Page 81 of 256
PDF/HTML Page 121 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथा देवदत्तः फलमङ्कुशेन धनदत्ताय वृक्षाद्वाटिकायाम- वचिनोतीत्यन्यत्वे कारकव्यपदेशः, तथा मृत्तिका घटभावं स्वयं स्वेन स्वस्मै स्वस्मात् स्वस्मिन् करोतीत्यात्मात्मानमात्मनात्मने आत्मन आत्मनि जानातीत्यनन्यत्वेऽपि । यथा प्रांशोर्देवदत्तस्य प्रांशुर्गौरित्यन्यत्वे संस्थानं, तथा प्रांशोर्वृक्षस्य प्रांशुः शाखाभरो मूर्तद्रव्यस्य मूर्ता गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथैकस्य देवदत्तस्य दश गाव इत्यन्यत्वे संख्या, तथैकस्य

anvayArtha — [ व्यपदेशाः ] vyapadesho, [ संस्थानानि ] sansthAno, [ संख्याः ] sankhyAo [ च ] ane [ विषयाः ] viShayo [ ते बहुकाः भवन्ति ] ghaNAn hoy chhe. [ ते ] te (vyapadesh vagere), [ तेषाम् ] dravya-guNonA [ अन्यत्वे ] anyapaNAmAn [ अनन्यत्वे च अपि ] tem ja ananyapaNAmAn paN [ विद्यन्ते ] hoI shake chhe.

TIkA — ahIn *vyapadesh vagere ekAnte dravya-guNonA anyapaNAnun kAraN hovAnun khanDan karyun chhe.

jevI rIte ‘devadattanI gAy’ em anyapaNAmAn ShaShThIvyapadesh ( – chhaThThI vibhaktinun kathan) hoy chhe, tevI rIte ‘vRukShanI shAkhAo’, ‘dravyanA guNo’ em ananyapaNAmAn paN (ShaShThIvyapadesh) hoy chhe. jevI rIte ‘devadatta phaLane ankush vaDe dhanadattane mATe vRukSha parathI vADImAn toDe chhe’ em anyapaNAmAn kArakavyapadesh hoy chhe, tevI rIte ‘mATI pote ghaTabhAvane ( – ghaDArUp pariNAmane) potA vaDe potAne mATe potAmAnthI potAmAn kare chhe’, ‘AtmA AtmAne AtmA vaDe AtmAne mATe AtmAmAnthI AtmAmAn jANe chhe’ em ananyapaNAmAn paN (kArakavyapadesh) hoy chhe. jevI rIte ‘UnchA devadattanI UnchI gAy’ em anyapaNAmAn sansthAn hoy chhe, tevI rIte ‘vishAL vRukShano vishAL shAkhAsamudAy’, ‘mUrta dravyanA mUrta guNo’ em ananyapaNAmAn paN (sansthAn) hoy chhe. *vyapadesh = kathan; abhidhAn. (A gAthAmAn em samajAvyun chhe ke — jyAn bhed hoy tyAn ja vyapadesh

vagere ghaTe evun kAI nathI; jyAn abhed hoy tyAn paN teo ghaTe chhe. mATe dravya-guNomAn je vyapadesh vagere hoy chhe te kAI ekAnte dravya-guNonA bhedane siddha karatA nathI.) pt.. 11

Page 82 of 256
PDF/HTML Page 122 of 296
single page version

82

वृक्षस्य दश शाखाः एकस्य द्रव्यस्यानन्ता गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । यथा गोष्ठे गाव इत्यन्यत्वे विषयः, तथा वृक्षे शाखाः द्रव्ये गुणा इत्यनन्यत्वेऽपि । ततो न व्यपदेशादयो द्रव्यगुणानां वस्तुत्वेन भेदं साधयन्तीति ।।४६।।

यथा धनं भिन्नास्तित्वनिर्वृत्तं भिन्नास्तित्वनिर्वृत्तस्य, भिन्नसंस्थानं भिन्नसंस्था- jevI rIte ‘ek devadattanI das gAyo’ em anyapaNAmAn sankhyA hoy chhe, tevI rIte ‘ek vRukShanI dash shAkhAo’, ‘ek dravyanA anant guNo’ em ananyapaNAmAn paN (sankhyA) hoy chhe. jevI rIte ‘vADAmAn gAyo’ em anyapaNAmAn viShay ( – AdhAr) hoy chhe, tevI rIte ‘vRukShamAn shAkhAo’, ‘dravyamAn guNo’ em ananyapaNAmAn paN (viShay) hoy chhe. mATe (em samajavun ke) vyapadesh vagere, dravya-guNomAn vastupaNe bhed siddha karatA nathI. 46.

anvayArtha — [ यथा ] jevI rIte [ धनं ] dhan [ च ] ane [ ज्ञानं ] gnAn [ धनिनं ] (puruShane) ‘dhanI’ [ च ] ane [ ज्ञानिनं ] ‘gnAnI’ [ करोति ] kare chhe — [ द्विविधाभ्याम् भणन्ति ] em be prakAre kahevAmAn Ave chhe, [ तथा ] tevI rIte [ तत्त्वज्ञाः ] tattvagno [ पृथक्त्वम् ] pRuthaktva [ च अपि ] tem ja [ एकत्वम् ] ekatvane kahe chhe.

jevI rIte (1) bhinna astitvathI rachAyelun, (2) bhinna sansthAnavALun, (3) bhinna sankhyAvALun ane (4) bhinna viShayamAn rahelun evun dhan (1) bhinna

Page 83 of 256
PDF/HTML Page 123 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

