Page 1 of 256
PDF/HTML Page 41 of 296
single page version

[pratham, granthanA AdimAn shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt prAkRitagAthAbaddha A ‘panchAstikAyasangrah’ nAmanA shAstranI ‘samayavyAkhyA’ nAmanI sanskRit TIkA rachanAr AchArya shrI amRutachandrAchAryadev shlok dvArA mangaL arthe paramAtmAne namaskAr kare chhe]

[shlokArtha – ] sahaj Anand ane sahaj chaitanyaprakAshamay hovAthI je ati mahAn chhe ane anekAntamAn sthit jeno mahimA chhe, te paramAtmAne namaskAr ho. [1] pt.. 1

Page 2 of 256
PDF/HTML Page 42 of 296
single page version

2

siddhAntapaddhati — ke je ²durnivAr nayasamUhanA ³virodhano nAsh karanArI auShadhi chhe te — jayavant ho. [2]

[have TIkAkAr AchAryadev shlok dvArA A panchAstikAyasangrah nAmanA shAstranI TIkA rachavAnI pratignA kare chhe]

[shlokArtha – ] have ahInthI, je samyaggnAnarUpI nirmaL jyotinI jananI chhe evI dvinayAshrit (be nayono Ashray karanArI) ⁴samayavyAkhyA (panchAstikAyasangrah nAmanA shAstranI samayavyAkhyA nAmanI TIkA) sankShepathI kahevAmAn Ave chhe. [3]

[have traN shloko dvArA TIkAkAr AchAryadev A panchAstikAyasangrah nAmanA shAstramAn kayA kayA viShayonun nirUpaN chhe te ati sankShepathI kahe chhe] 1. ‘syAt’ pad jinadevanI siddhAntapaddhatinun jIvan chhe. (syAt = kathanchit; koI apekShAthI; koI

prakAre.) 2. durnivAr = nivAravo mushkel; TALavo mushkel. 3. darek vastu nityatva, anityatva vagere anek antamay (dharmamay) chhe. vastunI sarvathA nityatA tem

4. samayavyAkhyA=samayanI vyAkhyA; panchAstikAyanI vyAkhyA; dravyanI vyAkhyA; padArthanI vyAkhyA.

Page 3 of 256
PDF/HTML Page 43 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

[shlokArtha – ] ahIn pahelAn *sUtrakartAe mUL padArthonun panchAstikAy ane ShaDdravyanA prakArathI prarUpaN karyun chhe (arthAt A shAstramAn pratham adhikArane viShe shrImadbhagavatkundakundAchAryadeve vishvanA mUL padArthonun pAnch astikAy ane chha dravyanI paddhatithI nirUpaN karyun chhe). [4]

[shlokArtha – ] pachhI (bIjA adhikAramAn), jIv ane ajIv e benA paryAyorUp nav padArthonI — ke jemanA mArga arthAt kArya bhinnabhinna prakAranA chhe temanI — vyavasthA pratipAdit karI chhe. [5]

[shlokArtha – ] pachhI (bIjA adhikAranA antamAn) tattvanA parignAnapUrvak (panchAstikAy, ShaDdravya ane nav padArthanA yathArtha gnAnapUrvak) trayAtmak mArgathI (samyagdarshanagnAnachAritrAtmak mArgathI) kalyANasvarUp uttam mokShaprApti kahI chhe. [6] *A shAstranA kartA shrImadbhagavatkundakundAchAryadev chhe. temanAn bIjAn nAmo padmanandI, vakragrIvAchArya, elAchArya ane gRidhrapichchhAchArya chhe. shrI jayasenAchAryadev A shAstranI tAtparyavRutti nAmanI TIkAno prArambh karatAn lakhe chhe ke ‘have shrI kumAranandI-siddhAntidevanA shiShya shrImatkundakundAchAryadeve — jemanAn

Page 4 of 256
PDF/HTML Page 44 of 296
single page version

4

अथात्र ‘नमो जिनेभ्यः’ इत्यनेन जिनभावनमस्काररूपमसाधारणं शास्त्रस्यादौ मङ्गलमुपात्तम् । अनादिना सन्तानेन प्रवर्तमाना अनादिनैव सन्तानेन प्रवर्तमानैरिन्द्राणां शतैर्वन्दिता ये इत्यनेन सर्वदैव देवाधिदेवत्वात्तेषामेवासाधारणनमस्कारार्हत्वमुक्तम् ।

have (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevavirachit) gAthAsUtranun avataraN karavAmAn Ave chhe

anvayArtha — [इन्द्रशतवन्दितेभ्यः] so indrothI je vandit chhe, [त्रिभुवनहित- मधुरविशदवाक्येभ्यः] traN lokane hitakar, madhur ane vishad (nirmaL, spaShTa) jemanI vANI chhe, [अन्तातीतगुणेभ्यः] (chaitanyanA anant vilAsasvarUp) anant guN jemane varte chhe ane [जितभवेभ्यः] bhav upar jemaNe jay meLavyo chhe, [जिनेभ्यः] te jinone [नमः] namaskAr ho.

