Panchastikay Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 146-159 ; Bandh Padarth Vyakhyan; Moksh Padarth Vyakhyan; Moksh marg prapanch suchak choolika.

< Previous Page   Next Page >

Download pdf file of shastra: http://samyakdarshan.org/DdM
Tiny url for this page: http://samyakdarshan.org/GcwuuKA
Combined PDF/HTML Page 13 of 15

 

Hide bookmarks

Page 201 of 256
PDF/HTML Page 241 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
201
AthI ( – A gAthAthI) em darshAvyun ke nirjarAno mukhya hetu 1dhyAn
chhe. 145.
nahi rAgadveShavimoh ne nahi yogasevan jehane,
pragaTe shubhAshubh bALanAro dhyAn-agni tehane. 146.
anvayArtha — [ यस्य ] jene [ मोहः रागः द्वेषः ] moh ane rAgadveSh [ न विद्यते ]
nathI [ वा ] tathA [ योगपरिकर्म ] yogonun sevan nathI (arthAt man-vachan-kAyA pratye
upekShA chhe), [ तस्य ] tene [ शुभाशुभदहनः ] shubhAshubhane bALanAro [ ध्यानमयः अग्निः ]
dhyAnamay agni [ जायते ] pragaTe chhe.
TIkA — A, dhyAnanA svarUpanun kathan chhe.
shuddha svarUpamAn avichalit chaitanyapariNati te kharekhar dhyAn chhe. te dhyAn
pragaTavAnI vidhi have kahevAmAn Ave chhe — jyAre kharekhar yogI, darshanamohanIy ane
chAritramohanIyano vipAk pudgalakarma hovAthI te vipAkane (potAthI bhinna evAn
achetan) karmomAn sameTI daIne, tadanusAr pariNatithI upayogane vyAvRutta karIne ( – te
vipAkane anurUp pariNamavAmAnthI upayogane nivartAvIne), mohI, rAgI ane dveShI nahi
एतेन निर्जरामुख्यत्वे हेतुत्वं ध्यानस्य द्योतितमिति ।।१४५।।
जस्स ण विज्जदि रागो दोसो मोहो व जोगपरिकम्मो ।
तस्स सुहासुहडहणो झाणमओ जायदे अगणी ।।१४६।।
यस्य न विद्यते रागो द्वेषो मोहो वा योगपरिकर्म ।
तस्य शुभाशुभदहनो ध्यानमयो जायते अग्निः ।।१४६।।
ध्यानस्वरूपाभिधानमेतत् ।
शुद्धस्वरूपेऽविचलितचैतन्यवृत्तिर्हि ध्यानम् । अथास्यात्मलाभविधिरभिधीयते ।
यदा खलु योगी दर्शनचारित्रमोहनीयविपाकं पुद्गलकर्मत्वात् कर्मसु संहृत्य,
तदनुवृत्तेः व्यावृत्त्योपयोगममुह्यन्तमरज्यन्तमद्विषन्तं चात्यन्तशुद्ध एवात्मनि निष्कम्पं
1. A dhyAn shuddhabhAvarUp chhe.
pt.. 26

Page 202 of 256
PDF/HTML Page 242 of 296
single page version

20
2
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
thatA evA te upayogane atyant shuddha AtmAmAn ja niShkampapaNe lIn kare chhe, tyAre te
yogIne — ke je potAnA niShkriy chaitanyarUp svarUpamAn vishrAnt chhe, vachan-man-kAyAne
1bhAvato nathI ane svakarmomAn 2vyApAr karato nathI tene — sakaL shubhAshubh karmarUp
indhanane bALavAmAn samartha hovAthI agnisamAn evun, 3paramapuruShArthasiddhinA upAyabhUt
dhyAn pragaTe chhe.
vaLI kahyun chhe ke —
*‘अज्ज वि तिरयणसुद्धा अप्पा झाएवि लहइ इंदत्तं ।
लोयंतियदेवत्तं तत्थ चुआ णिव्वुदिं जंति ।।’
‘अंतो णत्थि सुईणं कालो थोओ वयं च दुम्मेहा ।
तण्णवरि सिक्खियव्वं जं जरमरणं खयं कुणइ ।।’
[artha — hamaNAn paN triratnashuddha jIvo ( — A kALe paN samyagdarshan-
gnAnachAritrarUp traN ratnothI shuddha evA munio) AtmAnun dhyAn karIne indrapaNun tathA
laukAntik-devapaNun pAme chhe ane tyAnthI chyavIne (manuShyabhav pAmI) nirvANane prApta
kare chhe.
निवेशयति, तदास्य निष्क्रियचैतन्यरूपस्वरूपविश्रान्तस्य वाङ्मनःकायानभावयतः
स्वकर्मस्वव्यापारयतः सकलशुभाशुभकर्मेन्धनदहनसमर्थत्वात् अग्निकल्पं परमपुरुषार्थ-
सिद्धयुपायभूतं ध्यानं जायते इति । तथा चोक्त म् — “‘‘अज्ज वि तिरयणसुद्धा
अप्पा झाएवि लहइ इंदत्तं । लोयंतियदेवत्तं तत्थ चुआ णिव्वुदिं जंति’’ ।। ‘‘अंतो
णत्थि सुईणं कालो थोओ वयं च दुम्मेहा । तण्णवरि सिक्खियव्वं जं जरमरणं
खयं कुणइ’’ ।।१४६।।
1. bhAvavun = chintavavun; dhyAvavun; anubhavavun.
2. vyApAr = pravRutti. [
svarUpavishrAnt yogIne potAnAn pUrvopArjit karmomAn pravartan nathI, kAraN ke te
mohanIyakarmanA vipAkane potAthI bhinna — achetan — jANe chhe tem ja te karmavipAkane anurUp
pariNamanathI teNe upayogane pAchho vALyo chhe.]
3. puruShArtha = puruShano artha; puruShanun prayojan; AtmAnun prayojan; Atmaprayojan. [paramapuruShArtha arthAt
AtmAnun param prayojan mokSha chhe ane te mokSha dhyAnathI sadhAy chhe, mATe paramapuruShArthanI ( – mokShanI)
siddhino upAy dhyAn chhe.]
*A be uddhRut gAthAomAnnI pahelI gAthA shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt mokShaprAbhRutanI chhe.