नस्य, भिन्नसंख्यं भिन्नसंख्यस्य, भिन्नविषयलब्धवृत्तिकं भिन्नविषयलब्धवृत्तिकस्य पुरुषस्य धनीति व्यपदेशं पृथक्त्वप्रकारेण कुरुते, यथा च ज्ञानमभिन्नास्तित्व- निर्वृत्तमभिन्नास्तित्वनिर्वृत्तस्याभिन्नसंस्थानमभिन्नसंस्थानस्याभिन्नसंख्यमभिन्नसंख्यस्याभिन्न- विषयलब्धवृत्तिकमभिन्नविषयलब्धवृत्तिकस्य पुरुषस्य ज्ञानीति व्यपदेशमेकत्वप्रकारेण कुरुते; तथान्यत्रापि । यत्र द्रव्यस्य भेदेन व्यपदेशादिः तत्र पृथक्त्वं, यत्राभेदेन तत्रैकत्वमिति ।।४७।।

astitvathI rachAyelA, (2) bhinna sansthAnavALA, (3) bhinna sankhyAvALA ane (4) bhinna viShayamAn rahelA evA puruShane ‘dhanI’ evo vyapadesh pRuthaktvaprakArathI kare chhe, tathA jevI rIte (1) abhinna astitvathI rachAyelun, (2) abhinna sansthAnavALun, (3) abhinna sankhyAvALun ane (4) abhinna viShayamAn rahelun evun gnAn (1) abhinna astitvathI rachAyelA, (2) abhinna sansthAnavALA, (3) abhinna sankhyAvALA ane (3) abhinna viShayamAn rahelA evA puruShane ‘gnAnI’ evo vyapadesh ekatvaprakArathI kare chhe, tevI rIte anyatra paN samajavun. jyAn dravyanA bhedathI vyapadesh vagere hoy tyAn pRuthaktva chhe, jyAn (dravyanA) abhedathI (vyapadesh vagere) hoy tyAn ekatva chhe. 47.

anvayArtha — [ ज्ञानी ] jo gnAnI ( – AtmA) [ च ] ane [ ज्ञानं ] gnAn [ सदा ] sadA [ अन्योऽन्यस्य ] paraspar [ अर्थान्तरिते तु ] arthAntarabhUt (bhinnapadArthabhUt) hoy to [ द्वयोः ] bannene [ अचेतनत्वं प्रसजति ] achetanapaNAno prasang Ave — [ सम्यग् जिनावमतम् ] ke je jinone samyak prakAre asammat chhe.

Page 84 of 256
PDF/HTML Page 124 of 296
single page version

84

समर्थत्वादचेतयमानोऽचेतन एव स्यात् । ज्ञानञ्च यदि ज्ञानिनोऽर्थान्तरभूतं तदा तत्कर्त्रंशमन्तरेण देवदत्तरहितपरशुवत्तत्कर्तृत्वव्यापारासमर्थत्वादचेतयमानमचेतनमेव स्यात् । न च ज्ञानज्ञानिनोर्युतसिद्धयोस्संयोगेन चेतनत्वं द्रव्यस्य निर्विशेषस्य गुणानां निराश्रयाणां शून्यत्वादिति ।।४८।।

TIkA — dravya ane guNone arthAntarapaNun hoy to A (nIche pramANe) doSh Ave.

jo gnAnI ( – AtmA) gnAnathI arthAntarabhUt hoy to (AtmA) potAnA karaN- ansh vinA, kuhADI vinAnA devadattanI mAphak, ¹karaNano vyApAr karavAmAn asamartha thavAthI nahi chetato ( – jANato) thako achetan ja hoy. ane jo gnAn gnAnIthI ( – AtmAthI) arthAntarabhUt hoy to gnAn tenA kartRu-ansh vinA, devadatta vinAnI kuhADInI mAphak, tenA ²kartAno vyApAr karavAmAn asamartha thavAthI nahi chetatun ( – jANatun) thakun achetan ja hoy. vaLI ³yutasiddha evAn gnAn ane gnAnIne (gnAn ane AtmAne) sanyogathI chetanapaNun hoy em paN nathI, kAraN ke nirvisheSh dravya ane nirAshray guNo shUnya hoy. 48. 1. karaNano vyApAr = sAdhananun kArya. [AtmA kartA chhe ane gnAn karaN chhe. jo AtmA gnAnathI bhinna

2. kartAno vyApAr = kartAnun kArya. [gnAn karaN chhe ane AtmA kartA chhe. jo gnAn AtmAthI bhinna

3. yutasiddha = joDAIne siddha thayel; samavAyathI – sanyogathI siddha thayel. [jem lAkaDI ane mANas judAn

Page 85 of 256
PDF/HTML Page 125 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

स खलु ज्ञानसमवायात्पूर्वं किं ज्ञानी किमज्ञानी ? यदि ज्ञानी तदा ज्ञानसमवायो निष्फलः । अथाज्ञानी तदा किमज्ञानसमवायात्, किमज्ञानेन सहैकत्वात् ? न तावद- ज्ञानसमवायात्; अज्ञानिनो ह्यज्ञानसमवायो निष्फलः, ज्ञानित्वं तु ज्ञानसमवाया- भावान्नास्त्येव । ततोऽज्ञानीति वचनमज्ञानेन सहैकत्वमवश्यं साधयत्येव । सिद्धे

anvayArtha — [ ज्ञानतः अर्थान्तरितः तु ] gnAnathI arthAntarabhUt [ सः ] evo te ( – AtmA) [ समवायात् ] samavAyathI [ ज्ञानी ] gnAnI thAy chhe [ न हि ] em kharekhar nathI. [ अज्ञानी ] ‘agnAnI’ [ इति च वचनम् ] evun vachan [ एकत्वप्रसाधकं भवति ] (guN-guNInA) ekatvane siddha kare chhe.

