Page 221 of 256
PDF/HTML Page 261 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

चरति, स खलु स्वकं चरितं चरति । एवं हि शुद्धद्रव्याश्रितमभिन्नसाध्यसाधनभावं निश्चय- नयमाश्रित्य मोक्षमार्गप्ररूपणम् । यत्तु पूर्वमुद्दिष्टं तत्स्वपरप्रत्ययपर्यायाश्रितं भिन्नसाध्य- साधनभावं व्यवहारनयमाश्रित्य प्ररूपितम् । न चैतद्विप्रतिषिद्धं निश्चयव्यवहारयोः साध्यसाधन- भावत्वात्सुवर्णसुवर्णपाषाणवत् । अत एवोभयनयायत्ता पारमेश्वरी तीर्थप्रवर्तनेति ।।१५९।। nayanA Ashraye mokShamArganun prarUpaN karavAmAn Avyun. ane je pUrve (107 mI gAthAmAn) darshAvavAmAn Avyun hatun te ¹svaparahetuk paryAyane Ashrit, ²bhinnasAdhyasAdhanabhAvavALA vyavahAranayanA Ashraye ( – vyavahAranayanI apekShAe) prarUpavAmAn Avyun hatun. AmAn paraspar virodh Ave chhe em paN nathI, kAraN ke suvarNa ane ³suvarNapAShANanI mAphak nishchay-vyavahArane sAdhya-sAdhanapaNun chhe; tethI ja pArameshvarI ( – jinabhagavAnanI) ⁴tIrtha- pravartanA ⁵banne nayone AdhIn chhe. 159.

1. je paryAyomAn sva tem ja par kAraN hoy chhe arthAt upAdAnakAraN tem ja nimittakAraN hoy

2. je nayamAn sAdhya tathA sAdhan bhinna hoy ( – judAn prarUpavAmAn Ave) te ahIn vyavahAranay chhe;

3. je pAShANamAn suvarNa hoy tene suvarNapAShAN kahevAmAn Ave chhe. jem vyavahAranayathI suvarNapAShAN

suvarNanun sAdhan chhe, tem vyavahAranayathI vyavahAramokShamArga nishchayamokShamArganun sAdhan chhe; eTale ke vyavahAranayathI bhAvalingI munine savikalpa dashAmAn vartatAn tattvArthashraddhAn, tattvArthagnAn ane mahAvratAdirUp chAritra nirvikalpa dashAmAn vartatAn shuddhAtmashraddhAnagnAnAnuShThAnanAn sAdhan chhe. 4. tIrtha = mArga (arthAt mokShamArga); upAy (arthAt mokShano upAy); upadesh; shAsan. 5. jinabhagavAnanA upadeshamAn be nayo dvArA nirUpaN hoy chhe. tyAn, nishchayanay dvArA to satyArtha nirUpaN

Page 222 of 256
PDF/HTML Page 262 of 296
single page version

22

anvayArtha — [ धर्मादिश्रद्धानं सम्यक्त्वम् ] dharmAstikAyAdinun shraddhAn te samyaktva, [ अङ्गपूर्वगतम् ज्ञानम् ] angapUrvasambandhI gnAn te gnAn ane [ तपसि चेष्टा चर्या ] tapamAn cheShTA ( – pravRutti) te chAritra; — [ इति ] e pramANe [ व्यवहारः मोक्षमार्गः ] vyavahAramokShamArga chhe.

uttara — jene sinhanun yathArtha svarUp sIdhun samajAtun na hoy tene sinhanA svarUpanA upacharit nirUpaN dvArA arthAt bilADInA svarUpanA nirUpaN dvArA sinhanA yathArtha svarUpanA khyAl taraph dorI javAmAn Ave chhe, tem jene vastunun yathArtha svarUp sIdhun samajAtun na hoy tene vastusvarUpanA upacharit nirUpaN dvArA vastusvarUpanA yathArtha khyAl taraph dorI javAmAn Ave chhe. vaLI lAmbA kathanane badale sankShipta kathan karavA mATe paN vyavahAranay dvArA upacharit nirUpaN karavAmAn Ave chhe. ahIn eTalun lakShamAn rAkhavAyogya chhe ke — je puruSh bilADInA nirUpaNane ja sinhanun nirUpaN mAnI bilADIne ja sinh samajI bese te to upadeshane ja yogya nathI, tem je puruSh upacharit nirUpaNane ja satyArtha nirUpaN mAnI vastusvarUpane khoTI rIte samajI bese te to upadeshane ja yogya nathI.

guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatinun sAdhan chhe’. have, ‘chhaThThA guNasthAne kevI athavA keTalI shuddhi hoy chhe’ — e vAtano paN sAthe sAthe khyAl karAvavo hoy to, vistArathI em nirUpaN karAy ke ‘je shuddhinA sadbhAvamAn, tenI sAthe sAthe mahAvratAdinA shubh vikalpo haTh vinA sahajapaNe vartatA hoy chhe te chhaThThA guNasthAnayogya shuddhi sAtamA guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatinun sAdhan chhe’. AvA lAmbA kathanane badale, em kahevAmAn Ave ke ‘chhaThThA guNasthAne vartatA mahAvratAdinA shubh vikalpo sAtamA guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatinun sAdhan chhe’, to e upacharit nirUpaN chhe. AvA upacharit nirUpaNamAnthI em artha tAravavo joIe ke ‘mahAvratAdinA shubh vikalpo nahi paN temanA dvArA sUchavavA dhArelI chhaThThA guNasthAnayogya shuddhi kharekhar sAtamA guNasthAnayogya nirvikalpa shuddha pariNatinun sAdhan chhe’.