Page 203 of 256
PDF/HTML Page 243 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
203
shrutiono ant nathI ( – shAstrono pAr nathI), kAL thoDo chhe ane ApaNe 1durmedh
chhIe; mATe te ja kevaL shIkhavAyogya chhe ke je jarA-maraNano kShay kare.]
bhAvArtha — nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkAramAn nishchaL pariNati te 2dhyAn chhe.
A dhyAn mokShanA upAyarUp chhe.
jem thoDo paN agni puShkaL ghAs ane kAShThanA rAshine alpa kALamAn bALI nAkhe
chhe, tem mithyAtva-kaShAyAdi vibhAvanA parityAgasvarUp mahA pavanathI prajvalit thayelo ane
apUrva-adbhut-param-AhlAdAtmak sukhasvarUp ghIthI sinchAyelo nishchay-AtmasamvedanarUp
dhyAnAgni mUlottaraprakRitibhedavALAn karmarUpI indhananA rAshine kShaNamAtramAn bALI nAkhe chhe.
A panchamakALamAn paN yathAshakti dhyAn thaI shake chhe. A kALe je vichchhed chhe te
shukladhyAnano chhe, dharmadhyAnano nahi. Aje paN ahInthI jIvo dharmadhyAn karIne devano bhav
ane pachhI manuShyano bhav pAmI mokShane prApta kare chhe. vaLI bahushrutadharo ja dhyAn karI
shake em paN nathI; sArabhUt alpa shrutathI paN dhyAn thaI shake chhe. mATe mokShArthIoe
shuddhAtmAno pratipAdak, samvaranirjarAno karanAro ane jarAmaraNano haranAro sArabhUt upadesh
grahIne dhyAn karavAyogya chhe.
[ahIn e lakShamAn rAkhavAyogya chhe ke uparokta dhyAnanun mUL samyagdarshan chhe.
samyagdarshan vinA dhyAn hotun nathI, kAraN ke nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkAranI
(shuddhAtmAnI) samyak pratIti vinA temAn nishchaL pariNati kyAthi thaI shake? mATe mokShanA
upAyabhUt dhyAn karavA ichchhanAr jIve pratham to jinokta dravyaguNaparyAyarUp vastusvarUpanI
yathArtha samajaNapUrvak nirvikAr niShkriy chaitanyachamatkAranI samyak pratItino sarva prakAre udyam
karavAyogya chhe; tyArapachhI ja te chaitanyachamatkAramAn visheSh lInatAno yathArtha udyam thaI shake
chhe.] 146.
A rIte nirjarApadArthanun vyAkhyAn samApta thayun.
— इति निर्जरापदार्थव्याख्यानं समाप्तम् ।
1. durmedh = ochhI buddhivALA; mandabuddhi; ThoTh.
2. munine je shuddhAtmasvarUpanun nishchaL ugra Alamban varte tene ahIn mukhyapaNe ‘dhyAn’ kahyun chhe.
(shuddhAtmAlambananI ugratAne mukhya na karIe to, avirat samyagdraShTine paN ‘jaghanya dhyAn’ kahevAmAn
virodh nathI, kAraN ke tene paN shuddhAtmasvarUpanun jaghanya Alamban to hoy chhe.)

Page 204 of 256
PDF/HTML Page 244 of 296
single page version

20
4
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
have bandhapadArthanun vyAkhyAn chhe.
jo AtamA uparakta karato ashubh vA shubh bhAvane,
to te vaDe e vividh pudgalakarmathI bandhAy chhe. 147.
anvayArtha — [ यदि ] jo [ आत्मा ] AtmA [ रक्तः ] rakta (vikArI) vartato thako
[ उदीर्णं ] udit [ यम् शुभम् अशुभम् भावम् ] shubh ke ashubh bhAvane [ करोति ] kare chhe, to
[ सः ] te AtmA [ तेन ] te bhAv vaDe ( – te bhAvanA nimitte) [ विविधेन पुद्गलकर्मणा ] vividh
pudgalakarmathI [ बद्धः भवति ] baddha thAy chhe.
TIkA — A, bandhanA svarUpanun kathan chhe.
jo kharekhar A AtmA anyanA ( – pudgalakarmanA) Ashray vaDe anAdi kALathI
rakta rahIne karmodayanA prabhAvayuktapaNe vartavAthI udit ( – pragaT thatA) shubh ke ashubh
bhAvane kare chhe, to te AtmA te nimittabhUt bhAv vaDe vividh pudgalakarmathI baddha thAy
chhe. tethI ahIn (em kahyun ke), moharAgadveSh vaDe snigdha evA je jIvanA shubh ke ashubh
pariNAm te bhAvabandh chhe ane tenA ( – shubhAshubh pariNAmanA) nimittathI shubhAshubh karmapaNe
pariNat pudgalonun jIvanI sAthe anyonya avagAhan ( – vishiShTa shakti sahit
ekakShetrAvagAhasambandh) te dravyabandh chhe. 147.
अथ बन्धपदार्थव्याख्यानम् ।
जं सुहमसुहमुदिण्णं भावं रत्तो करेदि जदि अप्पा ।
सो तेण हवदि बद्धो पोग्गलकम्मेण विविहेण ।।१४७।।
यं शुभमशुभमुदीर्णं भावं रक्त : करोति यद्यात्मा ।
स तेन भवति बद्धः पुद्गलकर्मणा विविधेन ।।१४७।।
बन्धस्वरूपाख्यानमेतत् ।
यदि खल्वयमात्मा परोपाश्रयेणानादिरक्त : कर्मोदयप्रभावत्वादुदीर्णं शुभमशुभं वा भावं
करोति, तदा स आत्मा तेन निमित्तभूतेन भावेन पुद्गलकर्मणा विविधेन बद्धो भवति । तदत्र
मोहरागद्वेषस्निग्धः शुभोऽशुभो वा परिणामो जीवस्य भावबन्धः, तन्निमित्तेन
शुभाशुभकर्मत्वपरिणतानां जीवेन सहान्योन्यमूर्च्छनं पुद्गलानां द्रव्यबन्ध इति ।।१४७।।

Page 205 of 256
PDF/HTML Page 245 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
205
chhe yogahetuk grahaN, manavachakAy-Ashrit yog chhe;
chhe bhAvahetuk bandh, ne mohAdisanyut bhAv chhe. 148.
anvayArtha — [ योगनिमित्तं ग्रहणम् ] grahaNanun ( – karmagrahaNanun) nimitta yog chhe;
[ योगः मनोवचनकायसंभूतः ] yog manavachanakAyajanit (Atmapradeshaparispand) chhe.
[ भावनिमित्तः बन्धः ] bandhanun nimitta bhAv chhe; [ भावः रतिरागद्वेषमोहयुतः ] bhAv
ratirAgadveShamohathI yukta (AtmapariNAm) chhe.
TIkA — A, bandhanA bahirang kAraN ane antarang kAraNanun kathan chhe.
grahaN eTale karmapudgalono jIvapradeshavartI ( – jIvanA pradeshonI sAthe ek kShetre
rahelA) karmaskandhomAn pravesh; tenun nimitta yog chhe. yog eTale vachanavargaNA, manovargaNA,
kAyavargaNA ane karmavargaNAnun jemAn Alamban hoy chhe evo Atmapradeshono parispand
(arthAt jIvanA pradeshonun kampan).
bandh eTale karmapudgalonun vishiShTa shaktirUp pariNAm sahit sthit rahevun te
(arthAt karmapudgalonun amuk anubhAgarUp shakti sahit amuk kAL sudhI Takavun te); tenun
nimitta jIvabhAv chhe. jIvabhAv ratirAgadveShamohayukta (pariNAm) chhe arthAt mohanIyanA
vipAkathI utpanna thato vikAr chhe.
जोगणिमित्तं गहणं जोगो मणवयणकायसंभूदो ।
भावणिमित्तो बंधो भावो रदिरागदोसमोहजुदो ।।१४८।।
योगनिमित्तं ग्रहणं योगो मनोवचनकायसम्भूतः ।
भावनिमित्तो बन्धो भावो रतिरागद्वेषमोहयुतः ।।१४८।।
बहिरङ्गान्तरङ्गबन्धकारणाख्यानमेतत् ।
ग्रहणं हि कर्मपुद्गलानां जीवप्रदेशवर्तिकर्मस्कन्धानुप्रवेशः । तत् खलु योग-
निमित्तम् । योगो वाङ्मनःकायकर्मवर्गणालम्बन आत्मप्रदेशपरिस्पन्दः । बन्धस्तु कर्म-
पुद्गलानां विशिष्टशक्ति परिणामेनावस्थानम् । स पुनर्जीवभावनिमित्तः । जीवभावः पुना
रतिरागद्वेषमोहयुतः, मोहनीयविपाकसम्पादितविकार इत्यर्थः । तदत्र पुद्गलानां ग्रहण-