TIkA — ahIn (A gAthAmAn) ‘jinone namaskAr ho’ em kahIne shAstranA AdimAn jinane bhAvanamaskArarUp asAdhAraN ¹mangaL kahyun. ‘jeo anAdi pravAhathI pravartatA (-chAlyA AvatA) thakA anAdi pravAhathI ja pravartatA (-chAlyA AvatA) ²so so indrothI vandit chhe’ em kahIne sadAy devAdhidevapaNAne lIdhe teo ja (jino ja) asAdhAraN namaskArane yogya chhe em kahyun. ‘jemanI vANI arthAt divya dhvani traN 1. maLane arthAt pApane gALe — naShTa kare te mangaL chhe, athavA sukhane prApta kare — lAve te mangaL chhe. 2. bhavanavAsI devonA 40 indro, vyantar devonA 32, kalpavAsI devonA 24, jyotiShka devonA 2,

Page 5 of 256
PDF/HTML Page 45 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

त्रिभुवनमूर्ध्वाधोमध्यलोकवर्ती समस्त एव जीवलोकस्तस्मै निर्व्याबाधविशुद्धात्म- तत्त्वोपलम्भोपायाभिधायित्वाद्धितं, परमार्थरसिकजनमनोहारित्वान्मधुरं, निरस्तसमस्त- शंकादिदोषास्पदत्वाद्विशदं वाक्यं दिव्यो ध्वनिर्येषामित्यनेन समस्तवस्तुयाथात्म्योप- देशित्वात्प्रेक्षावत्प्रतीक्ष्यत्वमाख्यातम् । अन्तमतीतः क्षेत्रानवच्छिन्नः कालानवच्छिन्नश्च परमचैतन्यशक्तिविलासलक्षणो गुणो येषामित्यनेन तु परमाद्भुतज्ञानातिशयप्रकाश- नादवाप्तज्ञानातिशयानामपि योगीन्द्राणां वन्द्यत्वमुदितम् । जितो भव आजवंजवो यैरित्यनेन तु कृतकृत्यत्वप्रकटनात्त एवान्येषामकृतकृत्यानां शरणमित्युपदिष्टम् । — इति सर्वपदानां तात्पर्यम् ।।१।। lokane — Urdhva-adho-madhya lokavartI saghaLAy jIvasamUhane — nirbAdh vishuddha AtmatattvanI upalabdhino upAy kahenAr hovAthI hitakar chhe, paramArtharasik janonAn manane haranAr hovAthI madhur chhe ane samasta shankAdi doShonAn sthAn dUr karavAmAn AvyAn hovAthI vishad (nirmaL, spaShTa) chhe’ em kahIne (jino) samasta vastunA yathArtha svarUpano upadesh karanArA hovAthI vichAravant DAhyA puruShonA bahumAnane yogya chhe (arthAt jemano upadesh vichAravant DAhyA puruShoe bahumAnapUrvak vichAravo joIe evA chhe) em kahyun. ‘anant — kShetrathI ant rahit ane kALathI ant rahit — paramachaitanyashaktinA vilAsasvarUp guN jemane varte chhe’ em kahIne (jinone) param adbhut gnAnAtishay pragaT thayo hovAthI gnAnAtishayane pAmelA yogIndrothI paN vandya chhe em kahyun. ‘bhav arthAt sansAr upar jemaNe jay meLavyo chhe’ em kahIne kRutakRutyapaNun pragaT thayun hovAthI teo ja (jino ja) bIjA akRutakRutya jIvonun sharaN chhe em upadeshyun. — A pramANe sarva padonun tAtparya chhe.