Page 223 of 256
PDF/HTML Page 263 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

तत्त्वार्थश्रद्धानभावस्वभावं भावान्तरं श्रद्धानाख्यं सम्यक्त्वं, तत्त्वार्थश्रद्धाननिर्वृत्तौ सत्यामङ्ग- पूर्वगतार्थपरिच्छित्तिर्ज्ञानम्, आचारादिसूत्रप्रपञ्चितविचित्रयतिवृत्तसमस्तसमुदयरूपे तपसि चेष्टा चर्या — इत्येषः स्वपरप्रत्ययपर्यायाश्रितं भिन्नसाध्यसाधनभावं व्यवहारनयमाश्रित्यानुगम्यमानो मोक्षमार्गः कार्तस्वरपाषाणार्पितदीप्तजातवेदोवत्समाहितान्तरङ्गस्य प्रतिपदमुपरितनशुद्धभूमिकासु परमरम्यासु विश्रान्तिमभिन्नां निष्पादयन्, जात्यकार्तस्वरस्येव शुद्धजीवस्य कथञ्चिद्भिन्न- साध्यसाधनभावाभावात्स्वयं शुद्धस्वभावेन विपरिणममानस्यापि, निश्चयमोक्षमार्गस्य साधन- भावमापद्यत इति ।।१६०।।

TIkA — nishchayamokShamArganA sAdhan tarIke, pUrvoddiShTa (107mI gAthAmAn ullekhavAmAn AvelA) vyavahAramokShamArgano A nirdesh chhe.

samyagdarshan-gnAn-chAritra te mokShamArga chhe. tyAn, (chha) dravyarUp ane (nav) padArtharUp jemanA bhedo chhe evAn dharmAdinA tattvArthashraddhAnarUp bhAv ( – dharmAstikAyAdinI tattvArthapratItirUp bhAv) jeno svabhAv chhe evo, ‘shraddhAn’ nAmano bhAvavisheSh te samyaktva; tattvArthashraddhAnanA sadbhAvamAn angapUrvagat padArthonun avabodhan ( – jANavun) te gnAn; AchArAdi sUtro vaDe kahevAmAn AvelA anekavidh muni-AchAronA samasta samudAyarUp tapamAn cheShTA ( – pravartan) te chAritra; — Avo A, svaparahetuk paryAyane Ashrit, bhinna- sAdhyasAdhanabhAvavALA vyavahAranayanA Ashraye ( – vyavahAranayanI apekShAe) anusaravAmAn Avato mokShamArga, suvarNapAShANane lagADavAmAn AvatA pradIpta agninI mAphak, *samAhit antarangavALA jIvane (arthAt jenun antarang ekAgra — samAdhiprApta chhe evA jIvane) pade pade param ramya evI uparanI shuddha bhUmikAomAn abhinna vishrAnti ( – abhedarUp sthiratA) nipajAvato thako — joke uttam suvarNanI mAphak shuddha jIv kathanchit bhinnasAdhyasAdhanabhAvanA abhAvane lIdhe svayam (potAnI meLe) shuddha svabhAve pariName chhe topaN — nishchayamokShamArganA sAdhanapaNAne pAme chhe.

bhAvArtha — jene antarangamAn shuddhino ansh pariNamyo chhe te jIvane tattvArthashraddhAn, *samAhit = ekAgra; ekatAne pAmel; abhedatAne prApta; chhinnabhinnatA rahit; samAdhiprApta; shuddha; prashAnt.

Page 224 of 256
PDF/HTML Page 264 of 296
single page version

22

णिच्छयणएण भणिदो तिहि तेहिं समाहिदो हु जो अप्पा । ण कुणदि किंचि वि अण्णं ण मुयदि सो मोक्खमग्गो त्ति ।।१६१।।

[agnAnI dravyalingI muninun antarang lesh paN samAhit nahi hovAthI arthAt tene (dravyArthikanayanA viShayabhUt shuddhAtmasvarUpanA agnAnane lIdhe) shuddhino ansh paN pariNamyo nahi hovAthI tene vyavahAramokShamArga paN nathI.] 160.

anvayArtha — [ यः आत्मा ] je AtmA [ तैः त्रिभिः खलु समाहितः ] e traN vaDe kharekhar samAhit thayo thako (arthAt samyagdarshanagnAnachAritra vaDe kharekhar ekAgra — abhed thayo thako) [ अन्यत् किञ्चित् अपि ] anya kAI paN [ न करोति न मुञ्चति ] karato nathI ke chhoDato nathI, [ सः ] te [ निश्चयनयेन ] nishchayanayathI [ मोक्षमार्गः इति भणितः ] ‘mokShamArga’ kahevAmAn Avyo chhe. 1. A gAthAnI shrI jayasenAchAryadevakRut TIkAmAn panchamaguNasthAnavartI gRuhasthane paN vyavahAramokShamArga

Page 225 of 256
PDF/HTML Page 265 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

मोक्षमार्गः । अथ खलु कथञ्चनानाद्यविद्याव्यपगमाद्वयवहारमोक्षमार्गमनुप्रपन्नो धर्मादि- तत्त्वार्थाश्रद्धानाङ्गपूर्वगतार्थाज्ञानातपश्चेष्टानां धर्मादितत्त्वार्थश्रद्धानाङ्गपूर्वगतार्थज्ञानतपश्चेष्टानाञ्च त्यागोपादानाय प्रारब्धविविक्तभावव्यापारः, कुतश्चिदुपादेयत्यागे त्याज्योपादाने च पुनः प्रवर्तितप्रतिविधानाभिप्रायो, यस्मिन्यावति काले विशिष्टभावनासौष्ठववशात्सम्यग्दर्शन-

samyagdarshan-gnAn-chAritra vaDe samAhit thayelo AtmA ja jIvasvabhAvamAn niyat chAritrarUp hovAne lIdhe nishchayathI mokShamArga chhe.