Page 206 of 256
PDF/HTML Page 246 of 296
single page version

20
6
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
tethI ahIn (bandhane viShe), bahirang kAraN ( – nimitta) yog chhe kAraN ke te
pudgalonA grahaNano hetu chhe, ane antarang kAraN ( – nimitta) jIvabhAv ja chhe kAraN
ke te (karmapudgalonI) vishiShTa shakti ane sthitino hetu chhe.
bhAvArtha — karmabandhaparyAyanA chAr visheSho chhe prakRitibandh, pradeshabandh, sthitibandh
ane anubhAgabandh. AmAn sthiti-anubhAg ja atyant mukhya visheSho chhe, prakRiti-pradesh to
atyant gauN visheSho chhe; kAraN ke sthiti-anubhAg vinA karmabandhaparyAy nAmamAtra ja
rahe. tethI ahIn prakRiti-pradeshabandhane mAtra ‘grahaN’ shabdathI kahel chhe ane sthiti-
anubhAgabandhane ja ‘bandh’ shabdathI kahel chhe.
jIvanA koI paN pariNAmamAn vartato yog karmanAn prakRiti-pradeshanun arthAt ‘grahaN’nun
nimitta thAy chhe ane jIvanA te ja pariNAmamAn vartato moharAgadveShabhAv karmanAn sthiti –
anubhAganun arthAt ‘bandh’nun nimitta thAy chhe; mATe moharAgadveShabhAvane ‘bandh’nun antarang
kAraN (antarang nimitta) kahyun chhe ane yogane — ke je ‘grahaN’nun nimitta chhe
tene — ‘bandh’nun bahirang kAraN (bAhya nimitta) kahyun chhe. 148.
hetu chaturvidh aShTavidh karmo taNAn kAraN kahyA,
tenAy chhe rAgAdi, jyAn rAgAdi nahi tyAn bandh nA. 149.
anvayArtha — [ चतुर्विकल्पः हेतुः ] (dravyamithyAtvAdi) chAr prakAranA hetuo
[ अष्टविकल्पस्य कारणम् ] ATh prakAranAn karmonAn kAraN [ भणितम् ] kahevAmAn AvyA chhe;
[ तेषाम् अपि च ] temane paN [ रागादयः ] (jIvanA) rAgAdibhAvo kAraN chhe; [ तेषाम् अभावे ]
rAgAdibhAvonA abhAvamAn [ न बध्यन्ते ] jIvo bandhAtA nathI.
हेतुत्वाद्बहिरंगकारणं योगः, विशिष्टशक्ति स्थितिहेतुत्वादन्तरङ्गकारणं जीवभाव एवेति ।।१४८।।
हेदू चदुव्वियप्पो अट्ठवियप्पस्स कारणं भणिदं ।
तेसिं पि य रागादी तेसिमभावे ण बज्झंति ।।१४९।।
हेतुश्चतुर्विकल्पोऽष्टविकल्पस्य कारणं भणितम् ।
तेषामपि च रागादयस्तेषामभावे न बध्यन्ते ।।१४९।।

Page 207 of 256
PDF/HTML Page 247 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
207
TIkA — A, mithyAtvAdi dravyaparyAyone ( – dravyamithyAtvAdi pudgalaparyAyone)
paN (bandhanA) bahirang-kAraNapaNAnun 1prakAshan chhe.
granthAntaramAn (anya shAstramAn) mithyAtva, asanyam, kaShAy ane yog e chAr
prakAranA dravyahetuone (dravyapratyayone) ATh prakAranAn karmonAn kAraN tarIke bandhahetu kahyA
chhe. temane paN bandhahetupaNAnA hetuo jIvabhAvabhUt rAgAdik chhe; kAraN ke
2rAgAdibhAvono abhAv hotAn dravyamithyAtva, dravya-asanyam, dravyakaShAy ane dravyayoganA
sadbhAvamAn paN jIvo bandhAtA nathI. tethI rAgAdibhAvone antarang bandhahetupaNun hovAne
lIdhe 3nishchayathI bandhahetupaNun chhe em nakkI karavun. 149.
A rIte bandhapadArthanun vyAkhyAn samApta thayun.
have mokShapadArthanun vyAkhyAn chhe.
मिथ्यात्वादिद्रव्यपर्यायाणामपि बहिरङ्गकारणद्योतनमेतत् ।
तन्त्रान्तरे किलाष्टविकल्पकर्मकारणत्वेन बन्धहेतुर्द्रव्यहेतुरूपश्चतुर्विकल्पः प्रोक्त :
मिथ्यात्वासंयमकषाययोगा इति । तेषामपि जीवभावभूता रागादयो बन्धहेतुत्वस्य हेतवः, यतो
रागादिभावानामभावे द्रव्यमिथ्यात्वासंयमकषाययोगसद्भावेऽपि जीवा न बध्यन्ते । ततो रागादी-
नामन्तरङ्गत्वान्निश्चयेन बन्धहेतुत्वमवसेयमिति ।।१४९।।
— इति बन्धपदार्थव्याख्यानं समाप्तम् ।
अथ मोक्षपदार्थव्याख्यानम् ।
1. prakAshan = prasiddha karavun te; samajAvavun te; darshAvavun te.
2. jIvagat rAgAdirUp bhAvapratyayono abhAv hotAn dravyapratyayonA vidyamAnapaNAmAn paN jIvo bandhAtA
nathI. jo jIvagat rAgAdibhAvonA abhAvamAn paN dravyapratyayonA udayamAtrathI bandh thAy to sarvadA
bandh ja rahe ( – mokShano avakAsh ja na rahe), kAraN ke sansArIone sadAy karmodayanun vidyamAnapaNun
hoy chhe.
3. udayagat dravyamithyAtvAdi pratyayonI mAphak rAgAdibhAvo navA karmabandhamAn mAtra bahirang nimitta
nathI paN teo to navA karmabandhamAn ‘antarang nimitta’ chhe tethI temane ‘nishchayathI bandhahetu’
kahyA chhe.

Page 208 of 256
PDF/HTML Page 248 of 296
single page version

20
8
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
hetu-abhAve niyamathI Asravanirodhan gnAnIne,
AsaravabhAv-abhAvamAn karmo taNun rodhan bane; 150.
karmo-abhAve sarvagnAnI sarvadarshI thAy chhe,
ne akSharahit, anant, avyAbAdh sukhane te lahe. 151.
anvayArtha — [ हेत्वभावे ] (moharAgadveSharUp) hetuno abhAv thavAthI [ ज्ञानिनः ]
gnAnIne [ नियमात् ] niyamathI [ आस्रवनिरोधः जायते ] Asravano nirodh thAy chhe [ तु ] ane
[ आस्रवभावेन विना ] AsravabhAvanA abhAvamAn [ कर्मणः निरोधः जायते ] karmano nirodh
thAy chhe. [ च ] vaLI [ कर्मणाम् अभावेन ] karmono abhAv thavAthI te [ सर्वज्ञः सर्वलोकदर्शी
च ] sarvagna ane sarvalokadarshI thayo thako [ इन्द्रियरहितम् ] indriyarahit, [ अव्याबाधम् ]
avyAbAdh, [ अनन्तम् सुखम् प्राप्नोति ] anant sukhane pAme chhe.
TIkA — A, 1dravyakarmamokShanA hetubhUt param-samvararUpe bhAvamokShanA svarUpanun
kathan chhe.
हेदुमभावे णियमा जायदि णाणिस्स आसवणिरोधो ।
आसवभावेण विणा जायदि कम्मस्स दु णिरोधो ।।१५०।।
कम्मस्साभावेण य सव्वण्हू सव्वलोगदरिसी य ।
पावदि इंदियरहिदं अव्वाबाहं सुहमणंतं ।।१५१।।
हेत्वभावे नियमाज्जायते ज्ञानिनः आस्रवनिरोधः ।
आस्रवभावेन विना जायते कर्मणस्तु निरोधः ।।१५०।।
कर्मणामभावेन च सर्वज्ञः सर्वलोकदर्शी च ।
प्राप्नोतीन्द्रियरहितमव्याबाधं सुखमनन्तम् ।।१५१।।
द्रव्यकर्ममोक्षहेतुपरमसंवररूपेण भावमोक्षस्वरूपाख्यानमेतत् ।
1. dravyakarmamokSha = dravyakarmanun sarvathA chhUTI javun te; dravyamokSha. (ahIn bhAvamokShanun svarUp dravyamokShanA
nimittabhUt param-samvararUpe darshAvyun chhe.)

