanabhUt ( – bAhya-kAraNabhUt) mahAskandho dvArA tathAvidh pariNAme (shabdapariNAme) Upajato hovAthI te skandhajanya chhe, kAraN ke mahAskandho paraspar athaDAtAn shabda utpanna thAy chhe. vaLI A vAt visheSh samajAvavAmAn Ave chhe — ekabIjAmAn praveshIne sarvatra vyApIne rahelI evI je svabhAvaniShpanna ja ( – potAnA svabhAvathI ja banelI), anantaparamANumayI shabdayogya-vargaNAo temanAthI Akho lok bharelo hovA chhatAn jyAn jyAn bahirangakAraNasAmagrI udit thAy chhe tyAn tyAn te vargaNAo 2shabdapaNe svayam 1. shabda shravaNendriyano viShay chhe tethI te mUrta chhe. keTalAk loko mAne chhe tem shabda AkAshano guN

nathI, kAraN ke amUrta AkAshano amUrta guN indriyano viShay thaI shake nahi. 2. shabdanA be prakAr chhe (1) prAyogik ane (2) vaishrasik. puruShAdinA prayogathI utpanna thato

shabda te prAyogik chhe ane meghAdithI utpanna thato shabda te vaishrasik chhe.
athavA nIche pramANe paN shabdanA be prakAr chhe (1) bhAShAtmak ane (2) abhAShAtmak. temAn
bhAShAtmak shabda dvividh chhe — akSharAtmak ane anakSharAtmak. sanskRitaprAkRitAdibhAShArUp te akSharAtmak
chhe ane dvIndriyAdik jIvonA shabdarUp tathA (kevaLIbhagavAnanA) divya dhvanirUp te anakSharAtmak
chhe. abhAShAtmak shabda paN dvividh chhe — prAyogik ane vaishrasik. vINA, Dhol, jhAnjh, vAnsaLI vagerethI
utpanna thato te prAyogik chhe ane meghAdithI utpanna thato te vaishrasik chhe.
koI paN prakArano shabda ho parantu sarva shabdanun upAdAnakAraN lokamAn sarvatra bharelI shabdayogya

vargaNAo ja chhe; te vargaNAo ja svayamev shabdapaNe pariName chhe, jIbh-Dhol-megh vagere mAtra nimittabhUt chhe. pt.. 16

Page 122 of 256
PDF/HTML Page 162 of 296
single page version

12

2
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

नियतमुत्पाद्यत्वात् स्कन्धप्रभवत्वमिति ।।७९।।

णिच्चो णाणवगासो ण सावगासो पदेसदो भेत्ता ।
खंघाणं पि य कत्ता पविहत्ता कालसंखाणं ।।८०।।
नित्यो नानवकाशो न सावकाशः प्रदेशतो भेत्ता ।
स्कन्धानामपि च कर्ता प्रविभक्ता कालसंख्यायाः ।।८०।।
परमाणोरेकप्रदेशत्वख्यापनमेतत् ।
परमाणुः स खल्वेकेन प्रदेशेन रूपादिगुणसामान्यभाजा सर्वदैवाविनश्वरत्वा-

न्नित्यः । एकेन प्रदेशेन तदविभक्त वृत्तीनां स्पर्शादिगुणानामवकाशदानान्नानवकाशः । pariName chhe; e rIte shabda niyatapaNe (avashya) 1utpAdya chhe; tethI te 2skandhajanya chhe. 79.

nahi anavakAsh, na sAvakAsh pradeshathI, aNu shAshvato,
bhettA rachayitA skandhano, pravibhAgI sankhyA-kALano. 80.

anvayArtha — [ प्रदेशतः ] pradesh dvArA [ नित्यः ] paramANu nitya chhe, [ न अनवकाशः ] anavakAsh nathI, [ न सावकाशः ] sAvakAsh nathI, [ स्कन्धानाम् भेत्ता ] skandhono toDanAr [ अपि च कर्ता ] tem ja karanAr chhe tathA [ कालसंख्यायाः प्रविभक्ता ] kAL ne sankhyAno vibhAganAr chhe (arthAt kALano bhAg pADe chhe ane sankhyAnun mAp kare chhe).

TIkA — A, paramANunA ekapradeshIpaNAnun kathan chhe.

je paramANu chhe, te kharekhar ek pradesh vaDe — ke je rUpAdiguNasAmAnyavALo chhe tenA vaDe — sadAy avinAshI hovAthI nitya chhe; te kharekhar ek pradesh vaDe tenAthI ( – pradeshathI) abhinna astitvavALA sparshAdiguNone avakAsh deto hovAne lIdhe 1. utpAdya = utpanna karAvA yogya; jenI utpattimAn anya koI nimitta hoy chhe evo. 2. skandhajanya = skandho vaDe utpanna thAy evo; jenI utpattimAn skandho nimitta hoy chhe evo. [

AkhA
lokamAn sarvatra vyApelI anantaparamANumayI shabdayogya vargaNAo svayamev shabdarUpe pariNamatI hovA
chhatAn pavan-gaLun-tALavun-jIbh-hoTh, ghanT-mogarI vagere mahAskandhonun athaDAvun te bahirangakAraNasAmagrI
chhe arthAt shabdarUp pariNamanamAn te mahAskandho nimittabhUt chhe tethI te apekShAe (nimitta-
apekShAe) shabdane vyavahArathI skandhajanya kahevAmAn Ave chhe.]

Page 123 of 256
PDF/HTML Page 163 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
123

एकेन प्रदेशेन द्वयादिप्रदेशाभावादात्मादिनात्ममध्येनात्मान्तेन न सावकाशः । एकेन प्रदेशेन स्कन्धानां भेदनिमित्तत्वात् स्कन्धानां भेत्ता । एकेन प्रदेशेन स्कन्धसङ्घात- निमित्तत्वात्स्कन्धानां कर्ता । एकेन प्रदेशेनैकाकाशप्रदेशातिवर्तितद्गतिपरिणामापन्नेन समयलक्षणकालविभागकरणात् कालस्य प्रविभक्ता । एकेन प्रदेशेन तत्सूत्रितद्वयादि- भेदपूर्विकायाः स्कंधेषु द्रव्यसंख्यायाः, एकेन प्रदेशेन तदवच्छिन्नैकाकाशप्रदेश- anavakAsh nathI; te kharekhar ek pradesh vaDe (tenAmAn) dvi-Adi pradeshono abhAv hovAthI, pote ja Adi, pote ja madhya ane pote ja ant hovAne lIdhe (arthAt niransh hovAne lIdhe), sAvakAsh nathI; te kharekhar ek pradesh vaDe skandhonA bhedanun nimitta hovAthI (arthAt skandhanA vIkharAvAnun — tUTavAnun nimitta hovAthI) skandhono toDanAr chhe; te kharekhar ek pradesh vaDe skandhanA sanghAtanun nimitta hovAthI (arthAt skandhanA maLavAnun — rachAvAnun nimitta hovAthI) skandhono karanAr chhe; te kharekhar ek pradesh vaDe — ke je ek AkAshapradeshane atikramanArA ( – oLanganArA) tenA gatipariNAmane pAme chhe tenA vaDe — ‘samay’ nAmano kALano vibhAg karato hovAthI kALano vibhAganAr chhe; te kharekhar ek pradesh vaDe sankhyAno paN 1vibhAganAr chhe, kAraN ke (1) te ek pradesh vaDe tenAthI rachAtA be vagere bhedothI mAnDIne (traN aNu, chAr aNu, asankhya aNu ityAdi) dravyasankhyAnA vibhAg skandhone viShe kare chhe, (2) te ek pradesh vaDe tenA jeTalI maryAdAvALA ek ‘2AkAshapradesh’thI mAnDIne (be AkAshapradesh, traN AkAshapradesh, asankhya AkAshapradesh ityAdi) kShetrasankhyAnA vibhAg kare chhe, (3) te ek pradesh vaDe, ek 1. vibhAganAr = vibhAg karanAr; mApanAr. [skandhone viShe dravyasankhyAnun mAp (arthAt teo keTalA

