Page 161 of 256
PDF/HTML Page 201 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

पुद्गलपरिणामा बन्धवशाज्जीवानुसंश्रिताः, अवान्तरजातिभेदाद्बहुका अपि स्पर्शनेन्द्रिया- वरणक्षयोपशमभाजां जीवानां बहिरङ्गस्पर्शनेन्द्रियनिर्वृत्तिभूताः कर्मफलचेतनाप्रधान-

anvayArtha — [ पृथिवी ] pRithvIkAy, [ उदकम् ] apkAy, [ अग्निः ] agnikAy, [ वायुः ] vAyukAy [ च ] ane [ वनस्पतिः ] vanaspatikAy — [ कायाः ] e kAyo [ जीवसंश्रिताः ] jIvasahit chhe. [ बहुकाः अपि ते ] (avAntar jAtionI apekShAe) temanI ghaNI sankhyA hovA chhatAn teo badhIye [ तेषाम् ] temAn rahelA jIvone [ खलु ] kharekhar [ मोहबहुलं ] puShkaL mohathI sanyukta [ स्पर्शं ददति ] sparsha Ape chhe (arthAt sparshagnAnamAn nimitta thAy chhe).

TIkA — A, (sansArI jIvonA bhedomAnthI) pRithvIkAyik vagere pAnch bhedonun kathan chhe.

¹pRithvIkAy, apkAy, tejakAy, vAyukAy ane vanaspatikAy — evA A pudgal- pariNAmo bandhavashAt (bandhane lIdhe) jIvasahit chhe. ²avAntar jAtirUp bhedo pADatAn teo ghaNA hovA chhatAn te badhAy (pudgalapariNAmo), sparshanendriyAvaraNanA kShayopashamavALA jIvone bahirang sparshanendriyanI rachanAbhUt vartatA thakA, karmaphaLachetanApradhAnapaNAne lIdhe 1. kAy=sharIr. (pRithvIkAy vagere kAyo pudgalapariNAmo chhe; temano jIv sAthe bandh hovAne lIdhe teo

jIvasahit hoy chhe.) 2. avAntar jAti=peTA-jAti. (pRithvIkAy, apkAy, tejakAy ane vAyukAy — e chAramAnnA darekanA

sAt lAkh peTA-jAtirUp bhedo chhe; vanaspatikAyanA das lAkh bhedo chhe.) pt.. 21

Page 162 of 256
PDF/HTML Page 202 of 296
single page version

162

त्वान्मोहबहुलमेव स्पर्शोपलम्भं सम्पादयन्तीति ।।११०।।

anvayArtha — [ तेषु ] temAn, [ त्रयः ] traN (pRithvIkAyik, apkAyik ne vanaspati- kAyik) jIvo [ स्थावरतनुयोगाः ] sthAvar sharIranA sanyogavALA chhe [ च ] tathA [ अनिलानलकायिकाः ] vAyukAyik ne agnikAyik jIvo [ त्रसाः ] ²tras chhe; [ मनःपरिणामविरहिताः ] te badhA manapariNAmarahit [ एकेन्द्रियाः जीवाः ] ekendriy jIvo [ ज्ञेयाः ] jANavA. 111.

1. sparshopalabdhi=sparshanI upalabdhi; sparshanun gnAn; sparshano anubhav. [pRithvIkAyik vagere jIvone

sparshanendriyanI rachanArUp hoy chhe, tethI te te kAyo te te jIvone sparshanI upalabdhimAn nimittabhUt thAy chhe. te jIvone thatI te sparshopalabdhi prabaL moh sahit ja hoy chhe, kAraN ke te jIvo karmaphaLachetanApradhAn hoy chhe.] 2. vAyukAyik ane agnikAyik jIvone chalanakriyA dekhIne vyavahArathI tras kahevAmAn Ave chhe; nishchayathI

Page 163 of 256
PDF/HTML Page 203 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

नोइन्द्रियावरणोदये च सत्येकेन्द्रिया अमनसो भवन्तीति ।।११२।।

anvayArtha — [ एते ] A [ पृथिवीकायिकाद्याः ] pRithvIkAyik vagere [ पञ्चविधाः ] pAnch prakAranA [ जीवनिकायाः ] jIvanikAyone [ मनःपरिणामविरहिताः ] manapariNAmarahit [ एकेन्द्रियाः जीवाः ] ekendriy jIvo [ भणिताः ] (sarvagne) kahyA chhe.

pRithvIkAyik vagere jIvo, sparshanendriyanA ( – bhAvasparshanendriyanA) AvaraNanA kShayopashamane lIdhe tathA bAkInI indriyonA ( – chAr bhAvendriyonA) AvaraNano uday tem ja mananA ( – bhAvamananA) AvaraNano uday hovAthI, manarahit ekendriy chhe. 112.

anvayArtha — [ अण्डेषु प्रवर्धमानाः ] inDAmmAn vRuddhi pAmatAn prANIo, [ गर्भस्थाः ] garbhamAn rahelAn prANIo [ च ] ane [ मूर्च्छां गताः मानुषाः ] mUrchhA pAmelA manuShyo, [ याद्रशाः ] jevAn (buddhipUrvak vyApAr vinAnAn) chhe, [ ताद्रशाः ] tevA [ एकेन्द्रियाः जीवाः ] ekendriy jIvo [ ज्ञेयाः ] jANavA.