Page 209 of 256
PDF/HTML Page 249 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
209
Asravano hetu kharekhar jIvano moharAgadveSharUp bhAv chhe. gnAnIne teno abhAv
thAy chhe. teno abhAv thatAn AsravabhAvano abhAv thAy chhe. AsravabhAvano abhAv
thatAn karmano abhAv thAy chhe. karmano abhAv thavAthI sarvagnapaNun, sarvadarshIpaNun ane
avyAbAdh, 1indriyavyApArAtIt, anant sukh thAy chhe. te A 2jIvanmukti nAmano
bhAvamokSha chhe. ‘kaI rIte?’ em prashna karavAmAn Ave to nIche pramANe spaShTIkaraN
chhe —
ahIn je ‘bhAv’ 3vivakShit chhe te karmAvRut (karmathI avarAyelA) chaitanyanI krame
pravartatI gnaptikriyArUp chhe. te (krame pravartatI gnaptikriyArUp bhAv) kharekhar sansArIne
anAdi kALathI mohanIyakarmanA udayane anusaratI pariNatine lIdhe ashuddha chhe,
dravyakarmAsravano hetu chhe. parantu te (krame pravartatI gnaptikriyArUp bhAv) gnAnIne
moharAgadveShavALI pariNatirUpe hAni pAme chhe tethI tene AsravabhAvano nirodh thAy chhe.
tethI AsravabhAvano jene nirodh thayo chhe evA te gnAnIne mohanA kShay vaDe atyant
nirvikArapaNun thavAthI, jene anAdi kALathI anant chaitanya ane (anant) vIrya biDAI
gayel chhe evo te gnAnI (kShINamoh guNasthAne) shuddha gnaptikriyArUpe antarmuhUrta
pasAr karIne yugapad gnAnAvaraN, darshanAvaraN ane antarAyano kShay thavAthI kathanchit
आस्रवहेतुर्हि जीवस्य मोहरागद्वेषरूपो भावः । तदभावो भवति ज्ञानिनः ।
तदभावे भवत्यास्रवभावाभावः । आस्रवभावाभावे भवति कर्माभावः । कर्माभावेन भवति
सार्वज्ञं सर्वदर्शित्वमव्याबाधमिन्द्रियव्यापारातीतमनन्तसुखत्वञ्चेति । स एष जीवन्मुक्ति नामा
भावमोक्षः । कथमिति चेत् । भावः खल्वत्र विवक्षितः कर्मावृत्तचैतन्यस्य
क्रमप्रवर्तमानज्ञप्तिक्रियारूपः । स खलु संसारिणोऽनादिमोहनीयकर्मोदयानुवृत्तिवशाद-
शुद्धो द्रव्यकर्मास्रवहेतुः । स तु ज्ञानिनो मोहरागद्वेषानुवृत्तिरूपेण प्रहीयते ।
ततोऽस्य आस्रवभावो निरुध्यते । ततो निरुद्धास्रवभावस्यास्य मोहक्षयेणात्यन्त-
निर्विकारमनादिमुद्रितानन्तचैतन्यवीर्यस्य शुद्धज्ञप्तिक्रियारूपेणान्तर्मुहूर्तमतिवाह्य युगपज्ज्ञान-
1. indriyavyApArAtIt = indriyavyApAr rahit
2. jIvanmukti = jIvatAn mukti; deh hovAn chhatAn mukti.
3. vivakShit = kahevA dhArelo
pt.. 27

Page 210 of 256
PDF/HTML Page 250 of 296
single page version

21
0
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
1kUTastha gnAnane prApta kare chhe ane e rIte tene gnaptikriyAnA rUpamAn kramapravRuttino
abhAv thavAthI bhAvakarmano vinAsh thAy chhe. tethI karmano abhAv thatAn te kharekhar
bhagavAn sarvagna, sarvadarshI ane indriyavyApArAtIt-avyAbAdh-anantasukhavALo sadAy
rahe chhe.
e rIte A (ahIn kahyo te), 2bhAvakarmamokShano 3prakAr tathA dravyakarmamokShanA
hetubhUt param samvarano prakAr chhe. 150 – 151.
dragagnAnathI paripUrNa ne paradravyavirahit dhyAn je,
te nirjarAno hetu thAy svabhAvapariNat sAdhune. 152.
anvayArtha — [ स्वभावसहितस्य साधोः ] svabhAvasahit sAdhune ( – svabhAvapariNat
kevaLIbhagavAnane) [ दर्शनज्ञानसमग्रं ] darshanagnAnathI sampUrNa ane [ नो अन्यद्रव्यसंयुक्तम् ]
दर्शनावरणान्तरायक्षयेण कथञ्चित् कूटस्थज्ञानत्वमवाप्य ज्ञप्तिक्रियारूपे क्रमप्रवृत्त्यभावाद्भावकर्म
विनश्यति । ततः कर्माभावे स हि भगवान्सर्वज्ञः सर्वदर्शी व्युपरतेन्द्रियव्यापारा-
व्याबाधानन्तसुखश्च नित्यमेवावतिष्ठते । इत्येष भावकर्ममोक्षप्रकारः द्रव्यकर्ममोक्षहेतुः
परमसंवरप्रकारश्च ।।१५० – १५१।।
दंसणणाणसमग्गं झाणं णो अण्णदव्वसंजुत्तं ।
जायदि णिज्जरहेदू सभावसहिदस्स साधुस्स ।।१५२।।
दर्शनज्ञानसमग्रं ध्यानं नो अन्यद्रव्यसंयुक्त म् ।
जायते निर्जराहेतुः स्वभावसहितस्य साधोः ।।१५२।।
1. kUTastha = sarva kALe ek rUpe rahenArun; achaL. [gnAnAvaraNAdi ghAtikarmono nAsh thatAn kAI gnAn
sarvathA apariNAmI thaI jatun nathI; parantu te anya anya gneyone jANavArUpe palaTAtun nathI — sarvadA
traNe kALanA samasta gneyone jANyA kare chhe, tethI tene kathanchit kUTastha kahyun chhe.]
2. bhAvakarmamokSha = bhAvakarmanun sarvathA chhUTI javun te; bhAvamokSha. (gnaptikriyAmAn kramapravRuttino abhAv
thavo te bhAvamokSha chhe athavA sarvagna-sarvadarshIpaNAnI ane anantAnandamayapaNAnI pragaTatA te bhAvamokSha
chhe.)
3. prakAr = svarUp; rIt.

