Page 101 of 256
PDF/HTML Page 141 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
करणत्वः, स्वयमेव षट्कारकीरूपेण व्यवतिष्ठमानो न कारकान्तरमपेक्षते । अतः कर्मणः कर्तुर्नास्ति जीवः कर्ता, जीवस्य कर्तुर्नास्ति कर्म कर्तृ निश्चयेनेति ।।६२।। potAne devAmAn Avatun hovAthI) sampradAnapaNAne pAmelo ane (6) dhArI rAkhavAmAn AvatA bhAvaparyAyano AdhAr hovAthI jeNe adhikaraNapaNAne grahyun chhe evo — svayamev ShaTkArakarUpe vartato thako anya kArakanI apekShA rAkhato nathI.
mATe nishchayathI karmarUp kartAne jIv kartA nathI ane jIvarUp kartAne karma kartA nathI. (jyAn karma kartA chhe tyAn jIv kartA nathI ane jyAn jIv kartA chhe tyAn karma kartA nathI.)
bhAvArtha — (1) pudgal svatantrapaNe dravyakarmane karatun hovAthI pudgal pote ja kartA chhe; (2) pote dravyakarmarUpe pariNamavAnI shaktivALun hovAthI pudgal pote ja karaN chhe; (3) dravyakarmane prApta karatun — pahonchatun hovAthI dravyakarma karma chhe, athavA dravyakarmathI pote abhinna hovAthI pudgal pote ja karma ( – kArya) chhe; (4) potAnAmAnthI pUrva pariNAmano vyay karIne dravyakarmarUp pariNAm karatun hovAthI ane pudgaladravyarUpe dhruv rahetun hovAthI pudgal pote ja apAdAn chhe; (5) potAne dravyakarmarUp pariNAm detun hovAthI pudgal pote ja sampradAn chhe; (6) potAnAmAn arthAt potAnA AdhAre dravyakarma karatun hovAthI pudgal pote ja adhikaraN chhe.
e ja pramANe (1) jIv svatantrapaNe jIvabhAvane karato hovAthI jIv pote ja kartA chhe; (2) pote jIvabhAvarUpe pariNamavAnI shaktivALo hovAthI jIv pote ja karaN chhe; (3) jIvabhAvane prApta karato — pahonchato hovAthI jIvabhAv karma chhe, athavA jIvabhAvathI pote abhinna hovAthI jIv pote ja karma chhe; (4) potAnAmAnthI pUrva bhAvano vyay karIne (navIn) jIvabhAv karato hovAthI ane jIvadravyarUpe dhruv raheto hovAthI jIv pote ja apAdAn chhe; (5) potAne jIvabhAv deto hovAthI jIv pote ja sampradAn chhe; (6) potAnAmAn arthAt potAnA AdhAre jIvabhAv karato hovAthI jIv pote ja adhikaraN chhe.
A rIte, pudgalanI karmodayAdirUpe ke karmabandhAdirUpe pariNamavAnI kriyAne viShe kharekhar pudgal ja svayamev chha kArakarUpe vartatun hovAthI tene anya kArakonI apekShA nathI tathA jIvanI audayikAdi bhAvarUpe pariNamavAnI kriyAne viShe kharekhar jIv ja svayamev chha kArakarUpe vartato hovAthI tene anya kArakonI apekShA nathI. pudgalanI ane
Page 102 of 256
PDF/HTML Page 142 of 296
single page version
10
कर्मजीवयोरन्योन्याकर्तृत्वेऽन्यदत्तफलान्योपभोगलक्षणदूषणपुरःसरः पूर्वपक्षो- ऽयम् ।।६३।। jIvanI uparokta kriyAo ek ja kALe vartatI hovA chhatAn paN paudgalik kriyAne viShe vartatAn pudgalanAn chha kArako jIvakArakothI taddan bhinna ane nirapekSha chhe tathA jIvabhAvarUp kriyAne viShe vartatAn jIvanAn chha kArako pudgalakArakothI taddan bhinna ane nirapekSha chhe. kharekhar koI dravyanAn kArakone koI anya dravyanAn kArakonI apekShA hotI nathI. 62.
anvayArtha — [ यदि ] jo [ कर्म ] karma [ कर्म करोति ] karmane kare ane [ सः आत्मा ] AtmA [ आत्मानम् करोति ] AtmAne kare to [ कर्म ] karma [ फलम् कथं ददाति ] AtmAne phaL kem Ape [ च ] ane [ आत्मा ] AtmA [ तस्य फलं भुङ्क्ते ] tenun phaL kem bhogave?
TIkA — jo karma ane jIvane anyonya akartApaNun hoy, to ‘anye dIdhelun phaL anya bhogave’ evo prasang Ave; — Avo doSh batAvIne ahIn pUrvapakSha rajU karavAmAn Avyo chhe.
bhAvArtha — shAstromAn kahyun chhe ke (paudgalik) karma jIvane phaL Ape chhe ane jIv (paudgalik) karmanun phaL bhogave chhe. have jo jIv karmane karato ja na hoy to jIvathI nahi karAyelun karma jIvane phaL kem Ape ane jIv potAthI nahi karAyelA karmanA phaLane kem bhogave ? jIvathI nahi karAyelun karma jIvane phaL Ape ane jIv te phaL bhogave e koI rIte nyAyayukta nathI. A rIte, ‘karma karmane ja kare chhe ane AtmA AtmAne ja kare chhe’ e vAtamAn pUrvokta doSh Avato hovAthI e vAt ghaTatI nathI
Page 103 of 256
PDF/HTML Page 143 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
कर्मयोग्यपुद्गला अञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्गकन्यायेन सर्वलोकव्यापित्वाद्यत्रात्मा तत्रानानीता एवावतिष्ठन्त इत्यत्रौक्त म् ।।६४।।
— em ahIn pUrvapakSha rajU karavAmAn Avyo chhe. 63.