Page 164 of 256
PDF/HTML Page 204 of 296
single page version

16

अण्डान्तर्लीनानां, गर्भस्थानां, मूर्च्छितानां च बुद्धिपूर्वकव्यापारादर्शनेऽपि येन प्रकारेण जीवत्वं निश्चीयते, तेन प्रकारेणैकेन्द्रियाणामपि, उभयेषामपि बुद्धिपूर्वकव्यापारा- दर्शनस्य समानत्वादिति ।।११३।।

inDAnnI andar rahelAn, garbhamAn rahelAn ane mUrchhA pAmelAn (prANIo)nA jIvatvano, temane buddhipUrvak vyApAr nahi jovAmAn Avato hovA chhatAn, je prakAre nishchay karAy chhe, te prakAre ekendriyonA jIvatvano paN nishchay karAy chhe; kAraN ke bannemAn buddhipUrvak vyApAranun *adarshan samAn chhe.

bhAvArtha — jem garbhasthAdi prANIomAn, IhApUrvak vyavahArano abhAv hovA chhatAn, jIvatva chhe ja, tem ekendriyomAn paN, IhApUrvak vyavahArano abhAv hovA chhatAn, jIvatva chhe ja em Agam, anumAn ityAdithI nakkI karI shakAy chhe.

ahIn em tAtparya grahavun ke — jIv paramArthe svAdhIn anant gnAn ane saukhya sahit hovA chhatAn agnAn vaDe parAdhIn indriyasukhamAn Asakta thaIne je karma bAndhe chhe tenA nimitte potAne ekendriy ane dukhI kare chhe. 113.

— je jANatA rasasparshane, te jIv dvIndriy jANavA. 114.

anvayArtha — [ शम्बूकमातृवाहाः ] shambUk, mAtRuvAh, [ शङ्खाः ] shankh, [ शुक्तयः ] chhIp [ च ] ane [ अपादकाः कृमयः ] pag vagaranA kRumi — [ ये ] ke jeo [ रसं स्पर्शं ] ras ane sparshane [ जानन्ति ] jANe chhe [ ते ] teo — [ द्वीन्द्रियाः जीवाः ] dvIndriy jIvo chhe.

TIkA — A, dvIndriy jIvonA prakAranI sUchanA chhe. *adarshan=nahi jovAmAn Avavun te

Page 165 of 256
PDF/HTML Page 205 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

एते स्पर्शनरसनेन्द्रियावरणक्षयोपशमात् शेषेन्द्रियावरणोदये नोइन्द्रियावरणोदये च सति स्पर्शरसयोः परिच्छेत्तारो द्वीन्द्रिया अमनसो भवन्तीति ।।११४।।

सति स्पर्शरसगन्धानां परिच्छेत्तारस्त्रीन्द्रिया अमनसो भवन्तीति ।।११५।।

sparshanendriy ane rasanendriyanA ( – e be bhAvendriyonA) AvaraNanA kShayopashamane lIdhe tathA bAkInI indriyonA ( – traN bhAvendriyonA) AvaraNano uday tem ja mananA ( – bhAvamananA) AvaraNano uday hovAthI sparsha ane rasane jANanArA A (shambUk vagere) jIvo manarahit dvIndriy jIvo chhe. 114.

anvayArtha — [ यूकाकुम्भीमत्कुणपिपीलिकाः ] jU, kumbhI, mAkaD, kIDI ane [ वृश्चिकादयः ] vInchhI vagere [ कीटाः ] jantuo [ रसं स्पर्शं गंधं ] ras, sparsha ane gandhane [ जानन्ति ] jANe chhe; [ त्रीन्द्रियाः जीवाः ] te trIndriy jIvo chhe.

sparshanendriy, rasanendriy ane ghrANendriyanA AvaraNanA kShayopashamane lIdhe tathA bAkInI indriyonA AvaraNano uday tem ja mananA AvaraNano uday hovAthI sparsha, ras ane gandhane jANanArA A (jU vagere) jIvo manarahit trIndriy jIvo chhe. 115.

Page 166 of 256
PDF/HTML Page 206 of 296
single page version

16

वरणोदये च सति स्पर्शरसगन्धवर्णानां परिच्छेत्तारश्चतुरिन्द्रिया अमनसो भवन्तीति ।।११६।।

anvayArtha — [ पुनः ] vaLI [ंउद्दंशमशकमक्षिकामधुकरीभ्रमराः ] DAns, machchhar, mAkhI, madhamAkhI, bhamarA ane [ पतङ्गाद्याः ते ] patangiyAn vagere jIvo [ रूपं ] rUp, [ रसं ] ras, [ गन्धं ] gandh [ च ] ane [ स्पर्शं ] sparshane [ विजानन्ति ] jANe chhe. (te chaturindriy jIvo chhe.)

sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy ane chakShurindriyanA AvaraNanA kShayopashamane lIdhe tathA shrotrendriyanA AvaraNano uday tem ja mananA AvaraNano uday hovAthI sparsha, ras, gandh ane varNane jANanArA A (DAns vagere) jIvo manarahit chaturindriy jIvo chhe. 116.