gnAnathI arthAntarabhUt AtmA gnAnanA samavAyathI gnAnI thAy chhe em mAnavun kharekhar yogya nathI. (AtmA gnAnanA samavAyathI gnAnI thato mAnavAmAn Ave to ame pUchhIe chhIe ke) te ( – AtmA) gnAnano samavAy thayA pahelAn kharekhar gnAnI chhe ke agnAnI? jo gnAnI chhe (em kahevAmAn Ave) to gnAnano samavAy niShphaL chhe. have jo agnAnI chhe (em kahevAmAn Ave) to (pUchhIe chhIe ke) agnAnanA samavAyathI agnAnI chhe ke agnAnanI sAthe ekatvathI agnAnI chhe? pratham, agnAnanA samavAyathI agnAnI hoI shake nahi; kAraN ke agnAnIne agnAnano samavAy niShphaL chhe ane gnAnIpaNun to gnAnanA samavAyano abhAv hovAthI chhe ja nahi. mATe ‘agnAnI’ evun

Page 86 of 256
PDF/HTML Page 126 of 296
single page version

86

चैवमज्ञानेन सहैकत्वे ज्ञानेनापि सहैकत्वमवश्यं सिध्यतीति ।।४९।।

समवायस्य पदार्थान्तरत्वनिरासोऽयम् । vachan agnAnanI sAthe ekatvane avashya siddha kare chhe ja. ane e rIte agnAnanI sAthe ekatva siddha thatAn gnAnanI sAthe paN ekatva avashya siddha thAy chhe.

prashna — chhadmasthadashAmAn jIvane mAtra alpagnAn ja hoy chhe ane kevaLIdashAmAn to paripUrNa gnAn — kevaLagnAn thAy chhe; mATe tyAn to kevaLIbhagavAnane gnAnano samavAy ( – kevaLagnAnano sanyog) thayo ne?

uttar — nA, em nathI. jIvane ane gnAnaguNane sadAy ekatva chhe, abhinnatA chhe. chhadmasthadashAmAn paN te abhinna gnAnaguNane viShe shaktirUpe kevaLagnAn hoy chhe. kevaLIdashAmAn, te abhinna gnAnaguNane viShe shaktirUpe rahelun kevaLagnAn vyakta thAy chhe; kevaLagnAn kyAy bahArathI AvIne kevaLIbhagavAnanA AtmA sAthe samavAy pAme chhe em nathI. chhadmasthadashAmAn ane kevaLIdashAmAn je gnAnano taphAvat jaNAy chhe te mAtra shakti-vyaktirUp taphAvat samajavo. 49.

anvayArtha — [ समवर्तित्वं समवायः ] samavartIpaNun te samavAy chhe; [ अपृथग्भूतत्वम् ] te ja, apRuthakpaNun [ च ] ane [ अयुतसिद्धत्वम् ] ayutasiddhapaNun chhe. [ तस्मात् ] tethI [ द्रव्यगुणानाम् ] dravya ane guNonI [ अयुता सिद्धिः इति ] ayutasiddhi [ निर्दिष्टा ] (jinoe) kahI chhe.

Page 87 of 256
PDF/HTML Page 127 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

द्रव्यगुणानामेकास्तित्वनिर्वृत्तित्वादनादिरनिधना सहवृत्तिर्हि समवर्तित्वम्; स एव समवायो जैनानाम्; तदेव संज्ञादिभ्यो भेदेऽपि वस्तुत्वेनाभेदादपृथग्भूतत्वम्; तदेव युतसिद्धिनिबन्धनस्यास्तित्वान्तरस्याभावादयुतसिद्धत्वम् । ततो द्रव्यगुणानां समवर्तित्वलक्षण- समवायभाजामयुतसिद्धिरेव, न पृथग्भूतत्वमिति ।।५०।।

dravya ane guNo ek astitvathI rachAyAn hovAthI temanI je anAdi-anant sahavRutti ( – sAthe rahevApaNun) te kharekhar samavartIpaNun chhe; te ja, jainonA matamAn samavAy chhe; te ja, sangnAdithI bhed hovA chhatAn ( – dravya ane guNone sangnA-lakShaN- prayojan vagerenI apekShAe bhed hovA chhatAn) vastupaNe abhed hovAthI apRuthakpaNun chhe. te ja, yutasiddhinA kAraNabhUt *astitvAntarano abhAv hovAthI ayutasiddhapaNun chhe. tethI ¹samavartitvasvarUp samavAyavALAn dravya ane guNone ayutasiddhi ja chhe, pRuthakpaNun nathI. 50.

*astitvAntar = bhinna astitva. [yutasiddhinun kAraN bhinna bhinna astitvo chhe. lAkaDI ane lAkaDIvALAnI mAphak guN ane dravyanAn astitvo kadIye bhinna nahi hovAthI temane yutasiddhapaNun hoI shake nahi.] 1. samavAyanun svarUp samavartIpaNun arthAt anAdi-anant sahavRutti chhe. dravya ane guNone Avo samavAy

Page 88 of 256
PDF/HTML Page 128 of 296
single page version

88

वर्णरसगन्धस्पर्शा हि परमाणोः प्ररूप्यन्ते; ते च परमाणोरविभक्त प्रदेशत्वेनानन्येऽपि संज्ञादिव्यपदेशनिबन्धनैर्विशेषैरन्यत्वं प्रकाशयन्ति । एवं ज्ञानदर्शने अप्यात्मनि सम्बद्धे आत्मद्रव्यादविभक्त प्रदेशत्वेनानन्येऽपि संज्ञादिव्यपदेशनिबन्धनैर्विशेषैः पृथक्त्वमासादयतः, स्वभावतस्तु नित्यमपृथक्त्वमेव बिभ्रतः ।।५१ – ५२।।

anvayArtha — [ परमाणुप्ररूपिताः ] paramANune viShe prarUpavAmAn AvatAn evAn [ वर्णरस- गन्धस्पर्शाः ] varNa-ras-gandh-sparsha [ द्रव्यात् अनन्याः च ] dravyathI ananya vartatAn thakAn [ विशेषैः ] (vyapadeshanA kAraNabhUt) visheSho vaDe [ अन्यत्वप्रकाशकाः भवन्ति ] anyatvane prakAshanArAn thAy chhe ( – svabhAvathI anyarUp nathI); [ तथा ] evI rIte [ जीवनिबद्धे ] jIvane viShe sambaddha evAn [ दर्शनज्ञाने ] darshan-gnAn [ अनन्यभूते ] (jIvadravyathI) ananya vartatAn thakAn [ व्यपदेशतः ] vyapadesh dvArA [ पृथक्त्वं कुरुतः हि ] pRuthakpaNAne kare chhe, [ नो स्वभावात् ] svabhAvathI nahi.