have siddhAntasUtro chhe (arthAt have 63mI gAthAmAn kahelA pUrvapakShanA nirAkaraN- pUrvak siddhAntanun pratipAdan karanArI gAthAo kahevAmAn Ave chhe).
anvayArtha — [ लोकः ] lok [ सर्वतः ] sarvata [ विविधैः ] vividh prakAranA, [ अनन्तानन्तैः ] anantAnant [ सूक्ष्मैः बादरैः च ] sUkShma tem ja bAdar [ पुद्गलकायैः ] pudgalakAyo (pudgalaskandho) vaDe [ अवगाढगाढनिचितः ] (vishiShTa rIte) avagAhAIne gADh bharelo chhe.
TIkA — ahIn em kahyun chhe ke — karmayogya pudgalo (kArmANavargaNArUp pudgal- skandho) anjanachUrNathI (AnjaNanA jhINA bhUkAthI) bharelI DAbalInA nyAye AkhA lokamAn vyApelAn chhe; tethI jyAn AtmA chhe tyAn, vinA-lAvye ja (kyAyathI lAvavAmAn AvyA vinA ja), teo rahelAn chhe. 64.
Page 104 of 256
PDF/HTML Page 144 of 296
single page version
10
बद्धत्वादनादिमोहरागद्वेषस्निग्धैरविशुद्धैरेव भावैर्विवर्तते । स खलु यत्र यदा मोहरूपं रागरूपं द्वेषरूपं वा स्वस्य भावमारभते, तत्र तदा तमेव निमित्तीकृत्य जीवप्रदेशेषु परस्परावगाहेनानुप्रविष्टाः स्वभावैरेव पुद्गलाः कर्मभावमापद्यन्त इति ।।६५।।
anvayArtha — [ आत्मा ] AtmA [ स्वभावं ] (moharAgadveSharUp) potAnA bhAvane [ करोति ] kare chhe; [ तत्र गताः पुद्गलाः ] (tyAre) tyAn rahelAn pudgalo [ स्वभावैः ] potAnA bhAvothI [ अन्योन्यावगाहावगाढाः ] jIvane viShe (vishiShTa prakAre) anyonya-avagAharUpe praveshyAn thakAn [ कर्मभावम् गच्छन्ति ] karmabhAvane pAme chhe.
TIkA — anya vaDe karavAmAn AvyA vinA karmanI utpatti kaI rIte thAy chhe tenun A kathan chhe.
AtmA kharekhar sansAr-avasthAmAn pAriNAmik chaitanyasvabhAvane chhoDyA vinA ja anAdi bandhan vaDe baddha hovAthI anAdi moharAgadveSh vaDe *snigdha evA avishuddha bhAvorUpe ja vivartan pAme chhe ( – pariName chhe). te (sansArastha AtmA) kharekhar jyAn ane jyAre moharUp, rAgarUp ke dveSharUp evA potAnA bhAvane kare chhe, tyAn ane tyAre te ja bhAvane nimitta karIne pudgalo potAnA bhAvothI ja jIvanA pradeshomAn (vishiShTatApUrvak) paraspar avagAharUpe praveshyAn thakAn karmabhAvane pAme chhe.
bhAvArtha — AtmA je kShetre ane je kALe ashuddha bhAve pariName chhe, te ja kShetre rahelA kArmANavargaNArUp pudgalaskandho te ja kALe svayam potAnA bhAvothI ja jIvanA pradeshomAn khAs prakAre paraspar-avagAharUpe praveshyA thakA karmapaNAne pAme chhe.
A rIte, jIvathI karAyA vinA ja pudgalo svayam karmapaNe pariName chhe. 65. *snigdha = chIkaNA; chIkAshavALA. (moharAgadveSh karmabandhanA nimittabhUt hovAne lIdhe moharAgadveShane
Page 105 of 256
PDF/HTML Page 145 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
पुद्गलस्क न्धविकल्पाः कर्त्रन्तरनिरपेक्षा एवोत्पद्यन्ते, तथा स्वयोग्यजीवपरिणामोपलम्भे ज्ञाना- वरणप्रभृतिभिर्बहुभिः प्रकारैः कर्माण्यपि कर्त्रन्तरनिरपेक्षाण्येवोत्पद्यन्ते इति ।।६६।।
anvayArtha — [ यथा ] jem [ पुद्गलद्रव्याणां ] pudgaladravyonI [ बहुप्रकारैः ] bahu prakAre [ स्कन्धनिर्वृत्तिः ] skandharachanA [ परैः अकृता ] parathI karAyA vinA [ दृष्टा ] thatI jovAmAn Ave chhe, [ तथा ] tem [ कर्मणां ] karmonI bahuprakAratA [ विजानीहि ] parathI akRut jANo.