Page 167 of 256
PDF/HTML Page 207 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दानां परिच्छेत्तारः पञ्चेन्द्रिया अमनस्काः । केचित्तु नोइन्द्रियावरणस्यापि क्षयोपशमात् समनस्काश्च भवन्ति । तत्र देवमनुष्यनारकाः समनस्का एव, तिर्यञ्च उभयजातीया इति ।।११७।।

anvayArtha — [ वर्णरसस्पर्शगन्धशब्दज्ञाः ] varNa, ras, sparsha, gandh ane shabdane jANanArAn [ सुरनरनारकतिर्यञ्चः ] dev-manuShya-nArak-tiryanch — [ जलचरस्थलचरखचराः ] jeo jaLachar, sthaL-char ke khechar hoy chhe teo — [ बलिनः पञ्चेन्द्रियाः जीवाः ] baLavAn panchendriy jIvo chhe.

sparshanendriy, rasanendriy, ghrANendriy, chakShurindriy ane shrotrendriyanA AvaraNanA kShayopashamane lIdhe, mananA AvaraNano uday hotAn, sparsha, ras, gandh, varNa ane shabdane jANanArA jIvo manarahit panchendriy jIvo chhe; keTalAk (panchendriy jIvo) to, temane mananA AvaraNano paN kShayopasham hovAthI, manasahit (panchendriy jIvo) hoy chhe.

temAn, devo, manuShyo ane nArako manasahit ja hoy chhe; tiryancho banne jAtinAn (arthAt manarahit tem ja manasahit) hoy chhe. 117.

Page 168 of 256
PDF/HTML Page 208 of 296
single page version

16

निकायभेदाच्चतुर्धा । मनुष्यगतिनाम्नो मनुष्यायुषश्च उदयान्मनुष्याः । ते कर्मभोगभूमिज- भेदात् द्वेधा । तिर्यग्गतिनाम्नस्तिर्यगायुषश्च उदयात्तिर्यञ्चः । ते पृथिवीशम्बूकयूकोद्दंश- जलचरोरगपक्षिपरिसर्पचतुष्पदादिभेदादनेकधा । नरकगतिनाम्नो नरकायुषश्च उदयान्नारकाः । ते रत्नशर्करावालुकापङ्कधूमतमोमहातमःप्रभाभूमिजभेदात्सप्तधा । तत्र देवमनुष्यनारकाः भूमिजाः ] manuShyo karmabhUmij ane bhogabhUmij em be prakAranA chhe, [ तिर्यञ्चः बहुप्रकाराः ] tiryancho ghaNA prakAranAn chhe [ पुनः ] ane [ नारकाः पृथिवीभेदगताः ] nArakonA bhed temanI pRithvIonA bhed jeTalA chhe.

TIkA — A, indriyonA bhedanI apekShAe kahevAmAn AvelA jIvono chaturgatisambandh darshAvatAn upasanhAr chhe (arthAt ahIn ekendriy – dvIndriyAdirUp jIvabhedono chAr gati sAthe sambandh darshAvIne te jIvabhedono upasanhAr karavAmAn Avyo chhe).

devagatinAm ane devAyunA udayathI (arthAt devagatinAmakarma ane devAyukarmanA udayanA nimittathI) devo hoy chhe; teo bhavanavAsI, vyantar, jyotiShka ane vaimAnik evA ¹nikAyabhedone lIdhe chAr prakAranA chhe. manuShyagatinAm ane manuShyAyunA udayathI manuShyo hoy chhe; teo karmabhUmij ane bhogabhUmij evA bhedone lIdhe be prakAranA chhe. tiryanchagatinAm ane tiryanchAyunA udayathI tiryancho hoy chhe; teo pRithvI, shambUk, jU, DAns, jaLachar, urag, pakShI, parisarpa, chatuShpAd (chopagAn) ityAdi bhedone lIdhe anek prakAranAn chhe. narakagatinAm ane narakAyunA udayathI nArako hoy chhe; teo ²ratnaprabhAbhUmij, sharkarAprabhAbhUmij, vAlukAprabhAbhUmij, pankaprabhAbhUmij, dhUmaprabhAbhUmij, tamaprabhAbhUmij ane mahAtamaprabhAbhUmij evA bhedone lIdhe sAt prakAranA chhe.

temAn, devo, manuShyo ane nArako panchendriy ja hoy chhe. tiryancho to keTalAnk panchendriy 1. nikAy=samUh 2. ratnaprabhAbhUmij=ratnaprabhA nAmanI bhUmimAn ( – pratham narakamAn) utpanna thayel