TIkA — draShTAntarUp ane *dArShTAntarUp padArthapUrvak, dravya ane guNonA abhinna- padArthapaNAnA vyAkhyAnano A upasanhAr chhe.

varNa-ras-gandh-sparsha kharekhar paramANune viShe prarUpavAmAn Ave chhe; teo paramANuthI abhinna pradeshavALAn hovAne lIdhe ananya hovA chhatAn, sangnAdi vyapadeshanA kAraNabhUt visheSho vaDe anyatvane prakAshe chhe. evI rIte AtmAne viShe sambaddha gnAn- darshan paN AtmadravyathI abhinna pradeshavALAn hovAne lIdhe ananya hovA chhatAn, sangnAdi vyapadeshanA kAraNabhUt visheSho vaDe pRuthakpaNAne pAme chhe, parantu svabhAvathI sadA apRuthakpaNAne ja dhAre chhe. 51 – 52.

A rIte upayogaguNnun vyAkhyAn samApta thayun. *dArShTAnt = draShTAnt vaDe samajAvavAnI hoy te vAt; upamey. (ahIn paramANu ne varNAdik draShTAntarUp padArtho chhe tathA jIv ne gnAnAdik dArShTAntarUp padArtho chhe.)

Page 89 of 256
PDF/HTML Page 129 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

जीवा हि निश्चयेन परभावानामकरणात्स्वभावानां कर्तारो भविष्यन्ति । तांश्च कुर्वाणाः किमनादिनिधनाः, किं सादिसनिधनाः, किं साद्यनिधनाः, किं तदाकारेण परिणताः, किमपरिणताः भविष्यन्तीत्याशङ्कयेदमुक्त म् ।

have kartRutvaguNanun vyAkhyAn chhe. temAn, sharUAtanI traN gAthAothI teno upodghAt karavAmAn Ave chhe.

anvayArtha — [ जीवाः ] jIvo [ अनादिनिधनाः ] (pAriNAmikabhAvathI) anAdi- anant chhe, [ सान्ताः ] (traN bhAvothI) sAnt (arthAt sAdi-sAnt) chhe [ च ] ane [ जीवभावात् अनन्ताः ] jIvabhAvathI anant chhe (arthAt jIvanA sadbhAvarUp kShAyikabhAvathI sAdi-anant chhe) [ सद्भावतः अनन्ताः ] kAraN ke sadbhAvathI jIvo anant ja hoy chhe. [ पञ्चाग्रगुणप्रधानाः च ] teo pAnch mukhya guNothI pradhAnatAvALA chhe.

TIkA — nishchayathI par-bhAvonun karavApaNun nahi hovAthI jIvo sva-bhAvonA kartA hoy chhe; ane temane ( – potAnA bhAvone) karatA thakA, shun teo anAdi-anant chhe? shun sAdi- sAnt chhe? shun sAdi-anant chhe? shun tadAkAre (te-rUpe) pariNat chhe? shun (tadAkAre) apariNat chhe? — em AshankA karIne A kahevAmAn Avyun chhe (arthAt te AshankAonA samAdhAnarUpe A gAthA kahevAmAn AvI chhe).

jIvo kharekhar *sahajachaitanyalakShaN pAriNAmik bhAvathI anAdi-anant chhe. teo * jIvanA pAriNAmik bhAvanun lakShaN arthAt svarUp sahaj-chaitanya chhe. A pAriNAmik bhAv anAdi-

anant hovAthI A bhAvanI apekShAe jIvo anAdi-anant chhe. pt.. 12

Page 90 of 256
PDF/HTML Page 130 of 296
single page version

90

क्षायोपशमिकौपशमिकभावैः सादिसनिधनाः । त एव क्षायिकभावेन साद्यनिधनाः । न च सादित्वात्सनिधनत्वं क्षायिकभावस्याशङ्कयम् । स खलूपाधिनिवृत्तौ प्रवर्तमानः सिद्धभाव इव सद्भाव एव जीवस्य; सद्भावेन चानन्ता एव जीवाः प्रतिज्ञायन्ते । न च तेषामनादिनिधनसहजचैतन्यलक्षणैकभावानां सादिसनिधनानि साद्यनिधनानि भावान्तराणि नोपपद्यन्त इति वक्त व्यम्; ते खल्वनादिकर्ममलीमसाः पङ्कसम्पृक्त तोयवत्तदाकारेण परिणत- त्वात्पञ्चप्रधानगुणप्रधानत्वेनैवानुभूयन्त इति ।।५३।।

ja audayik, kShAyopashamik ane aupashamik bhAvothI sAdi-sAnt chhe. teo ja kShAyik bhAvathI sAdi-anant chhe.

‘kShAyik bhAv sAdi hovAthI te sAnt hashe’ evI AshankA karavI yogya nathI. (kAraN A pramANe chhe — ) te kharekhar upAdhinI nivRutti hotAn pravartato thako, siddhabhAvanI mAphak, jIvano sadbhAv ja chhe (arthAt karmopAdhinA kShaye pravartato hovAthI kShAyik bhAv jIvano sadbhAv ja chhe); ane sadbhAvathI to jIvo anant ja svIkAravAmAn Ave chhe. (mATe kShAyik bhAvathI jIvo anant ja arthAt vinAsh-rahit ja chhe.)

vaLI ‘anAdi-anant sahajachaitanyalakShaN ek bhAvavALA temane sAdi-sAnt ane sAdi-anant bhAvAntaro ghaTatA nathI (arthAt jIvone ek pAriNAmik bhAv sivAy anya bhAvo ghaTatA nathI)’ em kahevun yogya nathI; (kAraN ke) teo kharekhar anAdi karmathI malin vartatA thakA kAdavathI *sampRukta jaLanI mAphak tadAkAre pariNat hovAne lIdhe, pAnch pradhAn +guNothI pradhAnatAvALA ja anubhavAy chhe. 53.