TIkA — karmonI vichitratA (bahuprakAratA) anya vaDe karavAmAn AvatI nathI em ahIn kahyun chhe.
jem potAne yogya chandra-sUryanA prakAshanI upalabdhi hotAn, sandhyA-vAdaLAn-indradhanuSh- prabhAmanDaL ityAdi ghaNA prakAre pudgalaskandhabhedo anya kartAnI apekShA vinA ja Upaje chhe, tem potAne yogya jIv-pariNAmanI upalabdhi hotAn, gnAnAvaraNAdi ghaNA prakAre karmo paN anya kartAnI apekShA vinA ja Upaje chhe.
bhAvArtha — karmonI vividh prakRiti-pradesh-sthiti-anubhAgarUp vichitratA paN jIvakRut nathI, pudgalakRut ja chhe. 66. pt.. 14
Page 106 of 256
PDF/HTML Page 146 of 296
single page version
10
निश्चयेन जीवकर्मणोश्चैककर्तृत्वेऽपि व्यवहारेण कर्मदत्तफलोपलम्भो जीवस्य न विरुध्यत इत्यत्रोक्त म् ।
जीवा हि मोहरागद्वेषस्निग्धत्वात्पुद्गलस्कन्धाश्च स्वभावस्निग्धत्वाद्बन्धावस्थायां परमाणुद्वन्द्वानीवान्योन्यावगाहग्रहणप्रतिबद्धत्वेनावतिष्ठन्ते । यदा तु ते परस्परं वियुज्यन्ते, तदोदितप्रच्यवमाना निश्चयेन सुखदुःखरूपात्मपरिणामानां व्यवहारेणेष्टानिष्टविषयाणां
anvayArtha — [ जीवाः पुद्गलकायाः ] jIvo ane pudgalakAyo [ अन्योन्यावगाढ- ग्रहणप्रतिबद्धाः ] (vishiShTa prakAre) anyonya-avagAhane grahavA vaDe (paraspar) baddha chhe; [ काले वियुज्यमानाः ] kALe chhUTA paDatAn [ सुखदुःखं ददति भुञ्जन्ति ] sukhadukh Ape chhe ane bhogave chhe (arthAt pudgalakAyo sukhadukh Ape chhe ane jIvo bhogave chhe).
TIkA — nishchayathI jIv ane karmane ekanun (nij nij rUpanun ja) kartApaNun hovA chhatAn, vyavahArathI jIvane karme dIdhelA phaLano bhogavaTo virodh pAmato nathI (arthAt ‘karma jIvane phaL Ape chhe ane jIv tene bhogave chhe’ e vAt paN vyavahArathI ghaTe chhe) em ahIn kahyun chhe.
jIvo moharAgadveSh vaDe snigdha hovAne lIdhe ane pudgalaskandho svabhAvathI snigdha hovAne lIdhe, (teo) bandh-avasthAmAn — *paramANudvandvonI mAphak — (vishiShTa prakAre) anyonya-avagAhanA grahaN vaDe baddhapaNe rahe chhe. jyAre teo paraspar chhUTA paDe chhe tyAre (nIche pramANe pudgalaskandho phaL Ape chhe ane jIvo tene bhogave chhe) — uday pAmIne kharI jatA pudgalakAyo sukhadukharUp AtmapariNAmonA nimittamAtra hovAnI *paramANudvandva = be paramANuonun joDakun; be paramANuono banelo skandh; dvi-aNuk skandh.
Page 107 of 256
PDF/HTML Page 147 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
निमित्तमात्रत्वात्पुद्गलकायाः सुखदुःखरूपं फलं प्रयच्छन्ति । जीवाश्च निश्चयेन निमित्त- मात्रभूतद्रव्यकर्मनिर्वर्तितसुखदुःखरूपात्मपरिणामानां व्यवहारेण द्रव्यकर्मोदयापादितेष्टा- apekShAe *nishchayathI, ane iShTAniShTa viShayonA nimittamAtra hovAnI apekShAe *vyavahArathI, +sukhadukharUp phaL Ape chhe; tathA jIvo nimittamAtrabhUt dravyakarmathI niShpanna thatA sukh-dukharUp AtmapariNAmonA bhoktA hovAnI apekShAe nishchayathI, ane (nimittamAtrabhUt) dravyakarmanA udayathI sampAdit iShTAniShTa viShayonA bhoktA hovAnI apekShAe vyavahArathI, te prakAranun (sukhadukharUp) phaL bhogave chhe (arthAt nishchayathI sukhadukhapariNAmarUp ane vyavahArathI iShTAniShTa viShayarUp phaL bhogave chhe). *(1) sukhadukhapariNAmomAn tathA (2) iShTAniShTa viShayonA sanyogamAn shubhAshubh karmo nimittabhUt hoy chhe, tethI te karmone temanA nimittamAtrapaNAnI apekShAe ja ‘‘(1) sukhadukhapariNAmarUp (phaL)
bhangathI em na samajavun ke ‘paudgalik karma jIvane kharekhar phaL Ape chhe ane jIv kharekhar
pAsethI phaL meLavIne bhogavI shakatun nathI. jo paramArthe koI dravya anya dravyane phaL Ape ane te anya dravya tene bhogave to banne dravyo ek thaI jAy. ahIn e dhyAnamAn rAkhavun khAs Avashyak chhe ke TIkAnA pahelA phakarAmAn AkhI gAthAnA kathanano sAr kahetAn shrI TIkAkAr AchAryadeve pote ja, jIvane karme dIdhelA phaLano bhogavaTo vyavahArathI ja kahyo chhe, nishchayathI nahi. +sukhadukhanA be artho thAy chhe (1) sukhadukhapariNAmo, ane (2) iShTAniShTa viShayo. jyAn ‘nishchayathI’ kahyun chhe tyAn ‘sukhadukhapariNAmo’ evo artha samajavo ane jyAn ‘vyavahArathI’ kahyun
Page 108 of 256
PDF/HTML Page 148 of 296
single page version
10
निष्टविषयाणां भोक्तृ त्वात्तथाविधं फलं भुञ्जन्ते इति । एतेन जीवस्य भोक्तृत्वगुणोऽपि व्याख्यातः ।।६७।।
निश्चयेनात्मभावस्य कर्ता, व्यवहारेण कर्मण इति । यथात्रोभयनयाभ्यां कर्म कर्तृ, तथैकेनापि नयेन न भोक्तृ । कुतः ? चैतन्यपूर्वकानुभूतिसद्भावाभावात् । ततश्चेतनत्वात्
anvayArtha — [ तस्मात् ] tethI [ अथ जीवस्य भावेन हि संयुतम् ] jIvanA bhAvathI sanyukta evun [ कर्म ] karma (dravyakarma) [ कर्तृ ] kartA chhe ( – nishchayathI potAnun kartA ane vyavahArathI jIvabhAvanun kartA; parantu te bhoktA nathI). [ भोक्ता तु ] bhoktA to [ जीवः भवति ] (mAtra) jIv chhe [ चेतकभावेन ] chetakabhAvane lIdhe [ कर्मफलम् ] karmaphaLano.