aNuonA – paramANuonA banelA chhe evun mAp) karavAmAn aNuonI – paramANuonI apekShA Ave
chhe, eTale ke tevun mAp paramANu dvArA thAy chhe. kShetranA mApano ekam ‘AkAshapradesh’ chhe ane
AkAshapradeshanI vyAkhyAmAn paramANunI apekShA Ave chhe; tethI kShetranun mAp paN paramANu dvArA thAy
chhe. kALanA mApano ekam ‘samay’ chhe ane samayanI vyAkhyAmAn paramANunI apekShA Ave chhe; tethI
kALanun mAp paN paramANu dvArA thAy chhe. gnAnabhAvanA (-gnAnaparyAyanA) mApano ekam ‘paramANumAn
pariNamatA jaghanya varNAdibhAvane jANe teTalun gnAn’ chhe ane temAn paramANunI apekShA Ave chhe;
tethI bhAvanun (-gnAnabhAvanun) mAp paN paramANu dvArA thAy chhe. A pramANe paramANu dravya, kShetra,

kAL ne bhAv mApavAmAn gaj samAn chhe]. 2. ek paramANupradesh jevaDA AkAshanA bhAgane (-kShetrane) ‘AkAshapradesh’ kahevAmAn Ave chhe. A

‘AkAshapradesh’ te kShetrano ‘ekam’ chhe. [gaNatarI mATe, koI vastunA jeTalA parimANane ‘ek mAp’
svIkAravAmAn Ave, teTalA parimANane te vastuno ‘ekam’ kahevAmAn Ave chhe.]

Page 124 of 256
PDF/HTML Page 164 of 296
single page version

12

4
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

पूर्विकायाः क्षेत्रसंख्यायाः, एकेन प्रदेशेनैकाकाशप्रदेशातिवर्तितद्गतिपरिणामावच्छिन्न- समयपूर्विकायाः कालसंख्यायाः, एकेन प्रदेशेन तद्विवर्तिजघन्यवर्णादिभावावबोधपूर्विकाया भावसंख्यायाः प्रविभागकरणात् प्रविभक्ता संख्याया अपीति ।।८०।।

एयरसवण्णगंधं दोफासं सद्दकारणमसद्दं ।
खंधंतरिदं दव्वं परमाणुं तं वियाणाहि ।।८१।।
एकरसवर्णगन्धं द्विस्पर्शं शब्दकारणमशब्दम् ।
स्कन्धान्तरितं द्रव्यं परमाणुं तं विजानीहि ।।८१।।
परमाणुद्रव्ये गुणपर्यायवृत्तिप्ररूपणमेतत् ।
सर्वत्रापि परमाणौ रसवर्णगन्धस्पर्शाः सहभुवो गुणाः । ते च क्रमप्रवृत्तैस्तत्र स्व-

पर्यायैर्वर्तन्ते । तथाहि — पञ्चानां रसपर्यायाणामन्यतमेनैकेनैक दा रसो वर्तते । पञ्चानां वर्ण- AkAshapradeshane atikramanArA tenA gatipariNAmanA jeTalI maryAdAvALA ‘1samay’thI mAnDIne (be samay, traN samay, asankhya samay ityAdi) kALasankhyAnA vibhAg kare chhe, ane (4) te ek pradesh vaDe tenAmAn vivartan pAmatA ( – palaTAtA, pariNamatA) jaghanya varNAdibhAvane jANanArA gnAnathI mAnDIne bhAvasankhyAnA vibhAg kare chhe. 80.

ek ja varaN-ras-gandh ne be sparshayut paramANu chhe,
te shabdahetu, ashabda chhe, ne skandhamAn paN dravya chhe. 81.

anvayArtha — [ तं परमाणुं ] te paramANu [ एकरसवर्णगन्धं ] ek rasavALo, ek varNavALo, ek gandhavALo tathA [ द्विस्पर्शं ] be sparshavALo chhe, [ शब्दकारणम् ] shabdanun kAraN chhe, [ अशब्दम् ] ashabda chhe ane [ स्कन्धान्तरितं ] skandhanI andar hoy topaN [ द्रव्यं ] (paripUrNa svatantra) dravya chhe em [ विजानीहि ] jANo.

TIkA — A, paramANudravyamAn guN-paryAy vartavAnun (guN ane paryAy hovAnun) kathan chhe.

sarvatra paramANumAn ras-varNa-gandh-sparsha sahabhAvI guNo hoy chhe; ane te guNo temAn kramavartI nij paryAyo sahit varte chhe. te A pramANe — pAnch rasaparyAyomAnthI ek vakhate 1. paramANune ek AkAshapradeshethI bIjA anantar AkAshapradeshe (mandagatithI) jatAn je vakhat lAge

tene ‘samay’ kahevAmAn Ave chhe.

Page 125 of 256
PDF/HTML Page 165 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
125

पर्यायाणामन्यतमेनैकेनैकदा वर्णो वर्तते । उभयोर्गन्धपर्याययोरन्यतरेणैकेनैकदा गन्धो वर्तते । चतुर्णां शीतस्निग्धशीतरूक्षोष्णस्निग्धोष्णरूक्षरूपाणां स्पर्शपर्यायद्वन्द्वानामन्यतमेनैकेनैकदा स्पर्शो वर्तते । एवमयमुक्त गुणवृत्तिः परमाणुः शब्दस्कंधपरिणतिशक्ति स्वभावात् शब्दकारणम् । एकप्रदेशत्वेन शब्दपर्यायपरिणतिवृत्त्यभावादशब्दः । स्निग्धरूक्षत्वप्रत्ययबन्धवशादनेकपरमाण्वेक- त्वपरिणतिरूपस्कन्धान्तरितोऽपि स्वभावमपरित्यजन्नुपात्तसंख्यत्वादेक एव द्रव्यमिति ।।८१।।

उवभोज्जमिंदिएहिं य इंदियकाया मणो य कम्माणि ।
जं हवदि मुत्तमण्णं तं सव्वं पोग्गलं जाणे ।।८२।।
उपभोग्यमिन्द्रियैश्चेन्द्रियकाया मनश्च कर्माणि ।
यद्भवति मूर्तमन्यत् तत्सर्वं पुद्गलं जानीयात् ।।८२।।

koI ek (rasaparyAy) sahit ras varte chhe; pAnch varNaparyAyomAnthI ek vakhate koI ek (varNaparyAy) sahit varNa varte chhe; be gandhaparyAyomAnthI ek vakhate koI ek (gandhaparyAy) sahit gandh varte chhe; shIt-snigdha, shIt-rUkSha, uShNa-snigdha ne uShNa-rUkSha e chAr sparshaparyAyonAn joDakAmmAnthI ek vakhate koI ek joDakA sahit sparsha varte chhe. A pramANe jemAn guNonun vartavun ( – astitva) kahevAmAn Avyun evo A paramANu shabdaskandharUpe pariNamavAnI shaktirUp svabhAvavALo hovAthI shabdanun kAraN chhe; ekapradeshI hovAne lIdhe shabdaparyAyarUp pariNati nahi vartatI hovAthI ashabda chhe; ane 1snigdha-rUkShatvanA kAraNe bandh thavAne lIdhe anek paramANuonI ekatvapariNatirUp skandhanI andar rahyo hoy topaN svabhAvane nahi chhoDato thako, sankhyAne prApta hovAthI (arthAt paripUrNa ek tarIke judo gaNatarImAn Avato hovAthI) 2ekalo ja dravya chhe. 81.

indriy vaDe upabhogya, indriy, kAy, man ne karma je,
vaLI anya je kaI mUrta te saghaLuy pudgal jANaje. 82.

anvayArtha — [ इन्द्रियैः उपभोग्यम् च ] indriyo vaDe upabhogya viShayo, [ इन्द्रियकायाः ] indriyo, sharIro, [ मनः ] man, [ कर्माणि ] karmo [ च ] ane [ अन्यत् यत् ] 1. snigdha-rUkShatva = chIkAsh ane lUkhAsh 2. ahIn em batAvyun chhe ke skandhane viShe paN pratyek paramANu svayam paripUrNa chhe, svatantra chhe, paranI

sahAy vinAno chhe, potAthI ja potAnA guNaparyAyamAn sthit chhe.