*kAdavathI sampRukta = kAdavano samparka pAmel; kAdavanA sansargavALun. (joke jIvo dravyasvabhAvathI shuddha chhe topaN vyavahArathI anAdi karmabandhanane vash, kAdavavALA jaLanI mAphak, audayikAdi bhAve pariNat chhe.) +jIvanA audayik, aupashamik, kShAyopashamik, kShAyik ane pAriNAmik e pAnch bhAvone jIvanA pAnch pradhAn guNo kahevAmAn AvyA chhe.

Page 91 of 256
PDF/HTML Page 131 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

मनुष्यत्वादिलक्षणेन भावेन सतो विनाशस्तथापरेणौदयिकेनैव देवत्वादिलक्षणेन भावेन असत उत्पादो भवत्येव । एतच्च ‘न सतो विनाशो नासत उत्पाद’ इति पूर्वोक्त सूत्रेण सह विरुद्धमपि न विरुद्धम्; यतो जीवस्य द्रव्यार्थिकनयादेशेन न सत्प्रणाशो नासदुत्पादः, तस्यैव पर्यायार्थिकनयादेशेन सत्प्रणाशोऽसदुत्पादश्च । न चैतदनुपपन्नम्, नित्ये जले कल्लोलानामनित्यत्वदर्शनादिति ।।५४।।

anvayArtha — [ एवं ] e rIte [ जीवस्य ] jIvane [ सतः विनाशः ] satno vinAsh ane [ असतः उत्पादः ] asatno utpAd [ भवति ] hoy chhe — [ इति ] evun [ जिनवरैः भणितम् ] jinavaroe kahyun chhe, [ अन्योऽन्यविरुद्धम् ] ke je anyonya viruddha (19mI gAthAnA kathan sAthe virodhavALun) chhatAn [ अविरुद्धम् ] aviruddha chhe.

TIkA — A, jIvane bhAvavashAt (audayikAdi bhAvone lIdhe) sAdi-sAntapaNun ane anAdi-anantapaNun hovAmAn virodhano parihAr chhe.

e rIte kharekhar pAnch bhAvorUpe svayam pariNamatA A jIvane kadAchit audayik evA ek manuShyatvAdisvarUp bhAvanI apekShAe satno vinAsh ane audayik ja evA bIjA devatvAdisvarUp bhAvanI apekShAe asatno utpAd thAy chhe ja. ane A (kathan) ‘satno vinAsh nathI ne asatno utpAd nathI’ evA pUrvokta sUtranI ( – 19mI gAthAnI) sAthe virodhavALun hovA chhatAn (kharekhar) virodhavALun nathI; kAraN ke jIvane dravyArthikanayanA kathanathI satno nAsh nathI ne asatno utpAd nathI tathA tene ja paryAyArthikanayanA kathanathI satno nAsh chhe ane asatno utpAd chhe. ane A +anupapanna nathI, kem ke nitya evA jaLamAn kallolonun anityapaNun jovAmAn Ave chhe. +anupapanna = ayukta; asangat; aghaTit; na banI shake evun.

Page 92 of 256
PDF/HTML Page 132 of 296
single page version

92

bhAvArtha — 53mI gAthAmAn jIvane sAdi-sAntapaNun tem ja anAdi-anantapaNun kahevAmAn Avyun. tyAn prashna sambhave chhe ke — sAdi-sAntapaNun ane anAdi-anantapaNun paraspar viruddha chhe; paraspar viruddha bhAvo ekIsAthe jIvane kem ghaTe? tenun samAdhAn A pramANe chhe jIv dravya-paryAyAtmak vastu chhe. tene sAdi-sAntapaNun ane anAdi- anantapaNun banne ek ja apekShAe kahevAmAn AvyAn nathI, bhinna bhinna apekShAe kahevAmAn AvyAn chhe; sAdi-sAntapaNun kahevAmAn Avyun chhe te paryAy-apekShAe chhe ane anAdi-anantapaNun dravya-apekShAe chhe. mATe e rIte jIvane sAdi-sAntapaNun tem ja anAdi-anantapaNun ekIsAthe barAbar ghaTe chhe.

(ahIn joke jIvane anAdi-anant tem ja sAdi-sAnt kahevAmAn Avyo topaN tAtparya em grahavun ke paryAyArthikanayanA viShayabhUt sAdi-sAnt jIvano Ashray karavAyogya nathI parantu dravyArthikanayanA viShayabhUt evun je anAdi-anant, TankotkIrNagnAyakasvabhAvI, nirvikAr, nityAnandasvarUp jIvadravya teno ja Ashray karavAyogya chhe.) 54.

anvayArtha — [ नारकतिर्यङ्मनुष्याः देवाः ] nArak, tiryanch, manuShya ane dev [ इति नामसंयुताः ] evAn nAmavALI [ प्रकृतयः ] (nAmakarmanI) prakRitio [ सतः नाशम् ] sat bhAvano nAsh ane [ असतः भावस्य उत्पादम् ] asat bhAvano utpAd [ कुर्वन्ति ] kare chhe.

TIkA — jIvane sat bhAvanA uchchhed ane asat bhAvanA utpAdamAn nimittabhUt upAdhinun A pratipAdan chhe.