have (vistAr em chhe ke), A AtmA kharekhar kathanchit ( – koI prakAre, nij udyamathI) anAdi avidyAnA nAsh dvArA vyavahAramokShamArgane pAmyo thako, dharmAdisambandhI tattvArtha-ashraddhAnanA, angapUrvagat padArthosambandhI agnAnanA ane atapamAn cheShTAnA tyAg arthe tathA dharmAdisambandhI tattvArthashraddhAnanA, angapUrvagat padArthosambandhI gnAnanA ane tapamAn cheShTAnA grahaN arthe ( – traNanA tyAg arthe tathA traNanA grahaN arthe) ¹vivikta bhAvarUp vyApAr karato thako, vaLI koI kAraNe grAhyano tyAg thaI jatAn ane tyAjyanun grahaN thaI jatAn tenA ²pratividhAnano abhiprAy karato thako, je kALe ane jeTalA kAL sudhI ³vishiShTa bhAvanAsauShThavane lIdhe svabhAvabhUt samyagdarshan-gnAn-chAritra sAthe ⁴ang-angIbhAve pariNati 1. vivikta = vivekathI judA tAravelA (arthAt hey ane upAdeyano vivek karIne vyavahAre upAdey

arthAt grahaN thaI jatAn tenA pratikArarUpe prAyashchittAdi vidhAn paN hoy chhe.] 2. pratividhAn = pratikAr karavAnI vidhi; pratikArano upAy; ilAj. 3. vishiShTa bhAvanAsauShThav = khAs sArI bhAvanA (

bhAvanA. 4. AtmA te angI ane svabhAvabhUt samyagdarshanagnAnachAritra te ang. pt.. 29

Page 226 of 256
PDF/HTML Page 266 of 296
single page version

22

ज्ञानचारित्रैः स्वभावभूतैः सममङ्गाङ्गिभावपरिणत्या तत्समाहितो भूत्वा त्यागोपादान- विकल्पशून्यत्वाद्विश्रान्तभावव्यापारः सुनिष्प्रकम्पः अयमात्मावतिष्ठते, तस्मिन् तावति काले अयमेवात्मा जीवस्वभावनियतचरितत्वान्निश्चयेन मोक्षमार्ग इत्युच्यते । अतो निश्चय- व्यवहारमोक्षमार्गयोः साध्यसाधनभावो नितरामुपपन्न इति ।।१६१।। vaDe ¹temanAthI samAhit thaIne, tyAgagrahaNanA vikalpathI shUnyapaNAne lIdhe (bhedAtmak) bhAvarUp vyApAr virAm pAmavAthI (arthAt bhedabhAvarUp – khanDabhAvarUp vyApAr aTakI javAthI) suniShkampapaNe rahe chhe, te kALe ane teTalA kAL sudhI A ja AtmA jIvasvabhAvamAn niyat chAritrarUp hovAne lIdhe nishchayathI ‘mokShamArga’ kahevAy chhe. AthI, nishchayamokShamArga ane ²vyavahAramokShamArgane sAdhya-sAdhanapaNun atyant ghaTe chhe.

bhAvArtha — nishchayamokShamArga nij shuddhAtmAnI ruchi, gnapti ane nishchaL anubhUtirUp chhe. teno sAdhak (arthAt nishchayamokShamArganun vyavahArasAdhan) evo je bhedaratnatrayAtmak vyavahAramokShamArga tene jIv kathanchit ( – koI prakAre, nij udyamathI) potAnA samvedanamAn AvatI avidyAnI vAsanAnA vilay dvArA pAmyo thako, jyAre guNasthAnarUp sopAnanA kram pramANe nijashuddhAtmadravyanI bhAvanAthI utpanna nityAnand- lakShaNavALA sukhAmRutanA rasAsvAdanI tRuptirUp param kaLAnA anubhavane lIdhe nij- shuddhAtmAshrit nishchayadarshanagnAnachAritrarUpe abhedapaNe pariName chhe, tyAre nishchayanayathI bhinna sAdhya-sAdhananA abhAvane lIdhe A AtmA ja mokShamArga chhe. mATe em Tharyun ke suvarNa ane suvarNapAShANanI mAphak nishchayamokShamArga ane vyavahAramokShamArgane sAdhya-sAdhakapaNun (

1. temanAthI = svabhAvabhUt samyagdarshan-gnAn-chAritrathI 2. ahIn e khyAlamAn rAkhavAyogya chhe ke jIv vyavahAramokShamArgane paN anAdi avidyAno nAsh karIne

Page 227 of 256
PDF/HTML Page 267 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

आत्मना जानाति — स्वपरप्रकाशकत्वेन चेतयते, आत्मना पश्यति — याथातथ्येनावलोकयते, स खल्वात्मैव चारित्रं ज्ञानं दर्शनमिति कर्तृकर्मकरणानामभेदान्निश्चितो भवति ।

anvayArtha — [ यः ] je (AtmA) [ अनन्यमयम् आत्मानम् ] ananyamay AtmAne [ आत्मना ] AtmAthI [ चरति ] Achare chhe, [ जानाति ] jANe chhe, [ पश्यति ] dekhe chhe, [ सः ] te (AtmA ja) [ चारित्रं ] chAritra chhe, [ ज्ञानं ] gnAn chhe, [ दर्शनम् ] darshan chhe — [ इति ] em [ निश्चितः भवति ] nishchit chhe.