Page 126 of 256
PDF/HTML Page 166 of 296
single page version

12

6
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
सकलपुद्गलविकल्पोपसंहारोऽयम् ।
इन्द्रियविषयाः स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दाश्च, द्रव्येन्द्रियाणि स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुः-

श्रोत्राणि, कायाः औदारिकवैक्रियकाहारकतैजसकार्मणानि, द्रव्यमनः, द्रव्यकर्माणि, नोकर्माणि, विचित्रपर्यायोत्पत्तिहेतवोऽनन्ताः अनन्ताणुवर्गणाः, अनन्ता असंख्येयाणुवर्गणाः, अनन्ताः संख्येयाणुवर्गणाः द्वयणुकस्क न्धपर्यंताः, परमाणवश्च, यदन्यदपि मूर्तं तत्सर्वं पुद्गलविकल्पत्वेनोपसंहर्तव्यमिति ।।८२।।

— इति पुद्गलद्रव्यास्तिकायव्याख्यानं समाप्तम् ।

bIjun je kAI [ मूर्त्तं भवति ] mUrta hoy [ तत् सर्वं ] te saghaLun [ पुद्गलं जानीयात् ] pudgal jANo.

TIkA — A, sarva pudgalabhedono upasanhAr chhe.

sparsha, ras, gandh, varNa ne shabdarUp (pAnch) indriyaviShayo, sparshan, rasan, ghrAN, chakShu ne shrotrarUp (pAnch) dravyendriyo, audArik, vaikriyik, AhArak, taijas ne kArmaNarUp (pAnch) kAyo, dravyaman, dravyakarmo, nokarmo, vichitra paryAyonI utpattinA hetubhUt (arthAt anek prakAranA paryAyo UpajavAnA kAraNabhUt) *anant anantANuk vargaNAo, anant asankhyAtANuk vargaNAo ane dvi-aNuk skandh sudhInI anant sankhyAtANuk vargaNAo tathA paramANuo, tem ja bIjun paN je kAI mUrta hoy te saghaLun pudgalanA bhed tarIke sankelavun.

bhAvArtha — vItarAg atIndriy sukhanA svAdathI rahit jIvone upabhogya panchendriyaviShayo, atIndriy AtmasvarUpathI viparIt pAnch indriyo, asharIr AtmapadArthathI pratipakShabhUt pAnch sharIro, manogat-vikalpajALarahit shuddhajIvAstikAyathI viparIt man, karmarahit AtmadravyathI pratikUL ATh karmo ane amUrta AtmasvabhAvathI pratipakShabhUt bIjun paN je kAI mUrta hoy te badhun pudgal jANo. 82.

A rIte pudgaladravyAstikAyanun vyAkhyAn samApta thayun. * lokamAn anant paramANunI banelI vargaNAo anant chhe, asankhyAt paramANunI banelI vargaNAo

paN anant chhe ane (dvi-aNuk skandh, tri-aNuk skandh ityAdi) sankhyAt paramANunI banelI vargaNAo
paN anant chhe. (avibhAgI paramANuo paN anant chhe.)

Page 127 of 256
PDF/HTML Page 167 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
127
अथ धर्माधर्मद्रव्यास्तिकायव्याख्यानम् ।
धम्मत्थिकायमरसं अवण्णगंधं असद्दमप्फासं ।
लोगागाढं पुट्ठं पिहुलमसंखादियपदेसं ।।८३।।
धर्मास्तिकायोऽरसोऽवर्णगन्धोऽशब्दोऽस्पर्शः ।
लोकावगाढः स्पृष्टः पृथुलोऽसंख्यातप्रदेशः ।।८३।।
धर्मस्वरूपाख्यानमेतत् ।
धर्मो हि स्पर्शरसगन्धवर्णानामत्यन्ताभावादमूर्तस्वभावः । तत एव चाशब्दः ।

सकललोकाकाशाभिव्याप्यावस्थितत्वाल्लोकावगाढः । अयुतसिद्धप्रदेशत्वात् स्पृष्टः । स्वभावादेव सर्वतो विस्तृतत्वात्पृथुलः । निश्चयनयेनैकप्रदेशोऽपि व्यवहारनयेनासंख्यातप्रदेश इति ।।८३।।

have dharmadravyAstikAy ane adharmadravyAstikAyanun vyAkhyAn chhe.
dharmAstikAy avarNagandh, ashabdaras, asparsha chhe;
lokAvagAhI, akhanD chhe, vistRut, asankhyapradesh chhe. 83.

anvayArtha — [ धर्मास्तिकायः ] dharmAstikAy [ अस्पर्शः ] asparsha, [ अरसः ] aras, [ अवर्णगन्धः ] agandh, avarNa ane [ अशब्दः ] ashabda chhe; [ लोकावगाढः ] lokavyApak chhe; [ स्पृष्टः ] akhanD, [ पृथुलः ] vishAL ane [ असंख्यातप्रदेशः ] asankhyAtapradeshI chhe.

TIkA — A, dharmanA (dharmAstikAyanA) svarUpanun kathan chhe.

sparsha, ras, gandh ane varNano atyant abhAv hovAthI dharma (dharmAstikAy) kharekhar amUrtasvabhAvavALo chhe; ane tethI ja ashabda chhe; samasta lokAkAshamAn vyApIne rahelo hovAthI lokavyApak chhe; 1ayutasiddha pradeshavALo hovAthI akhanD chhe; svabhAvathI ja sarvata vistRut hovAthI vishAL chhe; nishchayanaye 2ekapradeshI hovA chhatAn vyavahAranaye asankhyAtapradeshI chhe. 83. 1. yutasiddha = joDAyel; sanyogasiddha. [dharmAstikAyane viShe judA judA pradeshono sanyog thayelo chhe em

nathI, tethI temAn vachche vyavadhAn – antar – avakAsh nathI; mATe dharmAstikAy akhanD chhe.] 2. ekapradeshI = avibhAjya-ekakShetravALo. (nishchayanaye dharmAstikAy avibhAjya-ekapadArtha hovAthI

avibhAjya-ekakShetravALo chhe.)