Page 169 of 256
PDF/HTML Page 209 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

पञ्चेन्द्रिया एव । तिर्यञ्चस्तु केचित्पञ्चेन्द्रियाः, केचिदेक-द्वि-त्रि-चतुरिन्द्रिया अपीति ।।११८।।

तेषां गत्यन्तरस्यायुरन्तरस्य च कषायानुरञ्जिता योगप्रवृत्तिर्लेश्या भवति बीजं, hoy chhe ane keTalAnk ekendriy, dvIndriy, trIndriy ane chaturindriy paN hoy chhe.

bhAvArtha — ahIn em tAtparya grahavun ke chAr gatithI vilakShaN, svAtmopalabdhi jenun lakShaN chhe evI je siddhagati tenI bhAvanAthI rahit jIvo athavA siddhasadrash nijashuddhAtmAnI bhAvanAthI rahit jIvo je chaturgatinAmakarma upArjit kare chhe tenA udayavash teo devAdi gatiomAn Upaje chhe. 118.

anvayArtha — [ पूर्वनिबद्धे ] pUrvabaddha [ गतिनाम्नि आयुषि च ] gatinAmakarma ane AyuShakarma [ क्षीणे ] kShIN thatAn [ ते अपि ] jIvo [ स्वलेश्यावशात् ] potAnI leshyAne vash [ खलु ] kharekhar [ अन्यां गतिम् आयुष्कं च ] anya gati ane AyuSh [ प्राप्नुवन्ति ] prApta kare chhe.

TIkA — ahIn, gatinAmakarma ane AyuShakarmanA udayathI niShpanna thatAn hovAthI devatvAdi anAtmasvabhAvabhUt chhe (arthAt devapaNun, manuShyapaNun, tiryanchapaNun ane nArakapaNun AtmAno svabhAv nathI) em darshAvavAmAn Avyun chhe.

jIvone, jenun phaL sharU thayun hoy chhe evun amuk gatinAmakarma ane amuk AyuShakarma krame kShay pAme chhe. Am hovA chhatAn temane *kaShAy-anuranjit yogapravRuttirUp leshyA anya gati ane anya AyuShanun bIj thAy chhe (arthAt leshyA anya *kaShAy-anuranjit=kaShAyaranjit; kaShAyathI rangAyel. (kaShAyathI anuranjit yogapravRutti te leshyA chhe.) pt.. 22

Page 170 of 256
PDF/HTML Page 210 of 296
single page version

170

ततस्तदुचितमेव गत्यन्तरमायुरन्तरञ्च ते प्राप्नुवन्ति । एवं क्षीणाक्षीणाभ्यामपि पुनः पुनर्नवी- भूताभ्यां गतिनामायुःकर्मभ्यामनात्मस्वभावभूताभ्यामपि चिरमनुगम्यमानाः संसरन्त्यात्मानम- चेतयमाना जीवा इति ।।११९।।

gatinAmakarma ane anya AyuShakarmanun kAraN thAy chhe), tethI tene uchit ja anya gati ane anya AyuSh teo prApta kare chhe. A rIte *kShIN-akShINapaNAne prApta chhatAn pharIpharIne navIn utpanna thatAn evAn gatinAmakarma ane AyuShakarma (pravAharUpe) — joke teo anAtmasvabhAvabhUt chhe topaN — chirakAL (jIvonI) sAthe sAthe rahetAn hovAthI, AtmAne nahi chetanArA jIvo sansaraN kare chhe (arthAt AtmAne nahi anubhavanArA jIvo sansAramAn paribhramaN kare chhe).

bhAvArtha — jIvone devatvAdinI prAptimAn paudgalik karma nimittabhUt chhe tethI devatvAdi jIvano svabhAv nathI.

[vaLI, dev marIne dev ja thayA kare ane manuShya marIne manuShya ja thayA kare — e mAnyatAno paN ahIn niShedh thayo. jIvone potAnI leshyAne yogya ja gatinAm- karma ane AyuShakarma bandhAy chhe ane tethI tene yogya ja anya gati-AyuSh prApta thAy chhe.] 119.

anvayArtha — [ एते जीवनिकायाः ] A (pUrvokta) jIvanikAyo [ देहप्रवीचार- माश्रिताः ] dehamAn vartanArA arthAt dehasahit [ भणिताः ] kahevAmAn AvyA chhe; [ देहविहीनाः सिद्धाः ] deharahit evA siddho chhe. [ संसारिणः ] sansArIo [ भव्याः अभव्याः *pahelAnnAn karma kShIN thAy chhe ane pachhInAn akShINapaNe varte chhe.