TIkA — A, AtmAnA chAritra-gnAn-darshanapaNAnun prakAshan chhe (arthAt AtmA ja chAritra, gnAn ane darshan chhe em ahIn samajAvyun chhe).

je (AtmA) kharekhar AtmAne — ke je Atmamay hovAthI ananyamay chhe tene — AtmAthI Achare chhe arthAt ¹svabhAvaniyat astitva vaDe anuvarte chhe ( – svabhAvaniyat astitvarUpe pariNamIne anusare chhe), (ananyamay AtmAne ja) AtmAthI jANe chhe arthAt svaparaprakAshakapaNe chete chhe, (ananyamay AtmAne ja) AtmAthI dekhe chhe arthAt yathAtathapaNe avaloke chhe, te AtmA ja kharekhar chAritra chhe, gnAn chhe, darshan chhe — em ²kartA-karma-karaNanA 1. svabhAvaniyat = svabhAvamAn avasthit; (gnAnadarshanarUp) svabhAvamAn draDhapaNe rahel. [‘svabhAvaniyat

astitva’nI visheSh spaShTatA mATe 154mI gAthAnI TIkA juo.] 2. jyAre AtmA AtmAne AtmAthI Achare-jANe-dekhe chhe, tyAre kartA paN AtmA, karma paN AtmA

Page 228 of 256
PDF/HTML Page 268 of 296
single page version

22

अतश्चारित्रज्ञानदर्शनरूपत्वाज्जीवस्वभावनियतचरितत्वलक्षणं निश्चयमोक्षमार्गत्वमात्मनो नितरामुपपन्नमिति ।।१६२।।

abhedane lIdhe nishchit chhe. AthI (em nakkI thayun ke) chAritra-gnAn-darshanarUp hovAne lIdhe AtmAne jIvasvabhAvaniyat chAritra jenun lakShaN chhe evun nishchayamokShamArgapaNun atyant ghaTe chhe (arthAt AtmA ja chAritra-gnAn-darshan hovAne lIdhe AtmA ja gnAnadarshanarUp jIvasvabhAvamAn draDhapaNe rahelun chAritra jenun svarUp chhe evo nishchayamokShamArga chhe). 162.

— A bhAv jANe bhavya jIv, abhavya nahi shraddhA lahe. 163.

anvayArtha — [ येन ] jethI (AtmA mukta thatAn) [ सर्वं विजानाति ] sarvane jANe chhe ane [ पश्यति ] dekhe chhe, [ तेन ] tethI [ सः ] te [ सौख्यम् अनुभवति ] saukhyane anubhave chhe; — [ इति तद् ] Am [ भव्यः जानाति ] bhavya jIv jANe chhe, [ अभव्यसत्त्वः न श्रद्धत्ते ] abhavya jIv shraddhato nathI.

TIkA — A, sarva sansArI AtmAo mokShamArgane yogya hovAnun nirAkaraN (niShedh) chhe.

kharekhar saukhyanun kAraN svabhAvanI ¹pratikULatAno abhAv chhe. AtmAno ‘svabhAv’ kharekhar drashi – gnapti (darshan ane gnAn) chhe. te bannene ²viShayapratibandh hovo te ‘pratikULatA’ 1.pratikULatA = viruddhatA; viparItatA; UlaTApaNun. 2. viShayapratibandh = viShayamAn rukAvaT arthAt maryAditapaNun. (darshan ane gnAnanA viShayamAn maryAditapaNun

Page 229 of 256
PDF/HTML Page 269 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

स्वभावः । तयोर्विषयप्रतिबन्धः प्रातिकूल्यम् । मोक्षे खल्वात्मनः सर्वं विजानतः पश्यतश्च तदभावः । ततस्तद्धेतुकस्यानाकुलत्वलक्षणस्य परमार्थसुखस्य मोक्षेऽनुभूति- रचलिताऽस्ति । इत्येतद्भव्य एव भावतो विजानाति, ततः स एव मोक्षमार्गार्हः । नैतदभव्यः श्रद्धत्ते, ततः स मोक्षमार्गानर्ह एवेति । अतः कतिपये एव संसारिणो मोक्षमार्गार्हा, न सर्व एवेति ।।१६३।।

chhe. mokShamAn kharekhar AtmA sarvane jANato ane dekhato hovAthI teno abhAv hoy chhe (arthAt mokShamAn svabhAvanI pratikULatAno abhAv hoy chhe). tethI ¹teno abhAv jenun kAraN chhe evA ²anAkuLatAlakShaNavALA paramArthasukhanI mokShamAn achalit anubhUti hoy chhe. — A pramANe bhavya jIv ja ³bhAvathI jANe chhe, tethI te ja mokShamArgane yogya chhe; abhavya jIv e pramANe shraddhato nathI, tethI te mokShamArgane ayogya ja chhe.

AthI (em kahyun ke) keTalAk ja sansArIo mokShamArgane yogya chhe, badhAy nahi. 163.