Page 93 of 256
PDF/HTML Page 133 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

यथा हि जलराशेर्जलराशित्वेनासदुत्पादं सदुच्छेदं चाननुभवतश्चतुर्भ्यः ककुब्वि- भागेभ्यः क्रमेण वहमानाः पवमानाः कल्लोलानामसदुत्पादं सदुच्छेदं च कुर्वन्ति, तथा जीवस्यापि जीवत्वेन सदुच्छेदमसदुत्पत्तिं चाननुभवतः क्रमेणोदीयमानाः नारकतिर्यङ्मनुष्य- देवनामप्रकृतयः सदुच्छेदमसदुत्पादं च कुर्वन्तीति ।।५५।।

jem samudrapaNe asatno utpAd ane satno uchchhed nahi anubhavatA evA samudrane chAr dishAomAnthI krame vahetA pavano kallolosambandhI asatno utpAd ane satno uchchhed kare chhe (arthAt avidyamAn taranganA utpAdamAn ane vidyamAn taranganA nAshamAn nimitta bane chhe), tem jIvapaNe satno uchchhed ane asatno utpAd nahi anubhavatA evA jIvane krame uday pAmatI nArak-tiryanch-manuShya-dev nAmanI (nAmakarmanI) prakRitio (bhAvosambandhI, paryAyosambandhI) satno uchchhed ane asatno utpAd kare chhe (arthAt vidyamAn paryAyanA nAshamAn ane avidyamAn paryAyanA utpAdamAn nimitta bane chhe). 55.

anvayArtha — [ उदयेन ] udayathI yukta, [ उपशमेन ] upashamathI yukta, [ क्षयेण ] kShayathI yukta, [ द्वाभ्यां मिश्रिताभ्यां ] kShayopashamathI yukta [ च ] ane [ परिणामेन युक्ताः ] pariNAmathI yukta — [ ते ] evA [ जीवगुणाः ] (pAnch) jIvaguNo ( – jIvanA bhAvo) chhe; [ च ] ane [ बहुषु अर्थेषु विस्तीर्णाः ] temane ghaNA prakAromAn vistAravAmAn Ave chhe.

Page 94 of 256
PDF/HTML Page 134 of 296
single page version

94

कर्मणां फलदानसमर्थतयोद्भूतिरुदयः, अनुद्भूतिरुपशमः, उद्भूत्यनुद्भूती क्षयोपशमः, अत्यन्तविश्लेषः क्षयः, द्रव्यात्मलाभहेतुकः परिणामः । तत्रोदयेन युक्त औदयिकः, उपशमेन युक्त औपशमिकः, क्षयोपशमेन युक्त : क्षायोपशमिकः, क्षयेण युक्त : क्षायिकः, परिणामेन युक्त : पारिणामिकः । त एते पञ्र्च जीवगुणाः । तत्रोपाधिचतुर्विधत्वनिबन्धना- श्चत्वारः, स्वभावनिबन्धन एकः । एते चोपाधिभेदात्स्वरूपभेदाच्च भिद्यमाना बहुष्वर्थेषु विस्तार्यन्त इति ।।५६।।

karmono ¹phaLadAnasamarthapaNe udbhav te ‘uday’ chhe, anudbhav te ‘upasham’ chhe, udbhav tem ja anudbhav te ‘kShayopasham’ chhe, ²atyant vishleSh te ‘kShay’ chhe, dravyano ³AtmalAbh (hayAtI) jeno hetu chhe te ‘pariNAm’ chhe. tyAn, udayathI yukta te ‘audayik’ chhe, upashamathI yukta te ‘aupashamik’ chhe, kShayopashamathI yukta te ‘kShAyopashamik’ chhe, ⁴kShayathI yukta te ‘kShAyik’ chhe, ⁵pariNAmathI yukta te ‘pAriNAmik’ chhe. — evA A pAnch jIvaguNo chhe. temAn ( – A pAnch guNomAn) ⁶upAdhinun chaturvidhapaNun jemanun kAraN (nimitta) chhe evA chAr chhe, svabhAv jenun kAraN chhe evo ek chhe. upAdhinA bhedathI ane svarUpanA bhedathI bhed pADatAn, temane ghaNA prakAromAn vistAravAmAn Ave chhe. 56.

dhArI rAkhe chhe arthAt pote hayAt rahe chhe tethI tene ‘pariNAm’ chhe.) 4. kShayathI yukta = kShay sahita kShay sAthe sambandhavALo. (vyavahAre karmonA kShayanI apekShA jIvanA je

bhAvamAn Ave te ‘kShAyik’ bhAv chhe.) 5. pariNAmathI yukta = pariNAmamay; pariNAmAtmak; pariNAmasvarUp. 6. karmopAdhinI chAr prakAranI dashA ( – uday, upasham, kShayopasham ane kShay) jemanun nimitta chhe evA

Page 95 of 256
PDF/HTML Page 135 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

मात्रमुपवर्ण्यते । तस्मिन्निमित्तमात्रभूते जीवेन कर्तृभूतेनात्मनः कर्मभूतो भावः क्रियते । अमुना यो येन प्रकारेण जीवेन भावः क्रियते, स जीवस्तस्य भावस्य तेन प्रकारेण कर्ता भवतीति ।।५७।।

anvayArtha — [ कर्म वेदयमानः ] karmane vedato thako [ जीवः ] jIv [ याद्रशकम् भावं ] jevA bhAvane [ करोति ] kare chhe, [ तस्य ] te bhAvano [ तेन ] te prakAre [ सः ] te [ कर्ता भवति ] kartA chhe — [ इति च ] em [ शासने पठितम् ] shAsanamAn kahyun chhe.

jIv vaDe dravyakarma vyavahAranayathI anubhavAy chhe; ane te anubhavAtun thakun jIvabhAvonun nimittamAtra kahevAy chhe. te (dravyakarma) nimittamAtra hotAn, jIv vaDe kartApaNe potAno karmarUp (kAryarUp) bhAv karAy chhe. tethI je bhAv je prakAre jIv vaDe karAy chhe, te bhAvano te prakAre te jIv kartA chhe. 57.

anvayArtha — [ कर्मणा विना ] karma vinA [ जीवस्य ] jIvane [ उदयः ] uday, [ंउपशमः ] upasham, [ क्षायिकः ] kShAyik [ वा ] athavA [ क्षायोपशमिकः ] kShAyopashamik [ न विद्यते ] hoto nathI, [ तस्मात् तु ] tethI [ भावः ] bhAv ( – chaturvidh jIvabhAv) [ कर्मकृतः ] karmakRut chhe.