tethI (pUrvokta kathanathI) em nakkI thayun ke — karma nishchayathI potAnun kartA chhe, vyavahArathI jIvabhAvanun kartA chhe; jIv paN nishchayathI potAnA bhAvano kartA chhe, vyavahArathI karmano kartA chhe.
jem ahIn banne nayothI karma kartA chhe, tem ek paN nayathI te bhoktA nathI. shA kAraNe? kAraN ke tene *chaitanyapUrvak anubhUtino sadbhAv nathI. tethI chetanapaNAne *je anubhUti chaitanyapUrvak hoy tene ja ahIn bhoktRutva kahel chhe, te sivAyanI anubhUtine nahi.
Page 109 of 256
PDF/HTML Page 149 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
केवल एव जीवः कर्मफलभूतानां कथञ्चिदात्मनः सुखदुःखपरिणामानां कथञ्चिदिष्टानिष्ट- विषयाणां भोक्ता प्रसिद्ध इति ।।६८।।
मोहावच्छन्नत्वादुपजातविपरीताभिनिवेशः प्रत्यस्तमितसम्यग्ज्ञानज्योतिः सान्तमनन्तं वा संसारं lIdhe kevaL jIv ja karmaphaLano — kathanchit AtmAnA sukhadukhapariNAmono ane kathanchit iShTAniShTa viShayono — bhoktA prasiddha chhe. 68.
anvayArtha — [ एवं ] e rIte [ स्वकैः कर्मभिः ] potAnAn karmothI [ कर्ता भोक्ता भवन् ] kartA-bhoktA thato [ आत्मा ] AtmA [ मोहसंछन्नः ] mohAchchhAdit vartato thako [ पारम् अपारं संसारं ] sAnt athavA anant sansAramAn [ हिंडते ] paribhramaN kare chhe.
e rIte pragaT prabhutvashaktine lIdhe jeNe potAnAn karmo vaDe ( – nishchayathI bhAvakarmo ane vyavahArathI dravyakarmo vaDe) kartRutva ane bhoktRutvano adhikAr grahaN karyo chhe evA A AtmAne, anAdi mohAchchhAditapaNAne lIdhe viparIt *abhinivesh Upajyo hovAthI samyaggnAnajyoti asta thaI gaI chhe, tethI te sAnt athavA anant *abhinivesh = abhiprAy; Agrah.
Page 110 of 256
PDF/HTML Page 150 of 296
single page version
110
परिभ्रमतीति ।।६९।।
भिनिवेशः समुद्भिन्नसम्यग्ज्ञानज्योतिः कर्तृत्वभोक्तृ त्वाधिकारं परिसमाप्य सम्यक् - प्रकटितप्रभुत्वशक्ति र्ज्ञानस्यैवानुमार्गेण चरति, तदा विशुद्धात्मतत्त्वोपलम्भरूपमपवर्गनगरं sansAramAn paribhramaN kare chhe.
(A pramANe jIvanA karmasahitapaNAnI mukhyatApUrvak prabhutvaguNanun vyAkhyAn karavAmAn Avyun.) 69.
anvayArtha — [ जिनभाषितेन मार्गं समुपगतः ] je (puruSh) jinavachanathI mArgane pAmIne [ उपशान्तक्षीणमोहः ] upashAntakShINamoh thayo thako (arthAt darshanamohano jene upasham, kShay athavA kShayopasham thayo chhe evo thayo thako) [ ज्ञानानुमार्गचारी ] gnAnAnumArge chare chhe ( – gnAnane anusaranArA mArge pravarte chhe), [ धीरः ] te dhIr puruSh [ निर्वाणपुरं व्रजति ] nirvANapurane pAme chhe.
jyAre A ja AtmA jinAgnA vaDe mArgane pAmIne, upashAntakShINamohapaNAne lIdhe (darshanamohanA upasham, kShay athavA kShayopashamane lIdhe) jene viparIt abhinivesh naShTa thayo hovAthI samyaggnAnajyoti pragaTI chhe evo thayo thako, kartRutva ane bhoktRutvanA adhikArane samApta karIne samyakpaNe pragaT prabhutvashaktivALo thayo thako gnAnane ja anusaranArA mArge chare chhe ( – pravarte chhe, pariName chhe, AcharaN kare chhe), tyAre te vishuddha
Page 111 of 256
PDF/HTML Page 151 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
विगाहत इति ।।७०।।
AtmatattvanI upalabdhirUp apavarganagarane (mokShapurane) pAme chhe.