— sante kahyun, paN hetu chhe e bandhanA vA mokShanA. 164.

anvayArtha — [ दर्शनज्ञानचारित्राणि ] darshan-gnAn-chAritra [ मोक्षमार्गः ] mokShamArga chhe [ इति ] tethI [ सेवितव्यानि ] teo sevavAyogya chhe — [ इदम् साधुभिः भणितम् ] em sAdhuoe 1. pAramArthik sukhanun kAraN svabhAvanI pratikULatAno abhAv chhe. 2. pAramArthik sukhanun lakShaN athavA svarUp anAkuLatA chhe. 3. shrI jayasenAchAryadevakRut TIkAmAn kahyun chhe ke ‘te anant sukhane bhavya jIv jANe chhe, upAdeyapaNe

Page 230 of 256
PDF/HTML Page 270 of 296
single page version

230

दर्शनज्ञानचारित्राणां कथञ्चिद्बन्धहेतुत्वोपदर्शनेन जीवस्वभावे नियतचरितस्य साक्षान्मोक्षहेतुत्वद्योतनमेतत् ।

अमूनि हि दर्शनज्ञानचारित्राणि कियन्मात्रयापि परसमयप्रवृत्त्या संवलितानि कृशानुसंवलितानीव घृतानि कथञ्चिद्विरुद्धकारणत्वरूढेर्बन्धकारणान्यपि भवन्ति । यदा तु समस्तपरसमयप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपया स्वसमयप्रवृत्त्या सङ्गच्छन्ते, तदा निवृत्तकृशानुसंवलनानीव घृतानि विरुद्धकार्यकारणभावाभावात्साक्षान्मोक्षकारणान्येव kahyun chhe; [ तैः तु ] parantu temanAthI [ बन्धः वा ] bandh paN thAy chhe ane [ मोक्षः वा ] mokSha paN thAy chhe.

TIkA — ahIn, darshan-gnAn-chAritranun kathanchit bandhahetupaNun darshAvyun chhe ane e rIte jIvasvabhAvamAn niyat chAritranun sAkShAt mokShahetupaNun prakAshit karyun chhe.

A darshan-gnAn-chAritra, jo thoDI paN parasamayapravRutti sAthe milit hoy to, agni sAthe milit ghInI mAphak (arthAt ¹uShNatAyukta ghInI jem), kathanchit ²viruddha kAryanA kAraNapaNAnI vyAptine lIdhe bandhakAraNo paN chhe. ane jyAre teo (darshan-gnAn- chAritra), samasta parasamayapravRuttithI nivRuttirUp evI svasamayapravRutti sAthe sanyukta hoy chhe tyAre, jene agni sAthenun militapaNun nivRutta thayun chhe evA ghInI mAphak, viruddha kAryano 1. ghI svabhAve shItaLatAnA kAraNabhUt hovA chhatAn, jo te thoDI paN uShNatAthI yukta hoy to,

2. parasamayapravRuttiyukta darshan-gnAn-chAritramAn kathanchit mokSharUp kAryathI viruddha kAryanun kAraNapaNun

Page 231 of 256
PDF/HTML Page 271 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

भवन्ति । ततः स्वसमयप्रवृत्तिनाम्नो जीवस्वभावनियतचरितस्य साक्षान्मोक्षमार्गत्वमुपपन्न- मिति ।।१६४।।

kAraNabhAv nivRutta thayo hovAne lIdhe sAkShAt mokShakAraNo ja chhe. mATe ‘svasamayapravRutti’ nAmanun je jIvasvabhAvamAn niyat chAritra tene sAkShAt mokShamArgapaNun ghaTe chhe.¹ 164.

anvayArtha — [ शुद्धसम्प्रयोगात् ] shuddhasamprayogathI (shubh bhaktibhAvathI) [ दुःखमोक्षः भवति ] dukhamokSha thAy chhe [ इति ] em [ यदि ] jo [ अज्ञानात् ] agnAnane lIdhe [ ज्ञानी ] gnAnI [ मन्यते ] ²mAne, to te [ परसमयरतः जीवः ] parasamayarat jIv [ भवति ] chhe. [‘arhantAdi pratye bhakti-anurAgavALI mandashuddhithI paN krame mokSha thAy chhe’ evun jo agnAnane lIdhe ( – shuddhAtmasamvedananA abhAvane lIdhe, rAgAnshane lIdhe) gnAnIne paN (mand puruShArthavALun) valaN varte, to tyAnsudhI te paN sUkShma parasamayamAn rat chhe.]

siddhinA sAdhanabhUt evA arhantAdi bhagavanto pratye bhaktibhAvathI ³anuranjit 1. A nirUpaN sAthe sarakhAvavA mATe shrI pravachanasAranI 11mI gAthA ane tenI tattvapradIpikA TIkA

juo. 2. mAnavun = valaN karavun; irAdo rAkhavo; AshA dharavI; ichchhA karavI; gaNanA karavI; abhiprAy karavo. 3. anuranjit = anurakta; rAgavALI; sarAg.

Page 232 of 256
PDF/HTML Page 272 of 296
single page version

23

शुद्धसम्प्रयोगः । अथ खल्वज्ञानलवावेशाद्यदि यावत् ज्ञानवानपि ततः शुद्धसम्प्रयो- गान्मोक्षो भवतीत्यभिप्रायेण खिद्यमानस्तत्र प्रवर्तते तदा तावत्सोऽपि रागलवसद्भावात्पर- समयरत इत्युपगीयते । अथ न किं पुनर्निरङ्कुशरागकलिकलङ्कितान्तरङ्गवृत्तिरितरो जन इति ।।१६५।।

chittavRutti te ahIn ‘shuddhasamprayog’ chhe. have, ¹agnAnalavanA AveshathI jo gnAnavAn paN ‘te shuddhasamprayogathI mokSha thAy chhe’ evA abhiprAy vaDe khed pAmato thako temAn (shuddhasamprayogamAn) pravarte, to tyAnsudhI te paN ²rAgalavanA sadbhAvane lIdhe ³‘parasamayarat’ kahevAy chhe. to pachhI nirankush rAgarUp kleshathI kalankit evI antarang vRuttivALo itar jan shun parasamayarat na kahevAy? (avashya kahevAy ja.)⁴ 165.