Page 96 of 256
PDF/HTML Page 136 of 296
single page version

96

क्षायोपशमिकश्चौदयिकौपशमिकश्च भावः कर्मकृतोऽनुमन्तव्यः । पारिणामिकस्त्वनादिनिधनो निरुपाधिः स्वाभाविक एव । क्षायिकस्तु स्वभावव्यक्ति रूपत्वादनन्तोऽपि कर्मणः क्षयेणोत्पद्य- मानत्वात्सादिरिति कर्मकृत एवोक्त : । औपशमिकस्तु कर्मणामुपशमे समुत्पद्यमानत्वादनुपशमे समुच्छिद्यमानत्वात् कर्मकृत एवेति ।

अथवा उदयोपशमक्षयक्षयोपशमलक्षणाश्चतस्रो द्रव्यकर्मणामेवावस्थाः, न पुनः परि- णामलक्षणैकावस्थस्य जीवस्य; तत उदयादिसञ्जातानामात्मनो भावानां निमित्तमात्रभूत-

TIkA — ahIn, (audayikAdi bhAvonAn) nimittamAtra tarIke dravyakarmone audayikAdi bhAvonun kartApaNun kahyun chhe.

(ek rIte vyAkhyA karatAn — ) karma vinA jIvane uday – upasham tem ja kShay – kShayopasham hotA nathI (arthAt dravyakarma vinA jIvane audayikAdi chAr bhAvo hotA nathI); tethI kShAyik, kShAyopashamik, audayik ke aupashamik bhAv karmakRut sammat karavo. pAriNAmik bhAv to anAdi-anant, *nirupAdhi, svAbhAvik ja chhe. (audayik ane kShAyopashamik bhAvo karma vinA hotA nathI ane tethI karmakRut kahI shakAy — e vAt to spaShTa samajAy evI chhe; kShAyik ane aupashamik bhAvonI bAbatamAn nIche pramANe spaShTatA karavAmAn Ave chhe) kShAyik bhAv, joke svabhAvanI vyaktirUp ( – pragaTatArUp) hovAthI anant ( – ant vinAno) chhe topaN, karmanA kShay vaDe utpanna thato hovAne lIdhe sAdi chhe tethI karmakRut ja kahevAmAn Avyo chhe. aupashamik bhAv karmanA upashame utpanna thato hovAthI ane anupashame naShTa thato hovAthI karmakRut ja chhe. (Am audayikAdi chAr bhAvo karmakRut sammat karavA.)

athavA (bIjI rIte vyAkhyA karatAn) — uday, upasham, kShay ane kShayopashamasvarUp chAr (avasthAo) dravyakarmanI ja avasthAo chhe, pariNAmasvarUp ek avasthAvALA jIvanI nahi (arthAt uday vagere avasthAo dravyakarmanI ja chhe, ‘pariNAm’ jenun svarUp chhe evI ek avasthAe avasthit jIvanI — pAriNAmik bhAvarUpe rahelA jIvanI — te chAr avasthAo nathI); tethI udayAdik vaDe utpanna thatA *nirupAdhi = upAdhi vinAno; aupAdhik na hoy evo. (jIvano pAriNAmik bhAv sarva karmopAdhithI nirapekSha hovAne lIdhe nirupAdhi chhe.)

Page 97 of 256
PDF/HTML Page 137 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

तथाविधावस्थत्वेन स्वयं परिणमनार्द्दरव्यकर्मापि व्यवहारनयेनात्मनो भावानां कर्तृत्वमापद्यत इति ।।५८।।

कर्ता न भवति । न च जीवस्याकर्तृत्वमिष्यते । ततः पारिशेष्येण द्रव्यकर्मणः कर्तापद्यते । तत्तु कथम् ? यतो निश्चयनयेनात्मा स्वं भावमुज्झित्वा नान्यत्किमपि AtmAnA bhAvone nimittamAtrabhUt evI te prakAranI avasthAorUpe (dravyakarma) svayam pariNamatun hovAne lIdhe dravyakarma paN vyavahAranayathI AtmAnA bhAvonA kartApaNAne pAme chhe. 58.

anvayArtha — [ यदि भावः कर्मकृतः ] jo bhAv ( – jIvabhAv) karmakRut hoy to [ आत्मा कर्मणः कर्ता भवति ] AtmA karmano ( – dravyakarmano) kartA hovo joIe. [ कथं ] te to kem bane? [ आत्मा ] kAraN ke AtmA to [ स्वकं भावं मुक्त्वा ] potAnA bhAvane chhoDIne [ अन्यत् किञ्चित् अपि ] bIjun kAI paN [ न करोति ] karato nathI.

jo audayikAdirUp jIvano bhAv karma vaDe karavAmAn Avato hoy, to jIv teno ( – audayikAdirUp jIvabhAvano) kartA nathI em Thare chhe. ane jIvanun akartApaNun to iShTa ( – mAnya) nathI. mATe, bAkI e rahyun ke jIv dravyakarmano kartA hovo joIe. paN te *pUrvapakSha = charchA ke nirNay mATe koI shAstrIy viShayanI bAbatamAn rajU karelo pakSha ke prashna pt.. 13

Page 98 of 256
PDF/HTML Page 138 of 296
single page version

98

करोतीति ।।५९।।

निश्चयेन तु न जीवभावानां कर्म कर्तृ, न कर्मणो जीवभावः । न च ते कर्तारमन्तरेण सम्भूयेते; यतो निश्चयेन जीवपरिणामानां जीवः कर्ता, कर्मपरिणामानां कर्म कर्तृ इति ।।६०।। to kem bane? kAraN ke nishchayanayathI AtmA potAnA bhAvane chhoDIne bIjun kAI paN karato nathI.

anvayArtha — [ भावः कर्मनिमित्तः ] jIvabhAvanun karma nimitta chhe [ पुनः ] ane [ कर्म भावकारणं भवति ] karmanun jIvabhAv nimitta chhe, [ न तु तेषां खलु कर्ता ] parantu kharekhar ekabIjAnAn kartA nathI; [ न तु कर्तारम् विना भूताः ] kartA vinA thAy chhe em paN nathI.