Page 128 of 256
PDF/HTML Page 168 of 296
single page version

12

8
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
अगुरुगलघुगेहिं सया तेहिं अणंतेहिं परिणदं णिच्चं ।
गदिकिरियाजुत्ताणं कारणभूदं सयमकज्जं ।।८४।।
अगुरुकलघुकैः सदा तैः अनन्तैः परिणतः नित्यः ।
गतिक्रियायुक्तानां कारणभूतः स्वयमकार्यः ।।८४।।
धर्मस्यैवावशिष्टस्वरूपाख्यानमेतत् ।
अपि च धर्मः अगुरुलघुभिर्गुणैरगुरुलघुत्वाभिधानस्य स्वरूपप्रतिष्ठत्वनिबन्धन-

स्य स्वभावस्याविभागपरिच्छेदैः प्रतिसमयसम्भवत्षट्स्थानपतितवृद्धिहानिभिरनन्तैः सदा परिणतत्वादुत्पादव्ययवत्त्वेऽपि स्वरूपादप्रच्यवनान्नित्यः । गतिक्रियापरिणतानामुदासीनाविना-

je agurulaghuk anant te-rUp sarvadA e pariName,
chhe nitya, Ap akArya chhe, gatipariNamitane hetu chhe. 84.

anvayArtha — [ अनन्तैः तैः अगुरुक लघुकैः ] te (dharmAstikAy) anant evA je agurulaghu (guNo, ansho) te-rUpe [ सदा परिणतः ] sadA pariName chhe, [ नित्यः ] nitya chhe, [ गतिक्रियायुक्तानां ] gatikriyAyuktane [ कारणभूतः ] kAraNabhUt (nimittarUp) chhe ane [ स्वयम् अकार्यः ] pote akArya chhe.

TIkA — A, dharmanA ja bAkInA svarUpanun kathan chhe.

vaLI dharma (dharmAstikAy) agurulaghu 1guNorUpe eTale ke agurulaghutva nAmano je svarUpapratiShThatvanA kAraNabhUt svabhAv tenA avibhAg parichchhedorUpe — ke jeo pratisamay thatI 2ShaTsthAnapatit vRuddhihAnivALA anant chhe temanA rUpe — sadA pariNamato hovAthI utpAdavyayavALo chhe, topaN svarUpathI chyut nahi thato hovAthI nitya chhe; gatikriyApariNatane (gatikriyArUpe pariNamatAn jIv-pudgalone) 3udAsIn 1. guN = ansh; avibhAg parichchhed. [sarva dravyonI mAphak dharmAstikAyamAn agurulaghutva nAmano svabhAv

chhe. te svabhAv dharmAstikAyane svarUpapratiShThatvanA (arthAt svarUpamAn rahevAnA) kAraNabhUt chhe. tenA
avibhAg parichchhedone ahIn agurulaghu guNo (-ansho) kahyA chhe.]

2. ShaTsthAnapatit vRuddhihAni = chha sthAnamAn samAvesh pAmatI vRuddhihAni; ShaTguN vRuddhihAni.

[agurulaghutvasvabhAvanA anant anshomAn svabhAvathI ja samaye samaye ShaTguN vRuddhihAni thayA kare chhe.] 3. jem siddhabhagavAn, udAsIn hovA chhatAn, siddhaguNonA anurAgarUpe pariNamatA bhavya jIvone

siddhagatinA sahakArI kAraNabhUt chhe, tem dharma paN, udAsIn hovA chhatAn, potapotAnA bhAvothI
ja gatirUpe pariNamatAn jIv-pudgalone gatinun sahakArI kAraN chhe.

Page 129 of 256
PDF/HTML Page 169 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
129

भूतसहायमात्रत्वात्कारणभूतः । स्वास्तित्वमात्रनिर्वृत्तत्वात् स्वयमकार्य इति ।।८४।।

उदयं जह मच्छाणं गमणाणुग्गहकरं हवदि लोए ।
तह जीवपोग्गलाणं धम्मं दव्वं वियाणाहि ।।८५।।
उदकं यथा मत्स्यानां गमनानुग्रहकरं भवति लोके ।
तथा जीवपुद्गलानां धर्मद्रव्यं विजानीहि ।।८५।।
धर्मस्य गतिहेतुत्वे द्रष्टान्तोऽयम् ।
यथोदकं स्वयमगच्छदगमयच्च स्वयमेव गच्छतां मत्स्यानामुदासीनाविनाभूत-

सहायकारणमात्रत्वेन गमनमनुगृह्णाति, तथा धर्मोऽपि स्वयमगच्छन् अगमयंश्च स्वयमेव *avinAbhAvI sahAyamAtra hovAthI (gatikriyApariNatane) kAraNabhUt chhe; potAnA astitvamAtrathI niShpanna hovAne lIdhe pote akArya chhe (arthAt svayamsiddha hovAne lIdhe koI anyathI utpanna thayo nathI tethI koI anya kAraNanA kAryarUp nathI). 84.

jyam jagatamAn jaL mInane anugrah kare chhe gamanamAn,
tyam dharma paN anugrah kare jIv-pudgalone gamanamAn. 85.

anvayArtha — [ यथा ] jem [ लोके ] jagatamAn [ उदकं ] pANI [ मत्स्यानां ] mAchhalAnone [ गमनानुग्रहकरं भवति ] gamanamAn anugrah kare chhe, [ तथा ] tem [ धर्मद्रव्यं ] dharmadravya [ जीवपुद्गलानां ] jIv-pudgalone gamanamAn anugrah kare chhe ( – nimittabhUt hoy chhe) em [ विजानीहि ] jANo.

TIkA — A, dharmanA gatihetutva viShe draShTAnt chhe.

jem pANI pote gaman nahi karatun thakun ane (parane) gaman nahi karAvatun thakun, svayamev gaman karatAn mAchhalAnone udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtra tarIke *jo koI ek, koI bIjA vinA na hoy, to pahelAne bIjAnun avinAbhAvI kahevAmAn Ave chhe. ahIn dharmadravyane ‘gatikriyApariNatanun avinAbhAvI sahAyamAtra’ kahyun chhe teno artha e chhe ke —

gatikriyApariNat jIv-pudgalo na hoy tyAn dharmadravya temane sahAyamAtrarUp paN nathI; jIv-pudgalo
svayam gatikriyArUpe pariNamatAn hoy to ja dharmadravya temane udAsIn sahAyamAtrarUp (nimittamAtrarUp)

chhe, anyathA nahi. pt.. 17

Page 130 of 256
PDF/HTML Page 170 of 296
single page version

130

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

गच्छतां जीवपुद्गलानामुदासीनाविनाभूतसहायकारणमात्रत्वेन गमनमनुगृह्णाति इति ।।८५।।

जह हवदि धम्मदव्वं तह तं जाणेह दव्वमधमक्खं ।
ठिदिकिरियाजुत्ताणं कारणभूदं तु पुढवीव ।।८६।।
यथा भवति धर्मद्रव्यं तथा तज्जानीहि द्रव्यमधर्माख्यम् ।
स्थितिक्रियायुक्तानां कारणभूतं तु पृथिवीव ।।८६।।
अधर्मस्वरूपाख्यानमेतत् ।
यथा धर्मः प्रज्ञापितस्तथाधर्मोऽपि प्रज्ञापनीयः । अयं तु विशेषः । स

गतिक्रियायुक्तानामुदकवत्कारणभूतः, एषः पुनः स्थितिक्रियायुक्तानां पृथिवीवत्कारणभूतः । gamanamAn anugrah kare chhe, tem dharma (dharmAstikAy) paN pote gaman nahi karato thako ane (parane) gaman nahi karAvato thako, svayamev gaman karatAn jIv-pudgalone udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtra tarIke gamanamAn *anugrah kare chhe. 85.

jyam dharmanAmak dravya tem adharmanAmak dravya chhe;
paN dravya A chhe pRithvI mAphak hetu thitipariNamitane. 86.

anvayArtha — [ यथा ] jem [ धर्मद्रव्यं भवति ] dharmadravya chhe [ तथा ] tem [ अधर्माख्यम् द्रव्यम् ] adharma nAmanun dravya paN [ जानीहि ] jANo; [ तत् तु ] parantu te (gatikriyA- yuktane kAraNabhUt hovAne badale) [ स्थितिक्रियायुक्तानाम् ] sthitikriyAyuktane [ पृथिवी इव ] pRithvInI mAphak [ कारणभूतम् ] kAraNabhUt chhe (arthAt sthitikriyApariNat jIv-pudgalone nimittabhUt chhe).