(A pramANe jIvanA karmarahitapaNAnI mukhyatApUrvak prabhutvaguNanun vyAkhyAn karavAmAn Avyun.) 70.
anvayArtha — [ सः महात्मा ] te mahAtmA [ एकः एव ] ek ja chhe, [ द्विविकल्पः ] be bhedavALo chhe ane [ त्रिलक्षणः भवति ] trilakShaN chhe; [ चतुश्चङ्क्रमणः ] vaLI tene chaturvidh bhramaNavALo [ च ] tathA [ पञ्चाग्रगुणप्रधानः ] pAnch mukhya guNothI pradhAnatAvALo [ भणितः ] kahyo chhe. [ उपयुक्तः जीवः ] upayogI evo te jIv [ षटकापक्रमयुक्तः ] chha *apakram sahit, [ सप्तभङ्गसद्भावः ] sAt bhangapUrvak sadbhAvavALo, [ अष्टाश्रयः ] AThanA AshrayarUp, [ नवार्थः ] *apakram = (sansArI jIvane anya bhavamAn jatAn) anushreNI gaman arthAt vidishAo chhoDIne gaman
Page 112 of 256
PDF/HTML Page 152 of 296
single page version
11
स खलु जीवो महात्मा नित्यचैतन्योपयुक्त त्वादेक एव, ज्ञानदर्शनभेदाद्दिव- विकल्पः, कर्मफलकार्यज्ञानचेतनाभेदेन लक्ष्यमाणत्वात्र्रिलक्षणः ध्रौव्योत्पादविनाश- भेदेन वा, चतसृषु गतिषु चङ्क्रमणत्वाच्चतुश्चङ्क्रमणः, पञ्र्चभिः पारिणामिकौदयिकादि- भिरग्रगुणैः प्रधानत्वात्पञ्चाग्रगुणप्रधानः, चतसृषु दिक्षूर्ध्वमधश्चेति भवान्तरसङ्क्रमण- षटकेनापक्रमेण युक्त त्वात्षटकापक्रमयुक्त :, अस्तिनास्त्यादिभिः सप्तभंगैः सद्भावो यस्येति सप्तभङ्गसद्भावः, अष्टानां कर्मणां गुणानां वा आश्रयत्वादष्टाश्रयः, नवपदार्थरूपेण वर्तनान्नवार्थः, पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिसाधारणप्रत्येकद्वित्रिचतुःपञ्र्चेन्द्रियरूपेषु दशसु स्थानेषु गतत्वाद्दशस्थानग इति ।।७१ – ७२।।
nav-artharUp ane [ दशस्थानगः ] dashasthAnagat [ भणितः ] kahevAmAn Avyo chhe.
TIkA — te jIv mahAtmA (1) kharekhar nityachaitanya-upayogI hovAthI ‘ek ja’ chhe; (2) gnAn ne darshan evA bhedone lIdhe ‘be bhedavALo’ chhe; (3) karmaphaLachetanA, kAryachetanA ne gnAnachetanA evA bhedo vaDe athavA dhrauvya, utpAd ne vinAsh evA bhedo vaDe lakShit hovAthI ‘trilakShaN (traN lakShaNavALo)’ chhe; (4) chAr gatimAn bhamato hovAthI ‘chaturvidh bhramaNavALo’ chhe; (5) pAriNAmik, audayik ityAdi pAnch mukhya guNo vaDe pradhAnapaNun hovAthI ‘pAnch mukhya guNothI pradhAnatAvALo’ chhe; (6) chAr dishAomAn, Unche ane nIche em ShaDvidh bhavAntaragamanarUp apakramathI yukta hovAthI (arthAt anya bhavamAn jatAn uparokta chha dishAomAn gaman thatun hovAthI) ‘chha apakram sahit’ chhe; (7) asti, nAsti Adi sAt bhango vaDe jeno sadbhAv chhe evo hovAthI ‘sAt bhangapUrvak sadbhAvavALo’ chhe; (8) (gnAnAvaraNIyAdi) ATh karmonA athavA (samyaktvAdi) ATh guNonA AshrayabhUt hovAthI ‘AThanA AshrayarUp’ chhe; (9) nav padArtharUpe vartato hovAthI ‘nav-artharUp’ chhe; (10) pRithvI, pANI, agni, vAyu, sAdhAraN vanaspati, pratyek vanaspati, dvIndriy, trIndriy, chaturindriy ane panchendriyarUp dash sthAnomAn prApta hovAthI ‘dashasthAnagat’ chhe. 71 – 72.
Page 113 of 256
PDF/HTML Page 153 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
बद्धजीवस्य षडगतयः कर्मनिमित्ताः । मुक्त स्याप्यूर्ध्वगतिरेका स्वाभाविकी- त्यत्रोक्त म् ।।७३।।
anvayArtha — [ प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशबन्धैः ] prakRitibandh, sthitibandh, anubhAgabandh ane pradeshabandhathI [ सर्वतः मुक्तः ] sarvata mukta jIv [ ऊर्ध्वं गच्छति ] Urdhvagaman kare chhe; [ शेषाः ] bAkInA jIvo (bhavAntaramAn jatAn) [ विदिग्वर्जां गतिं यान्ति ] vidishAo chhoDIne gaman kare chhe.