Page 171 of 256
PDF/HTML Page 211 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

जीवाः । तत्र देहप्रवीचारत्वादेकप्रकारत्वेऽपि संसारिणो द्विप्रकाराः भव्या अभव्याश्च । ते शुद्धस्वरूपोपलम्भशक्ति सद्भावासद्भावाभ्यां पाच्यापाच्यमुद्गवदभिधीयन्त इति ।१२०।।

jemanA prakAro (pUrve) kahevAmAn AvyA evA A sarva sansArIo dehamAn vartanArA (arthAt dehasahit) chhe; dehamAn nahi vartanArA (arthAt deharahit) evA siddhabhagavanto chhe — ke jeo shuddha jIvo chhe. tyAn, dehamAn vartavAnI apekShAe sansArI jIvono ek prakAr hovA chhatAn teo bhavya ane abhavya em be prakAranA chhe. ‘¹pAchya’ ane ‘²apAchya’ maganI mAphak, jemanAmAn shuddha svarUpanI ³upalabdhinI shaktino sadbhAv chhe temane ‘bhavya’ ane jemanAmAn shuddha svarUpanI upalabdhinI shaktino asadbhAv chhe temane ‘abhavya’ kahevAmAn Ave chhe. 120.

anvayArtha — [ न हि इंद्रियाणि जीवाः ] (vyavahArathI kahevAmAn AvatA ekendriyAdi tathA pRithvIkAyikAdi ‘jIvo’mAn) indriyo jIv nathI ane [ षट्प्रकाराः प्रज्ञप्ताः कायाः पुनः ] chha prakAranI shAstrokta kAyo paN jIv nathI; [ तेषु ] temanAmAn [ यद् ज्ञानं 1. pAchya=pAkavAyogya; randhAvAyogya; chaDI javAyogya; koraDu na hoy evA. 2. apAchya=nahi pAkavAyogya; randhAvAnI — chaDI javAnI yogyatA rahit; koraDu. 3. upalabdhi=prApti; anubhav.

Page 172 of 256
PDF/HTML Page 212 of 296
single page version

17

व्यवहारनयेन जीवप्राधान्याज्जीवा इति प्रज्ञाप्यन्ते । निश्चयनयेन तेषु स्पर्शनादीन्द्रियाणि पृथिव्यादयश्च कायाः जीवलक्षणभूतचैतन्यस्वभावाभावान्न जीवा भवन्तीति । तेष्वेव यत्स्वपरपरिच्छित्तिरूपेण प्रकाशमानं ज्ञानं तदेव गुणगुणिनोः कथञ्चिदभेदाज्जीवत्वेन प्ररूप्यत इति ।।१२१।।

TIkA — A, vyavahArajIvatvanA ekAntanI *pratipattinun khanDan chhe (arthAt jene mAtra vyavahAranayathI jIv kahevAmAn Ave chhe teno kharekhar jIv tarIke svIkAr karavo uchit nathI em ahIn samajAvyun chhe).

je A ekendriy vagere tathA pRithvIkAyik vagere, ‘jIvo’ kahevAmAn Ave chhe te, anAdi jIv-pudgalano paraspar avagAh dekhIne vyavahAranayathI jIvanA prAdhAnya dvArA ( – jIvane mukhyatA arpIne) ‘jIvo’ kahevAmAn Ave chhe. nishchayanayathI temanAmAn sparshanAdi indriyo tathA pRithvI-Adi kAyo, jIvanA lakShaNabhUt chaitanyasvabhAvanA abhAvane lIdhe, jIv nathI; temanAmAn ja je svaparanI gnaptirUpe prakAshatun gnAn chhe te ja, guN-guNInA kathanchit abhedane lIdhe, jIvapaNe prarUpavAmAn Ave chhe. 121.

anvayArtha — [ जीवः ] jIv [ सर्वम् जानाति पश्यति ] badhun jANe chhe ane dekhe chhe, [ सौख्यम् इच्छति ] sukhane ichchhe chhe, [ दुःखात् बिभेति ] dukhathI Dare chhe, [ हितम् अहितम् *pratipatti=svIkAr; mAnyatA.

Page 173 of 256
PDF/HTML Page 213 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

पुद्गलो, यथाकाशादि । सुखाभिलाषक्रियायाः दुःखोद्वेगक्रियायाः स्वसम्वेदितहिताहित- निर्वर्तनक्रियायाश्च चैतन्यविवर्तरूपसङ्कल्पप्रभवत्वात्स एव कर्ता, नान्यः । शुभाशुभ- कर्मफलभूताया इष्टानिष्टविषयोपभोगक्रियायाश्च सुखदुःखस्वरूपस्वपरिणामक्रियाया इव स एव कर्ता, नान्यः । एतेनासाधारणकार्यानुमेयत्वं पुद्गलव्यतिरिक्त स्यात्मनो द्योतितमिति ।।१२२।। करोति ] hit-ahitane (shubh-ashubh bhAvone) kare chhe [ वा ] ane [ तयोः फलं भुंक्ते ] temanA phaLane bhogave chhe.