TIkA — A, adharmanA svarUpanun kathan chhe.

jem dharmanun pragnApan karavAmAn Avyun, tem adharmanun paN pragnApan karavAyogya chhe. parantu A (nIche pramANe) taphAvat chhe pelo ( – dharmAstikAy) gatikriyAyuktane pANInI mAphak kAraNabhUt chhe ane A ( – adharmAstikAy) sthitikriyAyuktane pRithvInI mAphak kAraNabhUt chhe. jem pRithvI pote pahelethI ja sthitirUpe ( – sthir) vartatI thakI ane parane *gamanamAn anugrah karavo eTale gamanamAn udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp (nimittarUp) kAraN-

mAtra hovun.

Page 131 of 256
PDF/HTML Page 171 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
131

यथा पृथिवी स्वयं पूर्वमेव तिष्ठन्ती परमस्थापयन्ती च स्वयमेव तिष्ठतामश्वादीनामुदासीना- विनाभूतसहायकारणमात्रत्वेन स्थितिमनुगृह्णाति, तथाऽधर्मोऽपि स्वयं पूर्वमेव तिष्ठन् परमस्थापयंश्च स्वयमेव तिष्ठतां जीवपुद्गलानामुदासीनाविनाभूतसहायकारणमात्रत्वेन स्थिति- मनुगृह्णातीति ।।८६।।

जादो अलोगलोगो जेसिं सब्भावदो य गमणठिदी ।
दो वि य मया विभत्ता अविभत्ता लोयमेत्ता य ।।८७।।
जातमलोकलोकं ययोः सद्भावतश्च गमनस्थिती ।
द्वावपि च मतौ विभक्तावविभक्तौ लोकमात्रौ च ।।८७।।
धर्माधर्मसद्भावे हेतूपन्यासोऽयम् ।
धर्माधर्मौ विद्येते । लोकालोकविभागान्यथानुपपत्तेः । जीवादिसर्वपदार्थानामेकत्र

sthiti ( – sthiratA) nahi karAvatI thakI, svayamev sthitirUpe pariNamatA ashvAdikane udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtra tarIke sthitimAn anugrah kare chhe, tem adharma (adharmAstikAy) paN pote pahelethI ja sthitirUpe vartato thako ane parane sthiti nahi karAvato thako, svayamev sthitirUpe pariNamatAn jIv-pudgalone udAsIn avinAbhAvI sahAyarUp kAraNamAtra tarIke sthitimAn anugrah kare chhe. 86.

dharmAdharam hovAthI lok-alok ne sthitigati bane;
te ubhay bhinna-abhinna chhe ne sakaLalokapramAN chhe. 87.

anvayArtha — [ गमनस्थिती ] (jIv-pudgalanI) gati-sthiti [ च ] tathA [ अलोक- लोकं ] alok ne lokano vibhAg, [ ययोः सद्भावतः ] te be dravyonA sadbhAvathI [ जातम् ] thAy chhe. [ च ] vaLI [ द्वौ अपि ] te banne [ विभक्तौ ] vibhakta, [ अविभक्तौ ] avibhakta [ च ] ane [ लोकमात्रौ ] lokapramAN [ मतौ ] kahevAmAn AvyAn chhe.

TIkA — A, dharma ane adharmanA sadbhAvanI siddhi mATe hetu darshAvavAmAn Avyo chhe.

dharma ane adharma vidyamAn chhe, kAraN ke lok ane alokano vibhAg anyathA banI shake nahi. jIvAdi sarva padArthonA ekatra-astitvarUp lok chhe; shuddha ek AkAshanA

Page 132 of 256
PDF/HTML Page 172 of 296
single page version

13

2
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

वृत्तिरूपो लोकः । शुद्धैकाकाशवृत्तिरूपोऽलोकः । तत्र जीवपुद्गलौ स्वरसत एव गतितत्पूर्वस्थितिपरिणामापन्नौ । तयोर्यदि गतिपरिणामं तत्पूर्वस्थितिपरिणामं वा स्वय- मनुभवतोर्बहिरङ्गहेतू धर्माधर्मौ न भवेताम्, तदा तयोर्निरर्गलगतिस्थितिपरिणामत्वादलोकेऽपि वृत्तिः केन वार्येत । ततो न लोकालोकविभागः सिध्येत । धर्माधर्मयोस्तु जीव- पुद्गलयोर्गतितत्पूर्वस्थित्योर्बहिरङ्गहेतुत्वेन सद्भावेऽभ्युपगम्यमाने लोकालोकविभागो जायत इति । किञ्च धर्माधर्मौ द्वावपि परस्परं पृथग्भूतास्तित्वनिर्वृत्तत्वाद्विभक्तौ । एक- क्षेत्रावगाढत्वादविभक्तौ । निष्क्रियत्वेन सकललोकवर्तिनोर्जीवपुद्गलयोर्गतिस्थित्युपग्रहकरणा- ल्लोकमात्राविति ।।८७।।

ण य गच्छदि धम्मत्थी गमणं ण करेदि अण्णदवियस्स ।
हवदि गदिस्स य पसरो जीवाणं पोग्गलाणं च ।।८८।।

astitvarUp alok chhe. tyAn, jIv ane pudgal svarasathI ja (svabhAvathI ja) gatipariNAmane tathA gatipUrvak sthitipariNAmane prApta hoy chhe. jo gatipariNAm athavA gatipUrvak sthitipariNAmane svayam anubhavatAn evAn te jIv-pudgalane bahirang hetuo dharma ane adharma na hoy, to jIv-pudgalane *nirargaL gatipariNAm ane sthitipariNAm thavAthI alokamAn paN temanun (jIv-pudgalanun) hovun konAthI vArI shakAy? (koIthI na ja vArI shakAy.) tethI lok ane alokano vibhAg siddha na thAy. parantu jo jIv- pudgalanI gatinA ane gatipUrvak sthitinA bahirang hetuo tarIke dharma ane adharmano sadbhAv svIkAravAmAn Ave to lok ane alokano vibhAg (siddha) thAy chhe. (mATe dharma ane adharma vidyamAn chhe.) vaLI (temanA viShe visheSh hakIkat e chhe ke), dharma ane adharma banne paraspar pRuthagbhUt astitvathI niShpanna hovAthI vibhakta (bhinna) chhe; ekakShetrAvagAhI hovAthI avibhakta (abhinna) chhe; samasta lokamAn vartanArAn jIv- pudgalane gatisthitimAn niShkriyapaNe anugrah karatA hovAthI ( – nimittarUp thatA hovAthI) lokapramAN chhe. 87.

dharmAsti gaman kare nahIn, na karAvato paradravyane;
jIv-pudgalonA gatiprasAr taNo udAsIn hetu chhe. 88.

*nirargaL=nirankush; amaryAd.