TIkA — A, pUrva sUtramAn (59mI gAthAmAn) kahelA pUrvapakShanA samAdhAnarUp siddhAnt chhe.

vyavahArathI nimittamAtrapaNAne lIdhe jIvabhAvanun karma kartA chhe ( – audayikAdi jIvabhAvanun kartA dravyakarma chhe), karmano paN jIvabhAv kartA chhe; nishchayathI to jIvabhAvonun nathI karma kartA, karmano nathI jIvabhAv kartA. teo (jIvabhAv ane dravyakarma) kartA vinA thAy chhe em paN nathI; kAraN ke nishchayathI jIvapariNAmono jIv kartA chhe ane karmapariNAmonun karma ( – pudgal) kartA chhe. 60.

Page 99 of 256
PDF/HTML Page 139 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

निश्चयेन जीवस्य स्वभावानां कर्तृत्वं पुद्गलकर्मणामकर्तृत्वं चागमेनोपदर्शितमत्र इति ।।६१।।

anvayArtha — [ स्वकं स्वभावं ] potAnA *svabhAvane [ कुर्वन् ] karato [ आत्मा ] AtmA [ हि ] kharekhar [ स्वकस्य भावस्य ] potAnA bhAvano [ कर्ता ] kartA chhe, [ न पुद्गल- कर्मणाम् ] pudgalakarmono nahi; [ इति ] Am [ जिनवचनं ] jinavachan [ ज्ञातव्यम् ] jANavun.

TIkA — nishchayathI jIvane potAnA bhAvonun kartApaNun chhe ane pudgalakarmonun akartApaNun chhe em ahIn Agam vaDe darshAvavAmAn Avyun chhe. 61.

anvayArtha — [ कर्म अपि ] karma paN [ स्वेन स्वभावेन ] potAnA svabhAvathI [ स्वकं करोति ] potAne kare chhe [ च ] ane [ ताद्रशकः जीवः अपि ] tevo jIv paN [ कर्मस्वभावेन *joke shuddhanishchayathI kevaLagnAnAdi shuddhabhAvo ‘svabhAvo’ kahevAy chhe topaN ashuddhanishchayathI rAgAdik

Page 100 of 256
PDF/HTML Page 140 of 296
single page version

100

शक्ति रूपेण करणतामात्मसात्कुर्वत्, प्राप्यकर्मत्वपरिणामरूपेण कर्मतां कलयत्, पूर्वभाव- व्यपायेऽपि ध्रुवत्वालम्बनादुपात्तापादानत्वम्, उपजायमानपरिणामरूपकर्मणाश्रीयमाणत्वादुपोढ- सम्प्रदानत्वम्, आधीयमानपरिणामाधारत्वाद्गृहीताधिकरणत्वं, स्वयमेव षट्कारकीरूपेण व्यवतिष्ठमानं न कारकान्तरमपेक्षते । एवं जीवोऽपि भावपर्यायेण प्रवर्तमानात्मद्रव्यरूपेण कर्तृतामनुबिभ्राणो, भावपर्यायगमनशक्ति रूपेण करणतामात्मसात्कुर्वन्, प्राप्यभावपर्यायरूपेण कर्मतां कलयन्, पूर्वभावपर्यायव्यपायेऽपि ध्रुवत्वालम्बनादुपात्तापादानत्वः, उपजायमान- भावपर्यायरूपकर्मणाश्रीयमाणत्वादुपोढसम्प्रदानत्वः, आधीयमानभावपर्यायाधारत्वाद्गृहीताधि- भावेन ] karmasvabhAv bhAvathI ( – audayikAdi bhAvathI) [ सम्यक् आत्मानम् ] barAbar potAne kare chhe.

TIkA — nishchayanaye abhinna kArako hovAthI karma ane jIv svayam svarUpanA ( – potapotAnA rUpanA) kartA chhe em ahIn kahyun chhe.

karma kharekhar (1) karmapaNe pravartatA pudgalaskandharUpe kartApaNAne dharatun, (2) karmapaNun pAmavAnI shaktirUpe karaNapaNAne angIkRut karatun, (3) prApya evA karmatvapariNAmarUpe karmapaNAne anubhavatun, (4) pUrva bhAvano nAsh thavA chhatAn dhruvapaNAne avalambatun hovAthI jeNe apAdAnapaNAne prApta karyun chhe evun, (5) UpajatA pariNAmarUp karma vaDe samAshrit thatun hovAthI (arthAt UpajatA pariNAmarUp kArya potAne devAmAn Avatun hovAthI) sampradAnapaNAne pAmelun ane (6) dhArI rAkhavAmAn AvatA pariNAmano AdhAr hovAthI jeNe adhikaraNapaNAne grahyun chhe evun — svayamev ShaTkArakarUpe vartatun thakun anya kArakanI apekShA rAkhatun nathI.

e pramANe jIv paN (1) bhAvaparyAye pravartatA AtmadravyarUpe kartApaNAne dharato, (2) bhAvaparyAy pAmavAnI shaktirUpe karaNapaNAne angIkRut karato, (3) prApya evA bhAvaparyAyarUpe karmapaNAne anubhavato, (4) pUrva bhAvaparyAyano nAsh thavA chhatAn dhruvapaNAne avalambato hovAthI jeNe apAdAnapaNAne prApta karyun chhe evo, (5) UpajatA bhAvaparyAyarUp karma vaDe samAshrit thato hovAthI (arthAt UpajatA bhAvaparyAyarUp kArya