TIkA — A, anyathI asAdhAraN evAn jIvakAryonun kathan chhe (arthAt anya dravyothI asAdhAraN evAn je jIvanAn kAryo te ahIn darshAvyAn chhe).

chaitanyasvabhAvapaNAne lIdhe, kartRusthit (kartAmAn rahelI) kriyAno — gnapti tathA drashino — jIv ja kartA chhe; tenA sambandhamAn rahelun pudgal tenun kartA nathI, jem AkAshAdi nathI tem. (chaitanyasvabhAvane lIdhe jANavAnI ane dekhavAnI kriyAno jIv ja kartA chhe; jyAn jIv chhe tyAn chAr arUpI achetan dravyo paN chhe topaN teo jem jANavAnI ane dekhavAnI kriyAnAn kartA nathI tem jIvanI sAthe sambandhamAn rahelAn karma-nokarmarUp pudgalo paN te kriyAnAn kartA nathI.) chaitanyanA vivartarUp (-palaTArUp) sankalpanI utpatti (jIvamAn) thatI hovAne lIdhe, sukhanI abhilAShArUp kriyAno, dukhanA udvegarUp kriyAno tathA svasamvedit hit-ahitanI niShpattirUp kriyAno ( – potAthI chetavAmAn AvatA shubh- ashubh bhAvone rachavArUp kriyAno) jIv ja kartA chhe; anya nahi. shubhAshubh karmanA phaLabhUt *iShTAniShTaviShayopabhogakriyAno, sukh-dukhasvarUp svapariNAmakriyAnI mAphak, jIv ja kartA chhe; anya nahi.

AthI em samajAvyun ke (uparokta) asAdhAraN kAryo dvArA pudgalathI bhinna evo AtmA anumey ( – anumAn karI shakAvAyogya) chhe.

bhAvArtha — sharIr, indriy, man, karma vagere pudgalo ke anya koI achetan dravyo kadApi jANatAn nathI, dekhatAn nathI, sukhane ichchhatAn nathI, dukhathI DaratAn nathI, *iShTAniShTa viShayo jemAn nimittabhUt hoy chhe evA sukhadukhapariNAmonA upabhogarUp kriyAne jIv karato hovAthI tene iShTAniShTa viShayonA upabhogarUp kriyAno kartA kahevAmAn Ave chhe.

Page 174 of 256
PDF/HTML Page 214 of 296
single page version

17

hit-ahitamAn pravartatAn nathI ke temanAn phaLane bhogavatAn nathI; mATe je jANe chhe ane dekhe chhe, sukhanI ichchhA kare chhe, dukhanA bhayanI lAgaNI kare chhe, shubh-ashubh bhAvomAn pravarte chhe ane temanAn phaLane bhogave chhe, te, achetan padArthonI sAthe rahyo hovA chhatAn sarva achetan padArthonI kriyAothI taddan vishiShTa prakAranI kriyAone karanAro, ek vishiShTa padArtha chhe. Am jIv nAmano chaitanyasvabhAvI padArthavisheSh — ke jene gnAnIo svayam spaShTa anubhave chhe te — tenI asAdhAraN kriyAo dvArA anumey paN chhe. 122.

anvayArtha — [ एवम् ] e rIte [ अन्यैः अपि बहुकैः पर्यायैः ] bIjA paN bahu paryAyo vaDe [ जीवम् अभिगम्य ] jIvane jANIne [ ज्ञानान्तरितैः लिङ्गैः ] gnAnathI anya evAn (jaD) lingo vaDe [ अजीवम् अभिगच्छतु ] ajIvane jANo.

TIkA — A, jIv-vyAkhyAnanA upasanhAranI ane ajIv-vyAkhyAnanA prArambhanI sUchanA chhe.

e rIte A nirdesh pramANe (arthAt upar sankShepamAn samajAvyA pramANe), (1) vyavahAranayathI ¹karmagranthapratipAdit jIvasthAn – guNasthAn – mArgaNAsthAn ityAdi 1. karmagranthapratipAdit=gommaTasArAdi karmapaddhatinA granthomAn prarUpavAmAn — nirUpavAmAn AvelAn

Page 175 of 256
PDF/HTML Page 215 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

विचित्रविकल्परूपैः, निश्चयनयेन मोहरागद्वेषपरिणतिसम्पादितविश्वरूपत्वात्कदाचिदशुद्धैः कदाचित्तदभावाच्छुद्धैश्चैतन्यविवर्तग्रन्थिरूपैर्बहुभिः पर्यायैः जीवमधिगच्छेत् । अधिगम्य चैवम- चैतन्यस्वभावत्वात् ज्ञानादर्थान्तरभूतैरितः प्रपञ्च्यमानैर्लिङ्गैर्जीवसम्बद्धमसम्बद्धं वा स्वतो भेद- बुद्धिप्रसिद्धयर्थमजीवमधिगच्छेदिति ।।१२३।।

pariNamananI — granthio chhe; nishchayanayathI temanA vaDe jIvane jANo.] 4. gnAnathI arthAntarabhUt=gnAnathI anyavastubhUt; gnAnathI anya arthAt jaD. [ajIvano svabhAv achaitanya

hovAne lIdhe gnAnathI anya evAn jaD chihno vaDe te jaNAy chhe.] 5. jIv sAthe sambaddha ke jIv sAthe asambaddha evA ajIvane jANavAnun prayojan e chhe ke samasta ajIv