Page 211 of 256
PDF/HTML Page 251 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
211
anyadravyathI asanyukta evun [ ध्यानं ] dhyAn [ निर्जराहेतुः जायते ] nirjarAno hetu thAy chhe.
TIkA — A, dravyakarmamokShanA hetubhUt evI param nirjarAnA kAraNabhUt dhyAnanun
kathan chhe.
e rIte kharekhar A ( – pUrvokta) bhAvamukta ( – bhAvamokShavALA) bhagavAn
kevaLIne — ke jemane svarUpatRuptapaNAne lIdhe 1karmavipAkakRut sukhadukharUp vikriyA aTakI
gaI chhe temane — AvaraNanA prakShINapaNAne lIdhe, anant gnAnadarshanathI sampUrNa shuddhagnAn-
chetanAmayapaNAne lIdhe tathA atIndriyapaNAne lIdhe je anyadravyanA sanyog vinAnun chhe ane
shuddha svarUpamAn avichalit chaitanyavRuttirUp hovAne lIdhe je kanthachit ‘dhyAn’ nAmane yogya
chhe evun AtmAnun svarUp ( – AtmAnI nij dashA) pUrvasanchit karmonI shaktinun 2shAtan
athavA temanun 3patan avalokIne nirjarAnA hetu tarIke varNavavAmAn Ave chhe.
bhAvArtha — kevaLIbhagavAnanA AtmAnI dashA gnAnadarshanAvaraNanA kShayavALI hovAne
lIdhe, shuddhagnAnachetanAmay hovAne lIdhe tathA indriyavyApArAdi bahirdravyanA Alamban vinAnI
hovAne lIdhe anyadravyanA sansarga rahit chhe ane shuddhasvarUpamAn nishchaL chaitanyapariNatirUp
hovAne lIdhe koI prakAre ‘dhyAn’ nAmane yogya chhe. temanI AvI AtmadashA nirjarAnA
nimitta tarIke varNavavAmAn Ave chhe kAraN ke temane pUrvopArjit karmonI shakti hIn thatI
jAy chhe tem ja te karmo kharatAn jAy chhe. 152.
द्रव्यकर्ममोक्षहेतुपरमनिर्जराकारणध्यानाख्यानमेतत् ।
एवमस्य खलु भावमुक्त स्य भगवतः केवलिनः स्वरूपतृप्तत्वाद्विश्रान्तसुखदुःख-
कर्मविपाककृतविक्रियस्य प्रक्षीणावरणत्वादनन्तज्ञानदर्शनसम्पूर्णशुद्धज्ञानचेतनामयत्वाद-
तीन्द्रियत्वात् चान्यद्रव्यसंयोगवियुक्तं शुद्धस्वरूपेऽविचलितचैतन्यवृत्तिरूपत्वात्कथञ्चिद्धयान-
व्यपदेशार्हमात्मनः स्वरूपं पूर्वसञ्चितकर्मणां शक्ति शातनं पतनं वा विलोक्य निर्जरा-
हेतुत्वेनोपवर्ण्यत इति ।।१५२।।
1. kevaLIbhagavAn nirvikAr-paramAnandasvarUp svAtmopanna sukhathI tRupta chhe tethI karmano vipAk
jemAn nimittabhUt hoy chhe evI sAnsArik sukhadukharUp ( – harShaviShAdarUp) vikriyA temane virAm
pAmI chhe.
2. shAtan = pAtaLun thavun te; hIn thavun te; kShIN thavun te.
3. patan = nAsh; galan; kharI javun te.

Page 212 of 256
PDF/HTML Page 252 of 296
single page version

21
2
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
samvarasahit te jIv pUrva samasta karmo nirjare
ne AyuvedyavihIn thaI bhavane taje; te mokSha chhe. 153.
anvayArtha — [ यः संवरेण युक्तः ] je samvarathI yukta chhe evo (kevaLagnAnaprApta)
jIv [ निर्जरन् अथ सर्वकर्माणि ] sarva karmone nirjarato thako [ व्यपगतवेद्यायुष्कः ] vedanIy ane
AyuSh rahit thaIne [ भवं मुञ्चति ] bhavane chhoDe chhe; [ तेन ] tethI (e rIte sarva
karmapudgalono viyog thavAne lIdhe) [ सः मोक्षः ] te mokSha chhe.
TIkA — A, dravyamokShanA svarUpanun kathan chhe.
kharekhar bhagavAn kevaLIne, bhAvamokSha hotAn, param samvar siddha thavAne lIdhe 1uttar
karmasantati nirodh pAmI thakI ane param nirjarAnA kAraNabhUt dhyAn siddha thavAne lIdhe
2pUrva karmasantati — ke jenI sthiti kadAchit svabhAvathI ja AyukarmanA jeTalI hoy chhe ane
kadAchit 3samudghAtavidhAnathI AyukarmanA jeTalI thAy chhe te — AyukarmanA anusAre ja
nirjaratI thakI, 4apunarbhavane mATe te bhav chhUTavAnA samaye thato je vedanIy-Ayu-nAm-
जो संवरेण जुत्तो णिज्जरमाणोध सव्वकम्माणि ।
ववगदवेदाउस्सो मुयदि भवं तेण सो मोक्खो ।।१५३।।
यः संवरेण युक्तो निर्जरन्नथ सर्वकर्माणि ।
व्यपगतवेद्यायुष्को मुञ्चति भवं तेन स मोक्षः ।।१५३।।
द्रव्यमोक्षस्वरूपाख्यानमेतत् ।
अथ खलु भगवतः केवलिनो भावमोक्षे सति प्रसिद्धपरमसंवरस्योत्तरकर्मसन्ततौ
निरुद्धायां परमनिर्जराकारणध्यानप्रसिद्धौ सत्यां पूर्वकर्मसन्ततौ कदाचित्स्वभावेनैव
कदाचित्समुद्घातविधानेनायुःकर्मसमभूतस्थित्यामायुःकर्मानुसारेणैव निर्जीर्यमाणायामपुनर्भवाय
1. uttar karmasantati = pachhIno karmapravAh; bhAvI karmaparamparA. 2. pUrva = pahelAnI
3. kevaLIbhagavAnane vedanIy, nAm ane gotrakarmanI sthiti kyArek svabhAvathI ja (arthAt kevaLIsamudghAt-
rUp nimitta hoyA vinA ja) AyukarmanA jeTalI hoy chhe ane kyArek te traN karmonI sthiti Ayu-
karmathI vadhAre hovA chhatAn te sthiti ghaTIne Ayukarma jeTalI thavAmAn kevaLIsamudghAt nimitta bane chhe.
4. apunarbhav = pharIne bhav nahi thavo te. (kevaLIbhagavAnane pharIne bhav thayA vinA ja te bhavano
tyAg thAy chhe; tethI temanA AtmAthI karmapudgalono sadAne mATe sarvathA viyog thAy chhe.)