bhAvArtha — ahIn jinabhagavantonAn chAr visheShaNo varNavIne temane bhAvanamaskAr karyo chhe. (1) pratham to, jinabhagavanto so indrothI vandya chhe. AvA asAdhAraN namaskArane yogya bIjun koI nathI, kAraN ke devone ane asurone yuddha thatun hovAthI (devAdhidev jinabhagavAn sivAy) anya koI paN dev so indrothI vandit nathI. (2) bIjun, jinabhagavAnanI vANI traN lokane shuddha AtmasvarUpanI prAptino upAy darshAvatI hovAthI hitakar chhe; vItarAg nirvikalpa samAdhithI utpanna sahaj-apUrva- paramAnandarUp pAramArthikasukharasAsvAdanA rasik janonAn manane haratI hovAthI (arthAt param samarasIbhAvanA rasik jIvone mudit karatI hovAthI) madhur chhe; shuddha

Page 6 of 256
PDF/HTML Page 46 of 296
single page version

6

jIvAstikAyAdi sAt tattva, nav padArtha, chha dravya ane pAnch astikAyanun sanshay-vimoh- vibhram rahit nirUpaN karatI hovAthI athavA pUrvAparavirodhAdi doSh rahit hovAthI athavA yugapad sarva jIvone potapotAnI bhAShAmAn spaShTa arthanun pratipAdan karatI hovAthI vishad-spaShTa-vyakta chhe. A rIte jinabhagavAnanI vANI ja pramANabhUt chhe; ekAnte apauruShey vachan ke vichitra kathArUp kalpit purANavachano pramANabhUt nathI. (3) trIjun, anant dravya-kShetra-kAL-bhAvane jANanAro anant kevaLagnAnaguN jinabhagavantone varte chhe. A rIte buddhi Adi sAt RIddhi tem ja matignAnAdi chaturvidh gnAnathI sampanna gaNadharadevAdi yogIndrone paN teo vandya chhe. (4) chothun, pAnch prakAranA sansArane jinabhagavantoe jItyo chhe. A rIte kRutakRutyapaNAne lIdhe teo ja bIjA akRutakRutya jIvonun sharaN chhe, anya koI nahi. — A pramANe chAr visheShaNothI yukta jinabhagavantone granthanA AdimAn bhAv- namaskAr karIne mangaL karyun.

prashna — je shAstra pote ja mangaL chhe, tenun mangaL shA mATe karavAmAn Ave chhe?

uttar — bhakti arthe mangaLanun paN *mangaL karavAmAn Ave chhe. sUryane dIpakathI, mahAsAgarane jaLathI, vAgIshvarIne (sarasvatIne) vANIthI ane mangaLane mangaLathI archavAmAn Ave chhe. 1.

* A gAthAnI shrI jayasenAchAryadevakRut TIkAmAn, shAstranun mangaL, shAstranun nimitta, shAstrano hetu (phaL), shAstranun parimAN, shAstranun nAm ane shAstranA kartA — e chha bAbatonun vistRut vivechan karyun chhe.

vaLI shrI jayasenAchAryadeve A gAthAnA shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha ane bhAvArtha samajAvIne, ‘e rIte vyAkhyAnakALe sarvatra shabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha ane bhAvArtha yojavAyogya chhe’ em kahyun chhe.

Page 7 of 256
PDF/HTML Page 47 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

समयो ह्यागमः । तस्य प्रणामपूर्वकमात्मनाभिधानमत्र प्रतिज्ञातम् । युज्यते हि स प्रणन्तुमभिधातुं चाप्तोपदिष्टत्वे सति सफलत्वात् । तत्राप्तोपदिष्टत्वमस्य श्रमणमुखोद्- गतार्थत्वात् । श्रमणा हि महाश्रमणाः सर्वज्ञवीतरागाः । अर्थः पुनरनेकशब्दसम्बन्धे- नाभिधीयमानो वस्तुतयैकोऽभिधेयः । सफलत्वं तु चतसृणां नारकतिर्यग्मनुष्यदेवत्वलक्षणानां गतीनां निवारणत्वात् पारतंत्र्यनिवृत्तिलक्षणस्य निर्वाणस्य शुद्धात्मतत्त्वोपलम्भरूपस्य परम्परया कारणत्वात् स्वातंत्र्यप्राप्तिलक्षणस्य च फलस्य सद्भावादिति ।।२।।

anvayArtha — [श्रमणमुखोद्गतार्थं] shramaNanA mukhamAnthI nIkaLel arthamay ( – sarvagna mahAmuninA mukhathI kahevAyelA padArthone kahenAr), [चतुर्गतिनिवारणं] chAr gatinun nivAraN karanAr ane [सनिर्वाणम्] nirvAN sahit (-nirvANanA kAraNabhUt) — [इमं समयं] evA A samayane [शिरसा प्रणम्य] shirasA praNamIne [एष वक्ष्यामि] hun tenun kathan karun chhun; [शृणुत] te shravaN karo.