Page 176 of 256
PDF/HTML Page 216 of 296
single page version

17

तेषामचेतनत्वसामान्यत्वात् । अचेतनत्वसामान्यञ्चाकाशादीनामेव, जीवस्यैव चेतनत्व- सामान्यादिति ।।१२४।।

anvayArtha — [ आकाशकालपुद्गलधर्माधर्मेषु ] AkAsh, kAL, pudgal, dharma ane adharmamAn [ जीवगुणाः न सन्ति ] jIvanA guNo nathI; (kAraN ke) [ तेषाम् अचेतनत्वं भणितम् ] temane achetanapaNun kahyun chhe, [ जीवस्य चेतनता ] jIvane chetanatA kahI chhe.

AkAsh, kAL, pudgal, dharma ane adharmamAn chaitanyavisheShorUp jIvaguNo vidyamAn nathI; kAraN ke te AkAshAdine achetanatvasAmAnya chhe. ane achetanatvasAmAnya AkAshAdine ja chhe, kemake jIvane ja chetanatvasAmAnya chhe. 124.

anvayArtha — [ सुखदुःखज्ञानं वा ] sukhadukhanun gnAn, [ हितपरिकर्म ] hitano udyam [ च ] ane [ अहितभीरुत्वम् ] ahitano bhay — [ यस्य नित्यं न विद्यते ] e jene sadAy hotAn nathI, [ तम् ] tene [ श्रमणाः ] shramaNo [ अजीवम् ब्रुवन्ति ] ajIv kahe chhe.

Page 177 of 256
PDF/HTML Page 217 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

सुखदुःखज्ञानस्य हितपरिकर्मणोऽहितभीरुत्वस्य चेति चैतन्यविशेषाणां नित्यमनुप- लब्धेरविद्यमानचैतन्यसामान्या एवाकाशादयोऽजीवा इति ।।१२५।।

AkAshAdine sukhadukhanun gnAn, *hitano udyam ane ahitano bhay — e chaitanyavisheShonI sadA anupalabdhi chhe (arthAt e chaitanyavisheSho AkAshAdine koI kALe jovAmAn AvatA nathI), tethI (em nakkI thAy chhe ke) AkAshAdi ajIvone chaitanyasAmAnya vidyamAn nathI ja.

bhAvArtha — jene chetanatvasAmAnya hoy tene chetanatvavisheSho hovA ja joIe. jene chetanatvavisheSho na hoy tene chetanatvasAmAnya paN na ja hoy. have, AkAshAdi pAnch dravyone sukhadukhanun sanchetan, hit arthe prayatna ane ahitanI bhIti — e chetanatvavisheSho kadIye jovAmAn AvatA nathI; tethI nakkI thAy chhe ke AkAshAdine chetanatvasAmAnya paN nathI, arthAt achetanatvasAmAnya ja chhe. 125.

*hit ane ahit viShe AchAryavar shrI jayasenAchAryadevakRut tAtparyavRutti nAmanI TIkAmAn nIche pramANe vivaraN chhe —

samaje chhe ane sarpa, viSh, kanTak vagerene ahit samaje chhe. samyaggnAnI jIvo akShay anant sukhane tathA tenA kAraNabhUt nishchayaratnatrayapariNat paramAtmadravyane hit samaje chhe ane AkuLatAnA utpAdak evA dukhane tathA tenA kAraNabhUt mithyAtvarAgAdipariNat Atmadravyane ahit samaje chhe. pt.. 23

Page 178 of 256
PDF/HTML Page 218 of 296
single page version

17

परिणतत्वाच्च इन्द्रियग्रहणयोग्यं, तत्पुद्गलद्रव्यम् । यत्पुनरस्पर्शरसगन्धवर्णगुणत्वादशब्दत्वाद- निर्दिष्टसंस्थानत्वादव्यक्त त्वादिपर्यायैः परिणतत्वाच्च नेन्द्रियग्रहणयोग्यं, तच्चेतनागुणत्वात्

anvayArtha — [ संस्थानानि ] (samachaturasrAdi) sansthAno, [ संघाताः ] (audArikAdi sharIr sambandhI) sanghAto, [ वर्णरसस्पर्शगन्धशब्दाः च ] varNa, ras, sparsha, gandh ane shabda — [ बहवः गुणाः पर्यायाः च ] em je bahu guNo ane paryAyo chhe, [ पुद्गलद्रव्यप्रभवाः भवन्ति ] te pudgaladravyaniShpanna chhe.