Page 213 of 256
PDF/HTML Page 253 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
213
gotrarUp karmapudgalono jIvanI sAthe atyant vishleSh (viyog) te dravyamokSha chhe. 153.
A rIte mokShapadArthanun vyAkhyAn samApta thayun.
vaLI mokShamArganA avayavarUp samyagdarshan tathA samyaggnAnanA viShayabhUt nav
padArthanun vyAkhyAn paN samApta thayun.
✽ ✽ ✽
have 1mokShamArgaprapanchasUchak 2chUlikA chhe.
AtmasvabhAv ananyamay nirvighna darshan gnAn chhe;
draggnAnaniyat anindya je astitva te chAritra chhe. 154.
anvayArtha — [ जीवस्वभावं ] jIvano svabhAv [ ज्ञानम् ] gnAn ane [ अप्रतिहत-
तद्भवत्यागसमये वेदनीयायुर्नामगोत्ररूपाणां जीवेन सहात्यन्तविश्लेषः कर्मपुद्गलानां
द्रव्यमोक्षः ।।१५३।।
— इति मोक्षपदार्थव्याख्यानं समाप्तम् ।
समाप्तं च मोक्षमार्गावयवरूपसम्यग्दर्शनज्ञानविषयभूतनवपदार्थव्याख्यानम् ।।
✽ ✽ ✽
अथ मोक्षमार्गप्रपञ्चसूचिका चूलिका ।
जीवसहावं णाणं अप्पडिहददंसणं अणण्णमयं ।
चरियं च तेसु णियदं अत्थित्तमणिंदियं भणियं ।।१५४।।
जीवस्वभावं ज्ञानमप्रतिहतदर्शनमनन्यमयम् ।
चारित्रं च तयोर्नियतमस्तित्वमनिन्दितं भणितम् ।।१५४।।
1. mokShamArgaprapanchasUchak = mokShamArgano vistAr jaNAvanArI; mokShamArgane vistArathI kahenArI; mokShamArganun
vistRut kathan karanArI.
2. chUlikAnA artha mATe 142mA pAnAnun padaTippaN juo.

Page 214 of 256
PDF/HTML Page 254 of 296
single page version

21
4
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
दर्शनम् ] apratihat darshan chhe — [ अनन्यमयम् ] ke jeo (jIvathI) ananyamay chhe. [ तयोः ]
te gnAnadarshanamAn [ नियतम् ] niyat [ अस्तित्वम् ] astitva — [ अनिन्दितं ] ke je anindit
chhe — [ चारित्रं च भणितम् ] tene (jinendroe) chAritra kahyun chhe.
TIkA — A, mokShamArganA svarUpanun kathan chhe.
jIvasvabhAvamAn niyat chAritra te mokShamArga chhe. jIvasvabhAv kharekhar gnAnadarshan
chhe kAraN ke teo (jIvathI) ananyamay chhe. gnAnadarshananun (jIvathI) ananyamayapaNun
hovAnun kAraN e chhe ke 1visheShachaitanya ane sAmAnyachaitanya jeno svabhAv chhe evA
jIvathI teo niShpanna chhe (arthAt jIvathI gnAnadarshan rachAyelAn chhe). have jIvanA
svarUpabhUt evAn te gnAnadarshanamAn 2niyat — avasthit evun je utpAdavyayadhrauvyarUp
3vRuttimay astitva — ke je rAgAdipariNAmanA abhAvane lIdhe anindit chhe — te chAritra
chhe; te ja mokShamArga chhe.
sansArIomAn chAritra kharekhar be prakAranun chhe — (1) svachAritra ane
(2) parachAritra; (1) svasamay ane (2) parasamay evo artha chhe. tyAn, svabhAvamAn
avasthit astitvasvarUp (chAritra) te svachAritra chhe ane parabhAvamAn avasthit
astitvasvarUp (chAritra) te parachAritra chhe. temAnthI (arthAt be prakAranAn
chAritramAnthI), svabhAvamAn avasthit astitvarUp chAritra — ke je parabhAvamAn avasthit
मोक्षमार्गस्वरूपाख्यानमेतत् ।
जीवस्वभावनियतं चरितं मोक्षमार्गः । जीवस्वभावो हि ज्ञानदर्शने अनन्य-
मयत्वात् । अनन्यमयत्वं च तयोर्विशेषसामान्यचैतन्यस्वभावजीवनिर्वृत्तत्वात् । अथ
तयोर्जीवस्वरूपभूतयोर्ज्ञानदर्शनयोर्यन्नियतमवस्थितमुत्पादव्ययध्रौव्यरूपवृत्तिमयमस्तित्वं रागादि-
परिणत्यभावादनिन्दितं तच्चरितं; तदेव मोक्षमार्ग इति । द्विविधं हि किल
संसारिषु चरितं — स्वचरितं परचरितं च; स्वसमयपरसमयावित्यर्थः । तत्र स्वभावाव-
स्थितास्तित्वस्वरूपं स्वचरितं, परभावावस्थितास्तित्वस्वरूपं परचरितम् । तत्र यत्स्वभावा-
1. visheShachaitanya te gnAn chhe ane sAmAnyachaitanya te darshan chhe.
2. niyat = avasthit; sthit; sthir; draDhapaNe rahelun.
3. vRutti = vartavun te; hovun te. [utpAdavyayadhrauvyarUp vRutti te astitva chhe.]

Page 215 of 256
PDF/HTML Page 255 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
215
astitvathI bhinna hovAne lIdhe atyant anindit chhe te — ahIn sAkShAt mokShamArga tarIke
avadhAravun.
[A ja chAritra ‘paramArtha’shabdathI vAchya evA mokShanun kAraN chhe, anya nahi
— em nahi jANatAn thakAn, mokShathI bhinna evA asAr sansAranA kAraNabhUt
mithyAtvarAgAdimAn lIn vartatAn thakAn ApaNo anant kAL gayo; Am jANIne te ja
jIvasvabhAvaniyat chAritranI — ke je mokShanA kAraNabhUt chhe tenI — nirantar bhAvanA karavI
yogya chhe. A pramANe sUtratAtparya chhe.] 154.
nijabhAvaniyat aniyataguNaparyayapaNe parasamay chhe;
te jo kare svakasamayane to karmabandhanathI chhUTe. 155.
anvayArtha — [ जीवः ] jIv, [ स्वभावनियतः ] (dravya-apekShAe) svabhAvaniyat
hovA chhatAn, [ अनियतगुणपर्यायः अथ परसमयः ] jo aniyat guNaparyAyavALo hoy to
parasamay chhe. [ यदि ] jo te [ स्वकं समयं कुरुते ] (niyat guNaparyAye pariNamI) svasamayane
kare chhe to [ कर्मबन्धात् ] karmabandhathI [ प्रभ्रस्यति ] chhUTe chhe.
TIkA — svasamayanA grahaN ane parasamayanA tyAgapUrvak karmakShay thAy chhe —
evA pratipAdan dvArA ahIn (A gAthAmAn) ‘jIvasvabhAvamAn niyat chAritra te mokShamArga
chhe’ em darshAvyun chhe.
वस्थितास्तित्वरूपं परभावावस्थितास्तित्वव्यावृत्तत्वेनात्यन्तमनिन्दितं तदत्र साक्षान्मोक्ष-
मार्गत्वेनावधारणीयमिति ।।१५४।।
जीवो सहावणियदो अणियदगुणपज्जओध परसमओ ।
जदि कुणदि सगं समयं पब्भस्सदि कम्मबंधादो ।।१५५।।
जीवः स्वभावनियतः अनियतगुणपर्यायोऽथ परसमयः ।
यदि कुरुते स्वकं समयं प्रभ्रस्यति कर्मबन्धात् ।।१५५।।
स्वसमयपरसमयोपादानव्युदासपुरस्सरकर्मक्षयद्वारेण जीवस्वभावनियतचरितस्य मोक्ष-
मार्गत्वद्योतनमेतत् ।