TIkA — baddha jIvane karmanimittak ShaDvidh gaman (arthAt karma jemAn nimittabhUt chhe evun chha dishAomAn gaman) hoy chhe; mukta jIvane paN svAbhAvik evun ek Urdhvagaman hoy chhe. — Am ahIn kahyun chhe.
bhAvArtha — samasta rAgAdivibhAv rahit evun je shuddhAtmAnubhUtilakShaN dhyAn tenA baL vaDe chaturvidh bandhathI sarvathA mukta thayelo jIv paN, svAbhAvik anant gnAnAdi guNothI yukta vartato thako, ekasamayavartI avigrahagati vaDe (lokAgraparyant) svAbhAvik Urdhvagaman kare chhe. bAkInA sansArI jIvo maraNAnte vidishAo chhoDIne pUrvokta ShaT- apakramasvarUp (karmanimittak) anushreNIgaman kare chhe. 73.
Page 114 of 256
PDF/HTML Page 154 of 296
single page version
11
प्रदेशपर्यायेण, कदाचित्परमाणुत्वेनात्र तिष्ठन्ति । नान्या गतिरस्ति । इति तेषां चतुर्विकल्प- त्वमिति ।।७४।।
anvayArtha — [ ते पुद्गलकायाः ] pudgalakAyanA [ चतुर्विकल्पाः ] chAr bhed [ ज्ञातव्याः ] jANavA[ स्कन्धाः च ] skandho, [ स्कन्धदेशाः ] skandhadesho, [ स्कन्धप्रदेशाः ] skandhapradesho [ च ] ane [ परमाणवः भवन्ति इति ] paramANuo.
pudgaladravyo kadAchit skandhaparyAye, kadAchit skandhadesharUp paryAye, kadAchit skandhapradesharUp paryAye ane kadAchit paramANupaNe ahIn (lokamAn) hoy chhe; bIjI koI gati nathI. e pramANe temanA chAr bhedo chhe. 74.
anvayArtha — [ सकलसमस्तः ] sakaL-samasta (pudgalapinDAtmak AkhI vastu) te [ स्क न्धः ] skandh chhe, [ तस्य अर्धं तु ] tenA ardhane [ देशः इति भणन्ति ] desh kahe chhe, [ अर्धार्धं च ] ardhanun ardha te [ प्रदेशः ] pradesh chhe [ च ] ane [ अविभागी ] avibhAgI te [ परमाणुः एव ] kharekhar paramANu chhe.
Page 115 of 256
PDF/HTML Page 155 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
अनन्तानन्तपरमाण्वारब्धोऽप्येकः स्कन्धो नाम पर्यायः । तदर्धं स्कन्धदेशो नाम पर्यायः । तदर्धार्धं स्कन्धप्रदेशो नाम पर्यायः । एवं भेदवशात् द्वयणुकस्कन्धादनन्ताः स्कन्धप्रदेशपर्यायाः । निर्विभागैकप्रदेशः स्कन्धस्यान्त्यो भेदः परमाणुरेकः । पुनरपि द्वयोः परमाण्वोः सङ्घातादेको द्वयणुकस्कन्धपर्यायः । एवं सङ्घातवशादनन्ताः स्कन्धपर्यायाः । एवं भेदसङ्घाताभ्यामप्यनन्ता भवन्तीति ।।७५।।
anantAnant paramANuno banelo hovA chhatAn je ek hoy te skandh nAmano paryAy chhe; tenun ardha te skandhadesh nAmano paryAy chhe; te ardhanun je ardha te skandhapradesh nAmano paryAy chhe. e pramANe bhedane lIdhe (chhUTA paDavAne lIdhe) dvi-aNuk skandhaparyant anant skandhapradesharUp paryAyo hoy chhe. nirvibhAg-ek-pradeshavALo, skandhano chhello bhAg te ek paramANu chhe. (A rIte *bhedathI thatA pudgalavikalponun varNan thayun.)
vaLI, be paramANuonA sanghAtathI (bhegA thavAthI) ek dviaNuk-skandharUp paryAy thAy chhe. e rIte sanghAtane lIdhe (dviaNuk-skandhanI mAphak triaNuk-skandh, chaturaNuk-skandh ityAdi) anant skandharUp paryAyo thAy chhe. (A rIte sanghAtathI thatA pudgalavikalpanun varNan thayun.)
e pramANe bhed-sanghAt bannethI paN (ekIsAthe bhed ane sanghAt banne thavAthI paN) anant (skandharUp paryAyo) thAy chhe. (A rIte bhed-sanghAtathI thatA pudgalavikalpanun varNan thayun.) 75. *bhedathI thatA pudgalavikalponun (pudgalabhedonun) TIkAkAr shrI jayasenAchAryadeve je varNan karyun chhe teno
ke 16 paramANuno banelo ek pudgalapinD chhe ane te tUTIne tenA kakaDA thAy chhe. tyAn 16
paramANunA AkhA pudgalapinDane ‘skandh’ gaNIe to 8 paramANuvALo teno ardhabhAgarUp kakaDo te
Page 116 of 256
PDF/HTML Page 156 of 296
single page version
11
व्यक्त्याविर्भावतिरोभावाभ्यामपि च पूरणगलनोपपत्तेः परमाणवः पुद्गला इति निश्चीयन्ते । स्कन्धास्त्वनेकपुद्गलमयैकपर्यायत्वेन पुद्गलेभ्योऽनन्यत्वात्पुद्गला इति व्यवह्रियन्ते, तथैव च
anvayArtha — [ बादरसौक्ष्म्यगतानां ] bAdar ne sUkShmapaNe pariNat [ स्कन्धानां ] skandhone [ पुद्गलः ] ‘pudgal’ [ इति ] evo [ व्यवहारः ] vyavahAr chhe. [ ते ] teo [ षट्प्रकाराः भवन्ति ] chha prakAranA chhe, [ यैः ] jemanAthI [ त्रैलोक्यं ] traN lok [ निष्पन्नम् ] niShpanna chhe.