[ अरसम् अरूपम् अगन्धम् ] je aras, arUp tathA agandh chhe, [ अव्यक्तम् ] avyakta chhe, [ अशब्दम् ] ashabda chhe, [ अनिर्दिष्टसंस्थानम् ] anirdiShTasansthAn chhe (arthAt jenun koI sansthAn kahyun nathI evo chhe), [ चेतनागुणम् ] chetanAguNavALo chhe ane [ अलिङ्गग्रहणम् ] indriyo vaDe agrAhya chhe, [ जीवं जानीहि ] te jIv jANo.

TIkA — jIv-pudgalanA sanyogamAn paN, temanA bhedanA kAraNabhUt svarUpanun A kathan chhe (arthAt jIv ane pudgalanA sanyogamAn paN, je vaDe temano bhed jANI shakAy chhe evA temanA bhinnabhinna svarUpanun A kathan chhe).

sharIr ane ¹sharIrInA sanyogamAn, (1) je kharekhar sparsha-ras-gandh-varNaguNavALun hovAne lIdhe, sashabda hovAne lIdhe tathA sansthAn-sanghAtAdi paryAyorUpe pariNat hovAne lIdhe indriyagrahaNayogya chhe, te pudgaladravya chhe; ane (2) je sparsha-ras-gandh-varNaguN vinAnun hovAne lIdhe, ashabda hovAne lIdhe, anirdiShTasansthAn hovAne lIdhe tathA ²avyaktatvAdi 1. sharIrI = dehI; sharIravALo (arthAt AtmA). 2. avyaktatvAdi = avyaktatva vagere; aprakaTatva vagere.

Page 179 of 256
PDF/HTML Page 219 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

रूपिभ्योऽरूपिभ्यश्चाजीवेभ्यो विशिष्टं जीवद्रव्यम् । एवमिह जीवाजीवयोर्वास्तवो भेदः सम्यग्ज्ञानिनां मार्गप्रसिद्धयर्थं प्रतिपादित इति ।।१२६ – १२७।।

उक्तौ मूलपदार्थौ । अथ संयोगपरिणामनिर्वृत्तेतरसप्तपदार्थानामुपोद्घातार्थं जीवपुद्गल- कर्मचक्रमनुवर्ण्यते —

paryAyorUpe pariNat hovAne lIdhe indriyagrahaNayogya nathI, te, chetanAguNamayapaNAne lIdhe rUpI tem ja arUpI ajIvothI *vishiShTa (bhinna) evun jIvadravya chhe.

A rIte ahIn jIv ane ajIvano vAstavik bhed samyaggnAnIonA mArganI prasiddhi arthe pratipAdit karavAmAn Avyo.

[bhAvArtha — anAdi mithyAvAsanAne lIdhe jIvone pote koN chhe tenun vAstavik gnAn nathI ane potAne sharIrAdirUp mAne chhe. temane jIvadravya ane ajIvadravyano vAstavik bhed darshAvI muktino mArga prApta karAvavA arthe ahIn jaD pudgaladravyanAn ane chetan jIvadravyanAn vItarAgasarvagnakathit lakShaNo kahevAmAn AvyAn. je jIv te lakShaNo jANI, potAne ek svatasiddha svatantra dravya tarIke oLakhI, bhedavignAnI anubhavI thAy chhe, te nijAtmadravyamAn lIn thaI mokShamArgane sAdhI shAshvat nirAkuL sukhano bhoktA thAy chhe.

anya sAt padArthonA upodghAt arthe jIvakarma ane pudgalakarmanun chakra varNavavAmAn Ave chhe.

Page 180 of 256
PDF/HTML Page 220 of 296
single page version

180

गदिमधिगदस्स देहो देहादो इंदियाणि जायंते । तेहिं दु विसयग्गहणं तत्तो रागो व दोसो वा ।।१२९।। जायदि जीवस्सेवं भावो संसारचक्कवालम्मि । इदि जिणवरेहिं भणिदो अणादिणिधणो सणिधणो वा ।।१३०।।

anvayArtha — [ यः ] je [ खलु ] kharekhar [ संसारस्थः जीवः ] sansArasthit jIv chhe [ ततः तु परिणामः भवति ] tenAthI pariNAm thAy chhe (arthAt tene snigdha pariNAm thAy chhe), [ परिणामात् कर्म ] pariNAmathI karma ane [ कर्मणः ] karmathI [ गतिषु गतिः भवति ] gatiomAn gaman thAy chhe.

[ ़गतिम् अधिगतस्य देहः ] gatiprAptane deh thAy chhe, [ देहात् इन्द्रियाणि जायन्ते ] dehathI indriyo thAy chhe, [ तैः तु विषयग्रहणं ] indriyothI viShayagrahaN ane [ ततः रागः वा द्वेषः वा ] viShayagrahaNathI rAg athavA dveSh thAy chhe.

[ एवं भावः ] e pramANe bhAv, [ संसारचक्रवाले ] sansArachakramAn [ जीवस्य ] jIvane [ अनादिनिधनः सनिधनः वा ] anAdi-anant athavA anAdi-sAnt [ जायते ] thayA kare chhe — [ इति जिनवरैः भणितः ] em jinavaroe kahyun chhe.