Page 133 of 256
PDF/HTML Page 173 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
133
न च गच्छति धर्मास्तिको गमनं न करोत्यन्यद्रव्यस्य ।
भवति गतेः सः प्रसरो जीवानां पुद्गलानां च ।।८८।।
धर्माधर्मयोर्गतिस्थितिहेतुत्वेऽप्यत्यन्तौदासीन्याख्यापनमेतत् ।
यथा हि गतिपरिणतः प्रभञ्जनो वैजयन्तीनां गतिपरिणामस्य हेतुकर्ता-

ऽवलोक्यते, न तथा धर्मः । स खलु निष्क्रियत्वात् न कदाचिदपि गतिपरिणाममेवा- पद्यते । कुतोऽस्य सहकारित्वेन परेषां गतिपरिणामस्य हेतुकर्तृत्वम् । किन्तु सलिल-

anvayArtha — [ धर्मास्तिकः ] dharmAstikAy [ न गच्छति ] gaman karato nathI [ च ] ane [ अन्यद्रव्यस्य ] anya dravyane [ गमनं न करोति ] gaman karAvato nathI; [ सः ] te, [ जीवानां पुद्गलानां च ] jIvo tathA pudgalone (gatipariNAmamAn AshrayamAtrarUp hovAthI) [ गतेः प्रसरः ] gatino udAsIn prasAranAr (arthAt gatiprasAramAn udAsIn nimittabhUt) [ भवति ] chhe.

TIkA — dharma ane adharma gati ane sthitinA hetuo hovA chhatAn teo atyant udAsIn chhe em ahIn kathan chhe.

jevI rIte gatipariNat pavan dhajAonA gatipariNAmano hetukartA jovAmAn Ave chhe, tevI rIte dharma (jIv-pudgalonA gatipariNAmano hetukartA) nathI. te (dharma) kharekhar niShkriy hovAthI kyArey gatipariNAmane ja pAmato nathI; to pachhI tene (paranA) *sahakArI tarIke paranA gatipariNAmanun hetukartApaNun kyAthi hoy? (na ja hoy.) parantu jevI rIte *sahakArI = sAthe kArya karanAr arthAt sAthe gati karanAr. [dhajAnI sAthe pavan paN gati karato

hovAthI ahIn pavanane (dhajAnA) sahakArI tarIke hetukartA kahyo chhe; ane jIv-pudgalonI sAthe
dharmAstikAy gaman nahi karatAn (arthAt sahakArI nahi banatAn), mAtra temane (gatimAn) AshrayarUp
kAraN banato hovAthI dharmAstikAyane udAsIn nimitta kahyo chhe. pavanane hetukartA kahyo teno evo
artha kadI na samajavo ke pavan dhajAonA gatipariNAmane karAvato hashe. udAsIn nimitta ho
ke hetukartA ho — banne paramAn akinchitkar chhe. temanAmAn mAtra upar kahyo teTalo ja taphAvat chhe.
have pachhInI gAthAnI TIkAmAn AchAryadev pote ja kaheshe ke ‘kharekhar samasta gatisthitimAn padArtho
potAnA pariNAmothI ja nishchaye gatisthiti kare chhe’. mATe dhajA, savAr ityAdi badhay, potAnA
pariNAmothI ja gatisthiti kare chhe, temAn dharma tem ja pavan, tathA adharma tem ja ashva avisheShapaNe
akinchitkar chhe em nirNay karavo.]

Page 134 of 256
PDF/HTML Page 174 of 296
single page version

13

4
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

मिव मत्स्यानां जीवपुद्गलानामाश्रयकारणमात्रत्वेनोदासीन एवासौ गतेः प्रसरो भवति । अपि च यथा गतिपूर्वस्थितिपरिणतस्तुरङ्गोऽश्ववारस्य स्थितिपरिणामस्य हेतुकर्तावलोक्यते, न तथाऽधर्मः । स खलु निष्क्रियत्वात् न कदाचिदपि गतिपूर्व- स्थितिपरिणाममेवापद्यते । कुतोऽस्य सहस्थायित्वेन परेषां गतिपूर्वस्थितिपरिणामस्य हेतुकर्तृत्वम् । किन्तु पृथिवीवत्तुरङ्गस्य जीवपुद्गलानामाश्रयकारणमात्रत्वेनोदासीन एवासौ गतिपूर्वस्थितेः प्रसरो भवतीति ।।८८।।

विज्जदि जेसिं गमणं ठाणं पुण तेसिमेव संभवदि ।
ते सगपरिणामेहिं दु गमणं ठाणं च कुव्वंति ।।८९।।

pANI mAchhalAnone (gatipariNAmamAn) mAtra AshrayarUp kAraN tarIke gatinun udAsIn ja prasAranAr chhe, tevI rIte dharma jIv-pudgalone (gatipariNAmamAn) mAtra AshrayarUp kAraN tarIke gatino udAsIn ja prasAranAr (arthAt gatiprasAranun udAsIn ja nimitta) chhe.

vaLI (adharmAstikAy viShe paN em chhe ke) — jevI rIte gatipUrvak-sthitipariNat ashva savAranA (gatipUrvak) sthitipariNAmano hetukartA jovAmAn Ave chhe, tevI rIte adharma (jIv-pudgalonA gatipUrvak sthitipariNAmano hetukartA) nathI. te (adharma) kharekhar niShkriy hovAthI kyArey gatipUrvak sthitipariNAmane ja pAmato nathI; to pachhI tene (paranA) *sahasthAyI tarIke paranA gatipUrvak sthitipariNAmanun hetukartApaNun kyAthi hoy? (na ja hoy.) parantu jevI rIte pRithvI ashvane (gatipUrvak sthitipariNAmamAn) mAtra AshrayarUp kAraN tarIke gatipUrvak sthitinI udAsIn ja prasAranAr chhe, tevI rIte adharma jIv-pudgalone (gatipUrvak sthitipariNAmamAn) mAtra AshrayarUp kAraN tarIke gatipUrvak sthitino udAsIn ja prasAranAr (arthAt gatipUrvak-sthitiprasAranun udAsIn ja nimitta) chhe. 88.

re! jemane gati hoy chhe, teo ja vaLI sthir thAy chhe;
te sarva nij pariNAmathI ja kare gatisthitibhAvane. 89.
*sahasthAyI=sAthe sthiti (sthiratA) karanAr. [ashva savAranI sAthe sthiti kare chhe, tethI ahIn ashvane
savAranA sahasthAyI tarIke savAranA sthitipariNAmano hetukartA kahyo chhe. adharmAstikAy to gatipUrvak
sthitine pAmanArAn jIv-pudgalonI sAthe sthiti karato nathI, pahelethI ja sthit chhe; A rIte te
sahasthAyI nahi hovAthI jIv-pudgalonA gatipUrvak sthitipariNAmano hetukartA nathI.]

Page 135 of 256
PDF/HTML Page 175 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
135
विद्यते येषां गमनं स्थानं पुनस्तेषामेव सम्भवति ।
ते स्वकपरिणामैस्तु गमनं स्थानं च कुर्वन्ति ।।८९।।
धर्माधर्मयोरौदासीन्ये हेतूपन्यासोऽयम् ।
धर्मः किल न जीवपुद्गलानां कदाचिद्गतिहेतुत्वमभ्यस्यति, न कदाचित्स्थिति-

हेतुत्वमधर्मः । तौ हि परेषां गतिस्थित्योर्यदि मुख्यहेतू स्यातां तदा येषां गतिस्तेषां गतिरेव, न स्थितिः, येषां स्थितिस्तेषां स्थितिरेव, न गतिः । तत एकेषामपि गतिस्थितिदर्शनादनुमीयते न तौ तयोर्मुख्यहेतू । कि न्तु व्यवहारनयव्यवस्थापितौ उदासीनौ । कथमेवं गतिस्थितिमतां पदार्थानां गतिस्थिती भवत इति चेत्, सर्वे

anvayArtha — [ येषां गमनं विद्यते ] (dharma-adharma gati-sthitinA mukhya hetuo nathI, kAraN ke) jemane gati hoy chhe [ तेषाम् एव पुनः स्थानं सम्भवति ] temane ja vaLI sthiti thAy chhe (ane jemane sthiti hoy chhe temane ja vaLI gati thAy chhe). [ ते तु ] teo (gatisthitimAn padArtho) to [ स्वकपरिणामैः ] potAnA pariNAmothI [ गमनं स्थानं च ] gati ane sthiti [ कुर्वन्ति ] kare chhe.