Page 216 of 256
PDF/HTML Page 256 of 296
single page version

21
6
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
sansArI jIv, (dravya-apekShAe) gnAnadarshanamAn avasthit hovAne lIdhe svabhAvamAn
niyat ( – nishchaLapaNe rahelo) hovA chhatAn, jyAre anAdi mohanIyanA udayane anusarIne
pariNati karavAne lIdhe 1uparakta upayogavALo ( – ashuddha upayogavALo) hoy chhe tyAre
(pote) bhAvonun vishvarUpapaNun ( – anekarUpapaNun) grahyun hovAne lIdhe tene je 2aniyat-
guNaparyAyapaNun hoy chhe te parasamay arthAt parachAritra chhe; te ja (jIv) jyAre anAdi
mohanIyanA udayane anusaratI pariNati karavI chhoDIne atyant shuddha upayogavALo hoy chhe
tyAre (pote) bhAvanun ekarUpapaNun grahyun hovAne lIdhe tene je 3niyataguNaparyAyapaNun hoy chhe
te svasamay arthAt svachAritra chhe.
have, kharekhar jo koI paN prakAre samyaggnAnajyoti pragaT karIne jIv parasamayane
chhoDI svasamayane grahaN kare chhe to karmabandhathI avashya chhUTe chhe; jethI kharekhar (em nakkI
thAy chhe ke) jIvasvabhAvamAn niyat chAritra te mokShamArga chhe. 155.
je rAgathI paradravyamAn karato shubhAshubh bhAvane,
te svakacharitrathI bhraShTa, parachAritra AcharanAr chhe. 156.
संसारिणो हि जीवस्य ज्ञानदर्शनावस्थितत्वात् स्वभावनियतस्याप्यनादि-
मोहनीयोदयानुवृत्तिपरत्वेनोपरक्तोपयोगस्य सतः समुपात्तभाववैश्वरूप्यत्वादनियतगुण-
पर्यायत्वं परसमयः परचरितमिति यावत् । तस्यैवानादिमोहनीयोदयानुवृत्तिपरत्वम-
पास्यात्यन्तशुद्धोपयोगस्य सतः समुपात्तभावैक्यरूप्यत्वान्नियतगुणपर्यायत्वं स्वसमयः
स्वचरितमिति यावत् । अथ खलु यदि कथञ्चनोद्भिन्नसम्यग्ज्ञानज्योतिर्जीवः परसमयं
व्युदस्य स्वसमयमुपादत्ते तदा कर्मबन्धादवश्यं भ्रश्यति । यतो हि जीवस्वभावनियतं
चरितं मोक्षमार्ग इति ।।१५५।।
जो परदव्वम्हि सुहं असुहं रागेण कुणदि जदि भावं ।
सो सगचरित्तभट्ठो परचरियचरो हवदि जीवो ।।१५६।।
1. uparakta = uparAgayukta. [koI padArthamAn thato, anya upAdhine anurUp vikAr (arthAt anya upAdhi
jemAn nimittabhUt hoy chhe evI aupAdhik vikRuti — malinatA — ashuddhi) te uparAg chhe.]
2. aniyat = anishchit; anekarUp; vividh prakAranA.
3. niyat = nishchit; ekarUp; amuk ek ja prakAranA.

Page 217 of 256
PDF/HTML Page 257 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
217
anvayArtha — [ यः ] je [ रागेण ] rAgathI ( – ranjit arthAt malin upayogathI)
[ परद्रव्ये ] paradravyane viShe [ शुभम् अशुभम् भावम् ] shubh ke ashubh bhAv [ यदि करोति ]
kare chhe, [ सः जीवः ] te jIv [ स्वकचरित्रभ्रष्टः ] svachAritrabhraShTa evo [ परचरितचरः भवति ]
parachAritrano AcharanAr chhe.
TIkA — A, parachAritramAn pravartanAranA svarUpanun kathan chhe.
je (jIv) kharekhar mohanIyanA udayane anusaratI pariNativashAt (arthAt
mohanIyanA udayane anusarIne pariNamavAne lIdhe) ranjit-upayogavALo (uparakta-
upayogavALo) vartato thako, paradravyane viShe shubh ke ashubh bhAvane dhAraN kare chhe, te
(jIv) svachAritrathI bhraShTa evo parachAritrano AcharanAr kahevAmAn Ave chhe; kAraN ke
kharekhar svadravyane viShe shuddha-upayogarUp pariNati te svachAritra chhe ane paradravyane viShe
1soparAg-upayogarUp pariNati te parachAritra chhe. 156.
re! puNya athavA pAp jIvane Asrave je bhAvathI,
tenA vaDe te ‘paracharit’ nirdiShTa chhe jinadevathI. 157.
यः परद्रव्ये शुभमशुभं रागेण करोति यदि भावम् ।
स स्वकचरित्रभ्रष्टः परचरितचरो भवति जीवः ।।१५६।।
परचरितप्रवृत्तस्वरूपाख्यानमेतत् ।
यो हि मोहनीयोदयानुवृत्तिवशाद्रज्यमानोपयोगः सन् परद्रव्ये शुभमशुभं वा
भावमादधाति, स स्वकचरित्रभ्रष्टः परचरित्रचर इत्युपगीयते; यतो हि स्वद्रव्ये शुद्धोपयोगवृत्तिः
स्वचरितं, परद्रव्ये सोपरागोपयोगवृत्तिः परचरितमिति ।।१५६।।
आसवदि जेण पुण्णं पावं वा अप्पणोध भावेण ।
सो तेण परचरित्तो हवदि त्ति जिणा परूवेंति ।।१५७।।
1. soparAg = uparAgayukta; uparakta; malin; vikArI; ashuddha. [upayogamAn thato, karmodayarUp upAdhine
anurUp vikAr (arthAt karmodayarUp upAdhi jemAn nimittabhUt hoy chhe evI aupAdhik vikRuti)
te uparAg chhe.]
pt.. 28

Page 218 of 256
PDF/HTML Page 258 of 296
single page version

21
8
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
आस्रवति येन पुण्यं पापं वात्मनोऽथ भावेन ।
स तेन परचरित्रः भवतीति जिनाः प्ररूपयन्ति ।।१५७।।
परचरितप्रवृत्तेर्बन्धहेतुत्वेन मोक्षमार्गत्वनिषेधनमेतत् ।
इह किल शुभोपरक्तो भावः पुण्यास्रवः, अशुभोपरक्तः पापास्रव इति । तत्र
पुण्यं पापं वा येन भावेनास्रवति यस्य जीवस्य यदि स भावो भवति स जीवस्तदा
तेन परचरित इति प्ररूप्यते । ततः परचरितप्रवृत्तिर्बन्धमार्ग एव, न मोक्षमार्ग
इति ।।१५७।।
जो सव्वसंगमुक्को णण्णमणो अप्पणं सहावेण ।
जाणदि पस्सदि णियदं सो सगचरियं चरदि जीवो ।।१५८।।
anvayArtha — [ येन भावेन ] je bhAvathI [ आत्मनः ] AtmAne [ पुण्यं पापं वा ]
puNya athavA pAp [ अथ आस्रवति ] Asrave chhe, [ तेन ] te bhAv vaDe [ सः ] te (jIv)
[ परचरित्रः भवति ] parachAritra chhe — [ इति ] em [ जिनाः ] jino [ प्ररूपयन्ति ] prarUpe
chhe.
TIkA — ahIn, parachAritrapravRutti bandhahetubhUt hovAthI tene mokShamArgapaNAno
niShedh karavAmAn Avyo chhe (arthAt parachAritramAn pravartan bandhano hetu hovAthI te
mokShamArga nathI em A gAthAmAn darshAvyun chhe).
ahIn kharekhar shubhoparakta bhAv ( – shubharUp vikArI bhAv) te puNyAsrav chhe
ane ashubhoparakta bhAv ( – ashubharUp vikArI bhAv) pApAsrav chhe. tyAn, puNya athavA
pAp je bhAvathI Asrave chhe, te bhAv jyAre je jIvane hoy tyAre te jIv te bhAv
vaDe parachAritra chhe — em (jinendro dvArA) prarUpavAmAn Ave chhe. tethI (em nakkI thAy
chhe ke) parachAritramAn pravRutti te bandhamArga ja chhe, mokShamArga nathI. 157.
sau-sangamukta ananyachitta svabhAvathI nij Atmane
jANe ane dekhe niyat rahI, te svacharitapravRutta chhe. 158.