(1) jemAn ShaTsthAnapatit (chha sthAnomAn samAvesh pAmatI) vRuddhihAni thAy chhe evA sparsha-ras-gandh-varNarUp guNavisheShone lIdhe (paramANuo) ‘pUraNagalan’ dharmavALA hovAthI tathA (2) skandhavyaktinA ( – skandhaparyAyanA) AvirbhAv ane tirobhAvanI apekShAe paN (paramANuomAn) ‘pUraN-galan’ ghaTatAn hovAthI paramANuo nishchaye ‘1pudgalo’ chhe. skandho to 2anekapudgalamay ekaparyAyapaNAne lIdhe pudgalothI ananya 1. jemAn (sparsha-ras-gandh-varNanI apekShAe tathA skandhaparyAyanI apekShAe) pUraN ane galan thAy te
kRushatA; hAni; ghaTADo. [(1) paramANuonA visheSh guNo je sparsha-ras-gandh-varNa chhe temanAmAn thatI
pUraN-galanadharmavALA chhe. (2) paramANuomAn skandharUp paryAyano AvirbhAv thavo te pUraN chhe ane
tirobhAv thavo te galan chhe; e rIte paN paramANuomAn pUraN-galan ghaTe chhe.] 2. skandh anekaparamANumay ekaparyAy chhe tethI te paramANuothI ananya chhe; ane paramANuo to pudgalo
Page 117 of 256
PDF/HTML Page 157 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
बादरसूक्ष्मत्वपरिणामविकल्पैः षट्प्रकारतामापद्य त्रैलोक्यरूपेण निष्पद्य स्थितवन्त इति । तथाहि — बादरबादराः, बादराः, बादरसूक्ष्माः, सूक्ष्मबादराः, सूक्ष्माः, सूक्ष्मसूक्ष्मा इति । तत्र छिन्नाः स्वयं सन्धानासमर्थाः काष्ठपाषाणादयो बादरबादराः । छिन्नाः स्वयं सन्धानसमर्थाः क्षीरघृततैलतोयरसप्रभृतयो बादराः । स्थूलोपलम्भा अपि छेत्तुं भेत्तुमादातुमशक्याः छायातपतमोज्योत्स्नादयो बादरसूक्ष्माः । सूक्ष्मत्वेऽपि स्थूलोपलम्भाः स्पर्शरसगन्धशब्दाः सूक्ष्मबादराः । सूक्ष्मत्वेऽपि हि करणानुपलभ्याः कर्मवर्गणादयः सूक्ष्माः । अत्यन्तसूक्ष्माः कर्मवर्गणाभ्योऽधो द्वयणुकस्कन्धपर्यन्ताः सूक्ष्मसूक्ष्मा इति ।।७६।।
pramANe chhe— (1) bAdarabAdar; (2) bAdar; (3) bAdarasUkShma; (4) sUkShmabAdar;
sparshanendriyathI sparshI shakAy chhe, jIbhathI AsvAdI shakAy chhe, nAkathI sUnghI shakAy chhe
athavA kAnathI sAmbhaLI shakAy chhe ) te ‘sUkShmabAdar’ chhe; (5) karmavargaNA vagere (skandho))
(6) karmavargaNAthI nIchenA (karmavargaNAtIt) dviaNuk-skandh sudhInA (skandho) ke je atyant
Page 118 of 256
PDF/HTML Page 158 of 296
single page version
11
भावादविभागी, निर्विभागैकप्रदेशत्वादेकः, मूर्तद्रव्यत्वेन सदाप्यविनश्वरत्वान्नित्यः, अनादि- निधनरूपादिपरिणामोत्पन्नत्वान्मूर्तिभवः, रूपादिपरिणामोत्पन्नत्वेऽपि शब्दस्य परमाणु- गुणत्वाभावात्पुद्गलस्कन्धपर्यायत्वेन वक्ष्यमाणत्वाच्चाशब्दो निश्चीयत इति ।।७७।।
anvayArtha — [ सर्वेषां स्क न्धानां ] sarva skandhono [ यः अन्त्यः ] je antim bhAg [ तं ] tene [ परमाणुम् विजानीहि ] paramANu jANo. [ सः] te [ अविभागी ] avibhAgI, [ एकः ] ek, [ शाश्वतः ] shAshvat, [ मूर्तिभवः ] mUrtiprabhav (mUrtapaNe UpajanAro) ane [ अशब्दः ] ashabda chhe.
pUrvokta skandharUp paryAyono je antim bhed (nAnAmAn nAno bhAg) te paramANu chhe. ane te to, vibhAganA abhAvane lIdhe avibhAgI chhe; nirvibhAg-ekapradeshavALo hovAthI ek chhe; mUrtadravyapaNe sadAy avinAshI hovAthI nitya chhe; anAdi-anant rUpAdinA pariNAme Upajato hovAthI *mUrtiprabhav chhe; ane rUpAdinA pariNAme UpajatA hovA chhatAn paN ashabda chhe em nishchit chhe, kAraN ke shabda paramANuno guN nathI tathA tenun (shabdanun) have pachhI (79mI gAthAmAn) pudgalaskandhaparyAyapaNe kathan chhe. 77.