anvayArtha — [ अर्हत्सिद्धचैत्यप्रवचनगणज्ञानभक्तिसम्पन्नः ] arhant, siddha, chaitya 1. agnAnalav = jarAk agnAn; alpa agnAn. 2. rAgalav = jarAk rAg; alpa rAg. 3. parasamayarat = parasamayamAn rat; parasamayasthit; parasamay pratye valaNavALo; parasamayamAn Asakta. 4. A gAthAnI shrI jayasenAchAryadevakRut TIkAmAn A pramANe vivaraN chhe —

Page 233 of 256
PDF/HTML Page 273 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

भोपयोगतामजहत् बहुशः पुण्यं बध्नाति, न खलु सकलकर्मक्षयमारभते । ततः सर्वत्र रागकणिकाऽपि परिहरणीया परसमयप्रवृत्तिनिबन्धनत्वादिति ।।१६६।।

( – arhantAdinI pratimA), pravachan ( – shAstra), munigaN ane gnAn pratye bhaktisampanna jIv [ बहुशः पुण्यं बध्नाति ] ghaNun puNya bAndhe chhe, [ न खलु सः कर्मक्षयं करोति ] parantu te kharekhar karmano kShay karato nathI.

TIkA — ahIn, pUrvokta shuddhasamprayogane ¹kathanchit bandhahetupaNun hovAthI tenun mokShamArgapaNun ²nirasta karyun chhe (arthAt gnAnIne vartato shuddhasamprayog nishchayathI bandhahetubhUt hovAne lIdhe te mokShamArga nathI em ahIn darshAvyun chhe).

arhantAdi pratye bhaktisampanna jIv, kathanchit ³‘shuddhasamprayogavALo’ hovA chhatAn paN, ⁴rAgalav jIvato (vidyamAn) hovAthI ‘shubhopayogIpaNA’ne nahi chhoDato thako, ghaNun puNya bAndhe chhe, parantu kharekhar sakaL karmano kShay karato nathI. tethI sarvatra rAganI kaNikA paN pariharavAyogya chhe, kem ke te parasamayapravRuttinun kAraN chhe. 166.

2.nirasta karavun = khanDit karavun; radabAtal karavun; niShiddha karavun. 3. siddhinA nimittabhUt evA je arhantAdi temanA pratyenA bhaktibhAvane pUrve shuddhasamprayog kahevAmAn

Avyo chhe. temAn ‘shuddha’ shabda hovA chhatAn te ‘shubh’ upayogarUp rAgabhAv chhe. [‘shubh’ evA arthamAn jem ‘vishuddha’ shabda kadAchit vaparAy chhe tem ahIn ‘shuddha’ shabda vaparAyo chhe.] 4. rAgalav = jarAk rAg; alpa rAg. pt.. 30

Page 234 of 256
PDF/HTML Page 274 of 296
single page version

23

निरुपरागशुद्धस्वरूपं स्वसमयं चेतयते । ततः स्वसमयप्रसिद्धयर्थं पिञ्जनलग्नतूलन्यासन्याय- मधिदधताऽर्हदादिविषयोऽपि क्रमेण रागरेणुरपसारणीय इति ।।१६७।।

anvayArtha — [ यस्य ] jene [ परद्रव्ये ] paradravya pratye [ अणुमात्रः वा ] aNumAtra paN (leshamAtra paN) [ रागः ] rAg [ हृदये विद्यते ] hRudayamAn varte chhe [ सः ] te, [ सर्वागमधरः अपि ] bhale sarvaAgamadhar hoy topaN, [ स्वकस्य समयं न विजानाति ] svakIy samayane jANato ( – anubhavato) nathI.

TIkA — ahIn, svasamayanI upalabdhinA abhAvano, rAg ek hetu chhe em prakAshyun chhe (arthAt svasamayanI prAptinA abhAvanun rAg ja ek kAraN chhe em ahIn darshAvyun chhe).

jene rAgareNunI kaNikA paN hRudayamAn jIvatI chhe te, bhale samasta siddhAntasAgarano pArangat hoy topaN, ¹niruparAg-shuddhasvarUp svasamayane kharekhar chetato ( – anubhavato) nathI. mATe, ‘²pInjaNane chonTel rU’no nyAy lAgu paDato hovAthI, jIve svasamayanI prasiddhi arthe arhantAdiviShayak paN rAgareNu ( – arhantAdi pratyenI paN rAgaraj) krame dUr karavAyogya chhe. 167.

Page 235 of 256
PDF/HTML Page 275 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

सत्यां बुद्धिप्रसरमन्तरेणात्मा न तं कथञ्चनापि धारयितुं शक्यते । बुद्धिप्रसरे च सति शुभस्याशुभस्य वा कर्मणो न निरोधोऽस्ति । ततो रागकलिविलासमूल एवायमनर्थसन्तान इति ।।१६८।।

anvayArtha — [ यस्य ] je [ चित्तोद्भ्रामं विना तु ] (rAganA sadbhAvane lIdhe) chittanA bhramaN vinAno [ आत्मानम् ] potAne [ धर्तुम् न शक्यम् ] rAkhI shakato nathI, [ तस्य ] tene [ शुभाशुभकृतस्य कर्मणः ] shubhAshubh karmano [ रोधः न विद्यते ] nirodh nathI.