Page 219 of 256
PDF/HTML Page 259 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]
navapadArthapUrvak mokShamArgaprapanchavarNan
219
यः सर्वसङ्गमुक्तः अनन्यमनाः आत्मानं स्वभावेन ।
जानाति पश्यति नियतं सः स्वकचरितं चरति जीवः ।।१५८।।
स्वचरितप्रवृत्तस्वरूपाख्यानमेतत् ।
यः खलु निरुपरागोपयोगत्वात्सर्वसङ्गमुक्तः परद्रव्यव्यावृत्तोपयोगत्वादनन्यमनाः
आत्मानं स्वभावेन ज्ञानदर्शनरूपेण जानाति पश्यति नियतमवस्थितत्वेन, स खलु
स्वकं चरितं चरति जीवः । यतो हि द्रशिज्ञप्तिस्वरूपे पुरुषे तन्मात्रत्वेन वर्तनं
स्वचरितमिति ।।१५८।।
anvayArtha — [ यः ] je [ सर्वसङ्गमुक्तः ] sarvasangamukta ane [ अनन्यमनाः ]
ananyamanavALo vartato thako [ आत्मानं ] AtmAne [ स्वभावेन ] (gnAnadarshanarUp) svabhAv
vaDe [ नियतं ] niyatapaNe ( – sthiratApUrvak) [ जानाति पश्यति ] jANe-dekhe chhe, [ सः जीवः ]
te jIv [ स्वकचरितं ] svachAritra [ चरति ] Achare chhe.
TIkA — A, svachAritramAn pravartanAranA svarUpanun kathan chhe.
je (jIv) kharekhar 1niruparAg upayogavALo hovAne lIdhe sarvasangamukta vartato
thako, paradravyathI 2vyAvRutta upayogavALo hovAne lIdhe 3ananyamanavALo vartato thako,
AtmAne gnAnadarshanarUp svabhAv vaDe niyatapaNe arthAt avasthitapaNe jANe-dekhe chhe, te
jIv kharekhar svachAritra Achare chhe; kAraN ke kharekhar 4drashignaptisvarUp puruShamAn
( – AtmAmAn) tanmAtrapaNe vartavun te svachAritra chhe.
bhAvArtha — je jIv shuddhopayogI vartato thako ane jenI pariNati par pratye jatI
nathI evo vartato thako, AtmAne svabhAvabhUt gnAnadarshanapariNAm vaDe sthiratApUrvak jANe-
dekhe chhe, te jIv svachAritra AcharanAr chhe; kAraN ke drashignaptisvarUp AtmAmAn mAtra
drashignaptirUpe pariNamIne rahevun te svachAritra chhe. 158.
1. niruparAg = uparAg rahit; nirmaL; avikArI; shuddha. [niruparAg upayogavALo jIv samasta bAhya-
abhyantar sangathI shUnya chhe topaN nisang paramAtmAnI bhAvanA dvArA utpanna sundar-AnandasyandI
paramAnandasvarUp sukhasudhArasanA AsvAdathI, pUrNa-kaLashanI mAphak, sarva Atmapradeshe bharelo hoy chhe.]
2. vyAvRutta = pAchho vaLel; alag thayel; nivartel; nivRutta; bhinna.
3. ananyamanavALo = jenI pariNati anya pratye jatI nathI evo. [man = chitta; pariNati; bhAv.]
4. drashi = darshanakriyA; sAmAnya avalokan.

Page 220 of 256
PDF/HTML Page 260 of 296
single page version

220
panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
चरियं चरदि सगं सो जो परदव्वप्पभावरहिदप्पा ।
दंसणणाणवियप्पं अवियप्पं चरदि अप्पादो ।।१५९।।
चरितं चरति स्वकं स यः परद्रव्यात्मभावरहितात्मा ।
दर्शनज्ञानविकल्पमविकल्पं चरत्यात्मनः ।।१५९।।
शुद्धस्वचरितप्रवृत्तिपथप्रतिपादनमेतत् ।
यो हि योगीन्द्रः समस्तमोहव्यूहबहिर्भूतत्वात्परद्रव्यस्वभावभावरहितात्मा सन्,
स्वद्रव्यमेकमेवाभिमुख्येनानुवर्तमानः स्वस्वभावभूतं दर्शनज्ञानविकल्पमप्यात्मनोऽविकल्पत्वेन
te chhe svacharitapravRutta, je paradravyathI virahitapaNe
nij gnAnadarshanabhedane jIvathI abhinna ja Achare. 159.
anvayArtha — [ यः ] je [ परद्रव्यात्मभावरहितात्मा ] paradravyAtmak bhAvothI rahit
svarUpavALo vartato thako, [ दर्शनज्ञानविकल्पम् ] (nijasvabhAvabhUt) darshanagnAnarUp bhedane
[ आत्मनः अविकल्पं ] AtmAthI abhedapaNe [ चरति ] Achare chhe, [ सः ] te [ स्वकं चरितं चरति ]
svachAritrane Achare chhe.
TIkA — A, shuddha svachAritrapravRuttinA mArganun kathan chhe.
je yogIndra, samasta 1mohavyUhathI bahirbhUt hovAne lIdhe paradravyanA svabhAvarUp
bhAvothI rahit svarUpavALo vartato thako, svadravyane ekane ja abhimukhapaNe anusaratAn thakAn
nijasvabhAvabhUt darshanagnAnabhedane paN AtmAthI abhedapaNe Achare chhe, te kharekhar
svachAritrane Achare chhe.
A rIte kharekhar 2shuddhadravyane Ashrit, 3abhinnasAdhyasAdhanabhAvavALA nishchay-
1. mohavyUh = mohasamUh. [je munIndre samasta mohasamUhano nAsh karyo hovAthI ‘potAnun svarUp paradravyanA
svabhAvarUp bhAvothI rahit chhe’ evI pratIti ane gnAn jemane varte chhe, tathA te uparAnt je kevaL
svadravyamAn ja nirvikalpapaNe atyant lIn thaI nijasvabhAvabhUt darshanagnAnabhedone AtmAthI abhedapaNe
Achare chhe, te munIndra svachAritranA AcharanAr chhe.]
2. ahIn nishchayanayano viShay shuddhadravya arthAt shuddhaparyAyapariNat dravya chhe, eTale ke ekalA dravyano ( – par
nimitta vinAno) shuddhaparyAy chhe; jem ke, nirvikalpa shuddhaparyAyapariNat munine nishchayanayathI mokShamArga chhe.
3. je nayamAn sAdhya ane sAdhan abhinna (arthAt ek prakAranAn) hoy te ahIn nishchayanay chhe;