TIkA — A, dharma ane adharmanA udAsInapaNAnI bAbatamAn hetu kahevAmAn Avyo chhe.

kharekhar (nishchayathI) dharma jIv-pudgalone kadI gatihetu thato nathI, adharma kadI sthitihetu thato nathI; kAraN ke teo parane gatisthitinA jo mukhya hetu (nishchayahetu) thAy, to jemane gati hoy temane gati ja rahevI joIe, sthiti na thavI joIe, ane jemane sthiti hoy temane sthiti ja rahevI joIe, gati na thavI joIe. parantu ekane ja ( – tenA te ja padArthane) gati ane sthiti thatI jovAmAn Ave chhe; tethI anumAn thaI shake chhe ke teo (dharma-adharma) gati-sthitinA mukhya hetu nathI, parantu vyavahAranayasthApit (vyavahAranay vaDe sthApavAmAn — kahevAmAn AvelA) udAsIn hetu chhe.

prashna — e pramANe hoy to gatisthitimAn padArthone gatisthiti kaI rIte thAy chhe?

Page 136 of 256
PDF/HTML Page 176 of 296
single page version

13

6
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

हि गतिस्थितिमन्तः पदार्थाः स्वपरिणामैरेव निश्चयेन गतिस्थिती कुर्वन्तीति ।।८९।।

— इति धर्माधर्मद्रव्यास्तिकायव्याख्यानं समाप्तम् ।
अथ आकाशद्रव्यास्तिकायव्याख्यानम् ।
सव्वेसिं जीवाणं सेसाणं तह य पोग्गलाणं च ।
जं देदि विवरमखिलं तं लोगे हवदि आगासं ।।९०।।
सर्वेषां जीवानां शेषाणां तथैव पुद्गलानां च ।
यद्ददाति विवरमखिलं तल्लोके भवत्याकाशम् ।।९०।।
आकाशस्वरूपाख्यानमेतत् ।
षड्द्रव्यात्मके लोके सर्वेषां शेषद्रव्याणां यत्समस्तावकाशनिमित्तं विशुद्धक्षेत्ररूपं

uttara — kharekhar samasta gatisthitimAn padArtho potAnA pariNAmothI ja nishchaye gatisthiti kare chhe. 89.

A rIte dharmadravyAstikAy ane adharmadravyAstikAyanun vyAkhyAn samApta thayun.
have AkAshadravyAstikAyanun vyAkhyAn chhe.
je lokamAn jIv-pudgalone, sheSh dravya samastane
avakAsh de chhe pUrNa, te AkAshanAmak dravya chhe. 90.

anvayArtha — [ लोके ] lokamAn [ जीवानाम् ] jIvone [ च ] ane [ पुद्गलानाम् ] pudgalone [ तथा एव ] tem ja [ सर्वेषाम् शेषाणाम् ] badhAn bAkInAn dravyone [ यद् ] je [ अखिलं विवरं ] sampUrNa avakAsh [ ददाति ] Ape chhe, [ तद् ] te [ आकाशम् भवति ] AkAsh chhe.

TIkA — A, AkAshanA svarUpanun kathan chhe.

ShaTdravyAtmak lokamAn *badhAn bAkInAn dravyone je pUrepUrA avakAshanun nimitta chhe, *nishchayanaye nityaniranjan-gnAnamay paramAnand jemanun ek lakShaN chhe evA anantAnant jIvo, temanAthI anantaguNAn pudgalo, asankhya kALANuo ane asankhyapradeshI dharma tathA adharma — e badhay dravyo

vishiShTa avagAhaguN vaDe lokAkAshamAn — joke te lokAkAsh mAtra asankhyapradeshI ja chhe topaN
— avakAsh meLave chhe.

Page 137 of 256
PDF/HTML Page 177 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
137

तदाकाशमिति ।।९०।।

जीवा पोग्गलकाया धम्माधम्मा य लोगदो णण्णा ।
तत्तो अणण्णमण्णं आयासं अंतवदिरित्तं ।।९१।।
जीवाः पुद्गलकायाः धर्माधर्मौ च लोकतोऽनन्ये ।
ततोऽनन्यदन्यदाकाशमन्तव्यतिरिक्त म् ।।९१।।
लोकाद्बहिराकाशसूचनेयम् ।
जीवादीनि शेषद्रव्याण्यवधृतपरिमाणत्वाल्लोकादनन्यान्येव । आकाशं त्वनन्तत्वाल्लोका-

दनन्यदन्यच्चेति ।।९१।।

आगासं अवगासं गमणट्ठिदिकारणेहिं देदि जदि ।
उड्ढंगदिप्पधाणा सिद्धा चिट्ठंति किध तत्थ ।।९२।।

te AkAsh chhe — ke je (AkAsh) vishuddhakShetrarUp chhe. 90.

jIv-pudgalAdik sheSh dravya ananya jANo lokathI;
nabh antashUnya ananya tem ja anya chhe e lokathI. 91.

anvayArtha — [ जीवाः पुद्गलकायाः धर्माधर्मौ च ] jIvo, pudgalakAyo, dharma ane adharma (tem ja kAL) [ लोकतः अनन्ये ] lokathI ananya chhe; [ अन्तव्यतिरिक्तम् आकाशम् ] ant rahit evun AkAsh [ ततः ] tenAthI (lokathI) [ अनन्यत् अन्यत् ] ananya tem ja anya chhe.

TIkA — A, lokanI bahAr (paN) AkAsh hovAnI sUchanA chhe.

jIv vagere bAkInAn dravyo ( – AkAsh sivAyanAn dravyo) maryAdit parimANavALAn hovAne lIdhe lokathI *ananya ja chhe; AkAsh to anant hovAne lIdhe lokathI ananya tem ja anya chhe. 91.

avakAshadAyak Abh gati-thitihetutA paN jo dhare,
to UrdhvagatiparadhAn siddho kem temAn sthiti lahe? 92.
*ahIn joke sAmAnyapaNe padArthonun lokathI ananyapaNun kahyun chhe topaN nishchayathI amUrtapaNun,
kevaLagnAnapaNun, sahajaparamAnandapaNun, nityaniranjanapaNun ityAdi lakShaNo vaDe jIvonun itar dravyothI
anyapaNun chhe ane potapotAnAn lakShaNo vaDe itar dravyonun jIvothI bhinnapaNun chhe em samajavun.
pt.. 18

Page 138 of 256
PDF/HTML Page 178 of 296
single page version

13

8
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
आकाशमवकाशं गमनस्थितिकारणाभ्यां ददाति यदि ।
ऊर्ध्वंगतिप्रधानाः सिद्धाः तिष्ठन्ति कथं तत्र ।।९२।।
आकाशस्यावकाशैकहेतोर्गतिस्थितिहेतुत्वशङ्कायां दोषोपन्यासोऽयम् ।
यदि खल्वाकाशमवगाहिनामवगाहहेतुरिव गतिस्थितिमतां गतिस्थितिहेतुरपि स्यात्,

तदा सर्वोत्कृष्टस्वाभाविकोर्ध्वगतिपरिणता भगवंतः सिद्धा बहिरङ्गान्तरङ्गसाधनसामग्ा्रयां सत्यामपि कुतस्तत्राकाशे तिष्ठन्ति इति ।।९२।।

जम्हा उवरिट्ठाणं सिद्धाणं जिणवरेहिं पण्णत्तं ।
तम्हा गमणट्ठाणं आयासे जाण णत्थि त्ति ।।९३।।
यस्मादुपरिस्थानं सिद्धानां जिनवरैः प्रज्ञप्तम् ।
तस्माद्गमनस्थानमाकाशे जानीहि नास्तीति ।।९३।।

anvayArtha — [ यदि आकाशम् ] jo AkAsh [ गमनस्थितिकारणाभ्याम् ] gati- sthitinAn kAraN sahit [ अवकाशं ददाति ] avakAsh Apatun hoy (arthAt jo AkAsh avakAshahetu paN hoy ane gati-sthitihetu paN hoy) to [ ऊर्ध्वंगतिप्रधानाः सिद्धाः ] UrdhvagatipradhAn siddho [ तत्र ] temAn (AkAshamAn) [ कथम् ] kem [ तिष्ठन्ति ] sthir hoy? (AgaL gaman kem na kare?)