TIkA — A, rAgalavamUlak doShaparamparAnun nirUpaN chhe (arthAt alpa rAg jenun mUL chhe evI doShonI santatinun ahIn kathan chhe).

ahIn (A lokamAn) kharekhar arhantAdi pratyenI bhakti paN rAgapariNati vinA hotI nathI. rAgAdipariNati hotAn, AtmA ¹buddhiprasAr vinAno ( – chittanA bhramaNathI rahit) potAne koI paN rIte rAkhI shakato nathI; ane buddhiprasAr hotAn ( – chittanun bhramaN hotAn), shubh vA ashubh karmano nirodh hoto nathI. mATe, A anarthasantatinun mUL rAgarUp kleshano vilAs ja chhe.

bhAvArtha — arhantAdinI bhakti paN rAg vinA hotI nathI. rAgathI chittanun bhramaN thAy chhe; chittanA bhramaNathI karmabandh thAy chhe. mATe A anarthonI paramparAnun mUL kAraN rAg ja chhe.² 168. 1. buddhiprasAr = vikalpono phelAvo; vikalpavistAr; chittanun bhramaN; mananun bhaTakavun te; mananI chanchaLatA. 2. A gAthAnI shrI jayasenAchAryadevavirachit TIkAmAn nIche pramANe vivaraN karavAmAn Avyun chhe —

Page 236 of 256
PDF/HTML Page 276 of 296
single page version

23

मोक्षार्थिना कर्मबन्धमूलचित्तोद्भ्रान्तिमूलभूता रागाद्यनुवृत्तिरेकान्तेन निःशेषीकरणीया । निःशेषितायां तस्यां प्रसिद्धनैस्सङ्गयनैर्मम्यः शुद्धात्मद्रव्यविश्रान्तिरूपां पारमार्थिकीं

anvayArtha — [ तस्मात् ] mATe [ निवृत्तिकामः ] mokShArthI jIv [ निस्सङ्गः ] nisang [ च ] ane [ निर्ममः ] nirmam [ भूत्वा पुनः ] thaIne [ सिद्धेषु भक्तिं ] siddhonI bhakti ( – shuddhAtmadravyamAn sthiratArUp pAramArthik siddhabhakti) [ करोति ] kare chhe, [ तेन ] jethI te [ निर्वाणं प्राप्नोति ] nirvANane pAme chhe.

rAgAdipariNati hotAn chittanun bhramaN thAy chhe ane chittanun bhramaN hotAn karmabandh thAy chhe em (pUrve) kahevAmAn Avyun, tethI mokShArthIe karmabandhanun mUL evun je chittanun bhramaN tenA mULabhUt rAgAdipariNatino ekAnte nisheSh nAsh karavAyogya chhe. teno nisheSh nAsh karavAmAn AvatAn, jene ²nisangatA ane ³nirmamatA prasiddha thaI chhe evo te jIv shuddhAtma- 1. nisheSh = sampUrNa; jarAy bAkI na rahe evo. 2. nisang AtmatattvathI viparIt evo je bAhya-abhyantar parigrah tenAthI rahit pariNati te

nisangatA chhe. 3. rAgAdi-upAdhirahit chaitanyaprakAsh jenun lakShaN chhe evA AtmatattvathI viparIt mohoday jenI

Page 237 of 256
PDF/HTML Page 277 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

सिद्धभक्तिमनुबिभ्राणः प्रसिद्धस्वसमयप्रवृत्तिर्भवति । तेन कारणेन स एव निःशेषितकर्मबन्धः सिद्धिमवाप्नोतीति ।।१६९।।

अर्हदादिभक्तिरूपपरसमयप्रवृत्तेः साक्षान्मोक्षहेतुत्वाभावेऽपि परम्परया मोक्षहेतुत्वसद्भाव- द्योतनमेतत् । dravyamAn vishrAntirUp pAramArthik siddhabhakti dharato thako ¹svasamayapravRuttinI prasiddhivALo hoy chhe. te kAraNathI te ja jIv karmabandhano nisheSh nAsh karI siddhine pAme chhe. 169.

anvayArtha — [ संयमतपःसम्प्रयुक्तस्य ] sanyamatapasanyukta hovA chhatAn, [ सपदार्थं तीर्थकरम् ] nav padArtho tathA tIrthankar pratye [ अभिगतबुद्धेः ] jenI buddhinun joDAN varte chhe ane [ सूत्ररोचिनः ] sUtro pratye jene ruchi (prIti) varte chhe, te jIvane [ निर्वाणं ] nirvAN [ दूरतरम् ] dUratar (visheSh dUr) chhe.

TIkA — ahIn, arhantAdinI bhaktirUp parasamayapravRuttimAn sAkShAt mokShahetupaNAno abhAv hovA chhatAn paramparAe mokShahetupaNAno ²sadbhAv darshAvyo chhe. 1. svasamayapravRuttinI prasiddhivALo = jene svasamayamAn pravRutti prasiddha thai chhe evo. [je jIv

rAgAdipariNatino sampUrNa nAsh karI nisang ane nirmam thayo chhe te paramArtha-siddhabhaktivant jIve svasamayamAn pravRutti siddha karI chhe tethI svasamayapravRuttine lIdhe te ja jIv karmabandhano kShay karI mokShane pAme chhe, anya nahi.] 2. kharekhar to em chhe ke — gnAnIne shuddhAshuddharUp mishra paryAyamAn je bhakti-AdirUp shubh ansh varte