Page 119 of 256
PDF/HTML Page 159 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
वस्तुतस्तु यथा तस्य स एव प्रदेश आदिः, स एव मध्यः, स एवान्तः इति, एवं द्रव्यगुणयोरविभक्त प्रदेशत्वात् य एव परमाणोः प्रदेशः, स एव स्पर्शस्य, स एव रसस्य, स एव गन्धस्य, स एव रूपस्येति । ततः क्वचित्परमाणौ गन्धगुणे, क्वचित् गन्धरसगुणयोः, क्वचित् गन्धरसरूपगुणेषु अपकृष्यमाणेषु तदविभक्त प्रदेशः परमाणुरेव विनश्यतीति । न तदपकर्षो युक्त : । ततः पृथिव्यप्तेजोवायुरूपस्य धातुचतुष्कस्यैक एव
anvayArtha — [ यः तु ] je [ आदेशमात्रमूर्त्तः ] AdeshamAtrathI mUrta chhe (arthAt mAtra bhedavivakShAthI mUrtatvavALo kahevAy chhe) ane [ धातुचतुष्कस्य कारणं ] je (pRithvI Adi) chAr dhAtuonun kAraN chhe [ सः] te [ परमाणुः ज्ञेयः ] paramANu jANavo — [ परिणामगुणः ] ke je pariNAmaguNavALo chhe ane [ स्वयम् अशब्दः ] svayam ashabda chhe.
mUrtatvanA kAraNabhUt sparsha-ras-gandh-varNano, paramANuthI *AdeshamAtra vaDe ja bhed karavAmAn Ave chhe; vastuta to jevI rIte paramANuno te ja pradesh Adi chhe, te ja pradesh madhya chhe ane te ja pradesh ant chhe, tevI rIte dravya ane guNanA abhinna pradesh hovAthI, je paramANuno pradesh chhe, te ja sparshano chhe, te ja rasano chhe, te ja gandhano chhe, te ja rUpano chhe. tethI koI paramANumAn gandhaguN ochho hoy, koI paramANumAn gandhaguN ane rasaguN ochhA hoy, koI paramANumAn gandhaguN, rasaguN ane rUpaguN ochhA hoy, to te guNathI abhinna pradeshavALo paramANu ja vinAsh pAme. mATe te guNanI ochhap yukta (
abhinna pradeshavALo paramANu ja nAsh pAme; mATe badhA paramANuo samAn guNavALA ja chhe, eTale ke teo bhinna bhinna jAtinA nathI.] tethI pRithvI, pANI, agni ane vAyurUp chAr dhAtuonun, pariNAmane lIdhe, ek ja paramANu kAraN chhe (arthAt *Adesh = kathan. [mAtra bhedakathan dvArA ja paramANuthI sparsha-ras-gandh-varNano bhed pADavAmAn Ave
Page 120 of 256
PDF/HTML Page 160 of 296
single page version
120
परमाणुः कारणं परिणामवशात् । विचित्रो हि परमाणोः परिणामगुणः क्वचित्कस्यचिद्गुणस्य व्यक्ताव्यक्त त्वेन विचित्रां परिणतिमादधाति । यथा च तस्य परिणामवशादव्यक्तो गन्धादि- गुणोऽस्तीति प्रतिज्ञायते, न तथा शब्दोऽप्यव्यक्तोऽस्तीति ज्ञातुं शक्यते, तस्यैकप्रदेशस्यानेक- प्रदेशात्मकेन शब्देन सहैकत्वविरोधादिति ।।७८।।
bane chhe); kem ke vichitra evo paramANuno pariNAmaguN kyAnk koI guNanI
vaLI jevI rIte paramANune pariNAmane lIdhe +avyakta gandhAdiguN chhe em jaNAy chhe tevI rIte shabda paN avyakta chhe em jANI shakAtun nathI, kAraN ke ekapradeshI paramANune anekapradeshAtmak shabda sAthe ekatva hovAmAn virodh chhe. 78.
anvayArtha — [ शब्दः स्कन्धप्रभवः ] shabda skandhajanya chhe. [ स्कन्धः परमाणु- सङ्गसङ्घातः ] skandh paramANudaLano sanghAt chhe, [ तेषु स्पृष्टेषु ] ane te skandho sparshAtAn — athaDAtAn [ शब्दः जायते ] shabda utpanna thAy chhe; [ नियतः उत्पादिकः ] e rIte *vyaktAvyaktatA = vyaktatA athavA avyaktatA; pragaTatA athavA apragaTatA. [pRithvImAn sparsha, ras, gandh,
vyakta hoy chhe ane gandh avyakta hoy chhe; agnimAn sparsha ne varNa vyakta hoy chhe ane bAkInA be avyakta hoy chhe; vAyumAn sparsha vyakta hoy chhe ane bAkInA traN avyakta hoy chhe.] +jevI rIte paramANumAn gandhAdiguN bhale avyaktapaNe paN hoy chhe to kharo ja tevI rIte paramANumAn shabda paN avyaktapaNe raheto hashe em nathI, shabda to paramANumAn vyaktapaNe ke avyaktapaNe bilakul hoto ja nathI.