TIkA — je kevaL avakAshano ja hetu chhe evun je AkAsh tene viShe gatisthiti- hetutva (paN) hovAnI shankA karavAmAn Ave to doSh Ave chhe tenun A kathan chhe.

jo AkAsh, jem te *avagAhavALAone avagAhahetu chhe tem, gatisthiti- vALAone gati-sthitihetu paN hoy, to sarvotkRuShTa svAbhAvik Urdhvagatie pariNat siddhabhagavanto, bahirang-antarang sAdhanarUp sAmagrI hovA chhatAn paN, kem ( – kayA kAraNe) temAn — AkAshamAn — sthir hoy? 92.

bhAkhI jinoe lokanA agre sthiti siddho taNI,
te kAraNe jANo — gatisthiti AbhamAn hotI nathI. 93.

anvayArtha — [ यस्मात् ] jethI [ जिनवरैः ] jinavaroe [ सिद्धानाम् ] siddhonI *avagAh=lIn thavun te; majjit thavun te; avakAsh pAmavo te.

Page 139 of 256
PDF/HTML Page 179 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
139
स्थितिपक्षोपन्यासोऽयम् ।
यतो गत्वा भगवन्तः सिद्धाः लोकोपर्यवतिष्ठन्ते, ततो गतिस्थितिहेतुत्वमाकाशे

नास्तीति निश्चेतव्यम् । लोकालोकावच्छेदकौ धर्माधर्मावेव गतिस्थितिहेतू मन्तव्याविति ।।९३।।

जदि हवदि गमणहेदू आगासं ठाणकारणं तेसिं ।
पसजदि अलोगहाणी लोगस्स य अंतपरिवुड्ढी ।।९४।।
यदि भवति गमनहेतुराकाशं स्थानकारणं तेषाम् ।
प्रसजत्यलोकहानिर्लोकस्य चान्तपरिवृद्धिः ।।९४।।
आकाशस्य गतिस्थितिहेतुत्वाभावे हेतूपन्यासोऽयम् ।
नाकाशं गतिस्थितिहेतुः लोकालोकसीमव्यवस्थायास्तथोपपत्तेः । यदि गति-

[ उपरिस्थानं ] lokanA upar sthiti [ प्रज्ञप्तम् ] kahI chhe, [ तस्मात् ] tethI [ गमनस्थानम् आकाशे न अस्ति ] gati-sthiti AkAshamAn hotI nathI (arthAt gatisthitihetutva AkAshane viShe nathI) [ इति जानीहि ] em jANo.

TIkA — (gatipakSha sambandhI kathan karyA pachhI) A, sthitipakSha sambandhI kathan chhe.

jethI siddhabhagavanto gaman karIne lokanA upar sthir thAy chhe (arthAt lokanA upar gatipUrvak sthiti kare chhe), tethI gatisthitihetutva AkAshane viShe nathI em nishchay karavo; lok ane alokano vibhAg karanArA dharma tathA adharmane ja gati tathA sthitinA hetu mAnavA. 93.

nabh hoy jo gatihetu ne sthitihetu pudgal-jIvane,
to hAni thAy alokanI, lokAnta pAme vRuddhine. 94.

anvayArtha — [ यदि ] jo [ आकाशं ] AkAsh [ तेषाम् ] jIv-pudgalone [ गमन- हेतुः ] gatihetu ane [ स्थानकारणं ] sthitihetu [ भवति ] hoy to [ अलोकहानिः ] alokanI hAnino [ च ] ane [ लोकस्य अन्तपरिवृद्धिः ] lokanA antanI vRuddhino [ प्रसजति ] prasang Ave.

TIkA — ahIn, AkAshane gatisthitihetutvano abhAv hovA viShe hetu rajU karavAmAn Avyo chhe.

AkAsh gati-sthitino hetu nathI, kAraN ke lok ane alokanI sImAnI vyavasthA

Page 140 of 256
PDF/HTML Page 180 of 296
single page version

140

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

स्थित्योराकाशमेव निमित्तमिष्येत्, तदा तस्य सर्वत्र सद्भावाज्जीवपुद्गलानां गतिस्थित्यो- र्निःसीमत्वात्प्रतिक्षणमलोको हीयते, पूर्वं पूर्वं व्यवस्थाप्यमानश्चान्तो लोकस्योत्तरोत्तरपरिवृद्धया विघटते । ततो न तत्र तद्धेतुरिति ।।९४।।

तम्हा धम्माधम्मा गमणट्ठिदिकारणाणि णागासं ।
इदि जिणवरेहिं भणिदं लोगसहावं सुणंताणं ।।९५।।
तस्माद्धर्माधर्मौ गमनस्थितिकारणे नाकाशम् ।
इति जिनवरैः भणितं लोकस्वभावं शृण्वताम् ।।९५।।
आकाशस्य गतिस्थितिहेतुत्वनिरासव्याख्योपसंहारोऽयम् ।
धर्माधर्मावेव गतिस्थितिकारणे नाकाशमिति ।।९५।।
धम्माधम्मागासा अपुधब्भूदा समाणपरिमाणा ।
पुधगुवलद्धिविसेसा करेंति एगत्तमण्णत्तं ।।९६।।

e rIte ja banI shake chhe. jo AkAshane ja gati-sthitinun nimitta mAnavAmAn Ave, to AkAshano sadbhAv sarvatra hovAne lIdhe jIv-pudgalonI gatisthitinI koI sImA nahi rahevAthI pratikShaN alokanI hAni thAy ane pahelAn pahelAn vyavasthApit thayelo lokano ant uttarottar vRuddhine pAmavAthI lokano ant ja tUTI paDe (arthAt pahelAn pahelAn nishchit thayelo lokano ant pachhI pachhI AgaL vadhato javAthI lokano ant ja banI shake nahi). mATe AkAshane viShe gati-sthitino hetu nathI. 94.

tethI gatisthitihetuo dharmAdharam chhe, nabh nahIn;
bhAkhyun jinoe Am lokasvabhAvanA shrotA prati. 95.

anvayArtha — [ तस्मात् ] tethI [ गमनस्थितिकारणे ] gati ane sthitinAn kAraN [ धर्माधर्मौ ] dharma ane adharma chhe, [ न आकाशम् ] AkAsh nahi. [ इति ] Am [ लोकस्वभावं शृण्वताम् ] lokasvabhAvanA shrotAo pratye [ जिनवरैः भणितम् ] jinavaroe kahyun chhe.

TIkA – A, AkAshane gatisthitihetutva hovAnA khanDan sambandhI kathanano upasanhAr chhe.
dharma ane adharma ja gati ane sthitinAn kAraN chhe, AkAsh nahi. 95.
dharmAdharam-nabhane samAnapramANayut apRuthaktvathI,
vaLI bhinnabhinna visheShathI, ekatva ne anyatva chhe. 96.