Page 238 of 256
PDF/HTML Page 278 of 296
single page version

23

यः खलु मोक्षार्थमुद्यतमनाः समुपार्जिताचिन्त्यसंयमतपोभारोऽप्यसम्भावितपरम- वैराग्यभूमिकाधिरोहणसमर्थप्रभुशक्तिः पिञ्जनलग्नतूलन्यासन्यायेन नवपदार्थैः सहार्हदादि- रुचिरूपां परसमयप्रवृत्तिं परित्यक्तुं नोत्सहते, स खलु न नाम साक्षान्मोक्षं लभते किन्तु सुरलोकादिक्लेशप्राप्तिरूपया परम्परया तमवाप्नोति ।।१७०।।

je jIv kharekhar mokShane arthe udyamI chittavALo vartato thako, achintya sanyam- tapabhAr samprApta karyo hovA chhatAn paramavairAgyabhUmikAnun ArohaN karavAmAn samartha evI ¹prabhushakti utpanna karI nahi hovAthI, ‘pInjaNane chonTel rU’nA nyAye, nav padArtho tathA arhantAdinI ruchirUp (prItirUp) parasamayapravRuttino parityAg karI shakato nathI, te jIv kharekhar sAkShAt mokShane prApta karato nathI parantu devalokAdinA kaleshanI prAptirUp paramparA vaDe tene prApta kare chhe. 170.

bhAvomAn Arop kono karavo?] 1. prabhushakti = prabaL shakti; ugra shakti; puShkaL shakti. [je gnAnI jIve param udAsInatAne prApta

Page 239 of 256
PDF/HTML Page 279 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

तावन्मात्ररागकलिकलङ्कितस्वान्तः साक्षान्मोक्षस्यान्तरायीभूतं विषयविषद्रुमामोदमोहितान्तरङ्गं स्वर्गलोकं समासाद्य, सुचिरं रागाङ्गारैः पच्यमानोऽन्तस्ताम्यतीति ।।१७१।।

anvayArtha — [ यः ] je (jIv), [ अर्हत्सिद्धचैत्यप्रवचनभक्तः ] arhant, siddha, chaitya ( – arhantAdinI pratimA) ane pravachan ( – shAstra) pratye bhaktiyukta vartato thako, [ परेण नियमेन ] param sanyam sahit [ तपःकर्म ] tapakarma ( – taparUp kArya) [ करोति ] kare chhe, [ सः ] te [ सुरलोकं ] devalokane [ समादत्ते ] samprApta kare chhe.

TIkA — A, mAtra arhantAdinI bhakti jeTalA rAgathI utpanna thato je sAkShAt mokShano antarAy tenun prakAshan chhe.

je (jIv) kharekhar arhantAdinI bhaktine AdhIn buddhivALo vartato thako ¹paramasanyamapradhAn atitIvra tap tape chhe, te (jIv), mAtra teTalA rAgarUp kleshathI jenun nij antakaraN kalankit ( – malin) chhe evo vartato thako, viShayaviShavRukShanA ²AmodathI jyAn antarang ( – antakaraN) mohit hoy chhe evA svargalokane — ke je sAkShAt mokShane antarAyabhUt chhe tene — samprApta karIne, suchirakAL paryant ( – ghaNA lAmbA kAL sudhI) rAgarUpI angArAothI shekAto thako andaramAn santapta ( – dukhI, vyathit) thAy chhe. 171.

Page 240 of 256
PDF/HTML Page 280 of 296
single page version

240

सङ्गतमग्निमिव सुरलोकादिक्लेशप्राप्त्याऽत्यन्तमन्तर्दाहाय कल्पमानमाकलय्य साक्षान्मोक्षकामो महाजनः समस्तविषयमपि रागमुत्सृज्यात्यन्तवीतरागो भूत्वा समुच्छलज्ज्वलद्दुःखसौख्यकल्लोलं कर्माग्नितप्तकलकलोदभारप्राग्भारभयङ्करं भवसागरमुत्तीर्य, शुद्धस्वरूपपरमामृतसमुद्रमध्यास्य सद्यो निर्वाति ।।

anvayArtha — [ तस्मात् ] tethI [ निर्वृत्तिकामः ] mokShAbhilAShI jIv [ सर्वत्र ] sarvatra [ किञ्चित् रागं ] kinchit paN rAg [ मा करोतु ] na karo; [ तेन ] em karavAthI [ सः भव्यः ] te bhavya jIv [ वीतरागः ] vItarAg thaI [ भवसागरं तरति ] bhavasAgarane tare chhe.

TIkA — A, sAkShAtmokShamArganA sAr-sUchan dvArA shAstratAtparyarUp upasanhAr chhe (arthAt ahIn sAkShAtmokShamArgano sAr sho chhe tenA kathan dvArA shAstranun tAtparya kahevArUp upasanhAr karyo chhe).

sAkShAtmokShamArgamAn agresar kharekhar vItarAgapaNun chhe. tethI kharekhar ¹arhantAdigat rAgane paN, chandanavRukShasangat agninI mAphak, devalokAdinA kleshanI prApti vaDe atyant antardAhanun kAraN samajIne, sAkShAt mokShano abhilAShI mahAjan saghaLAy pratyenA rAgane chhoDI, atyant vItarAg thaI, jemAn baLabaLatA dukhasukhanA kallolo UchhaLe chhe ane je karmAgni vaDe tapta, kakaLATavALA jaLasamUhanI atishayatAthI bhayankar chhe evA bhavasAgarane pAr UtarI, shuddhasvarUp paramAmRutasamudrane avagAhI, shIghra nirvANane pAme chhe.

— vistArathI bas thAo. jayavant varto vItarAgapaNun ke je sAkShAtmokShamArgano sAr hovAthI shAstratAtparyabhUt chhe. 1. arhantAdigat rAg = arhantAdi pratyeno rAg; arhantAdiviShayak rAg; arhantAdino rAg. [jem