TIkA — samay eTale Agam; tene praNAm karIne pote tenun kathan karashe em ahIn (shrImadbhagavatkundakundAchAryadeve) pratignA karI chhe. te (samay) praNAm karavAne ane kathan karavAne yogya chhe, kAraN ke te *Apta vaDe upadiShTa hovAthI saphaL chhe. tyAn, tenun Apta vaDe upadiShTapaNun eTalA mATe chhe ke jethI te ‘shramaNanA mukhamAnthI nIkaLel arthamay’ chhe. ‘shramaNo’ eTale mahAshramaNo — sarvagnavItarAgadevo; ane ‘artha’ eTale anek shabdonA sambandhathI kahevAmAn Avato, vastupaNe ek evo padArtha. vaLI tenun (-samayanun) saphaLapaNun eTalA mATe chhe ke jethI te samay (1) ‘nArakatva, tiryanchatva, manuShyatva ane devatvasvarUp chAr gationun nivAraN’ karavAne lIdhe ane (2) shuddhAtmatattvanI upalabdhirUp ‘nirvANanun paramparAe kAraN’ hovAne lIdhe (1) paratantratAnivRutti jenun lakShaN chhe ane (2) svatantratAprApti jenun *Apta = vishvAsapAtra; pramANabhUt; yathArtha vaktA. [sarvagnadev samasta vishvane pratyek samaye sampUrNapaNe

Page 8 of 256
PDF/HTML Page 48 of 296
single page version

8

स च एव भवति लोकस्ततोऽमितोऽलोकः खम् ।।३।।

अत्र शब्दज्ञानार्थरूपेण त्रिविधाऽभिधेयता समयशब्दस्य लोकालोकविभाग- श्चाभिहितः । lakShaN chhe evA +phaLathI sahit chhe.

bhAvArtha — vItarAgasarvagna mahAshramaNanA mukhathI nIkaLelA shabdasamayane koI Asannabhavya puruSh sAmbhaLIne, te shabdasamayanA vAchyabhUt panchAstikAyasvarUp arthasamayane jANe chhe ane tenI andar AvI jatA shuddhajIvAstikAyasvarUp arthamAn (padArthamAn) vItarAg nirvikalpa samAdhi vaDe sthit rahIne chAr gatinun nivAraN karI, nirvANane pAmI, svAtmotpanna, anAkuLatAlakShaN, anant sukhane prApta kare chhe. A kAraNathI dravyAgamarUp shabdasamay namaskAr karavAne ane vyAkhyAn karavAne yogya chhe. 2.

anvayArtha — [पंचानां समवादः] pAnch astikAyanun samabhAvapUrvak nirUpaN [वा] athavA [समवायः] temano samavAy (-panchAstikAyano samyak bodh athavA samUh) [समयः] te samay chhe [इति] em [जिनोत्तमैः प्रज्ञप्तम्] jinavaroe kahyun chhe. [सः च एव लोक : भवति] te ja lok chhe (-pAnch astikAyanA samUh jevaDo ja lok chhe); [ततः] tenAthI AgaL [अमितः अलोकः] amAp alok [खम्] AkAshasvarUp chhe.

TIkA — ahIn (A gAthAmAn) shabdarUpe, gnAnarUpe ane artharUpe ( – shabdasamay, *mUL gAthAmAn समवाओ shabda chhe; sanskRit bhAShAmAn teno artha समवादः paN thAy ane समवायः

paN thAy. +chAr gatinun nivAraN (arthAt paratantratAnI nivRutti) ane nirvANanI utpatti (arthAt svatantratAnI

Page 9 of 256
PDF/HTML Page 49 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

तत्र च पञ्चानामस्तिकायानां समो मध्यस्थो रागद्वेषाभ्यामनुपहतो वर्णपद- वाक्यसन्निवेशविशिष्टः पाठो वादः शब्दसमयः शब्दागम इति यावत् । तेषामेव मिथ्यादर्शनोदयोच्छेदे सति सम्यगवायः परिच्छेदो ज्ञानसमयो ज्ञानागम इति यावत् । तेषामेवाभिधानप्रत्ययपरिच्छिन्नानां वस्तुरूपेण समवायः संघातोऽर्थसमयः सर्वपदार्थसार्थ इति यावत् । तदत्र ज्ञानसमयप्रसिद्धयर्थं शब्दसमयसम्बन्धेनार्थसमयोऽभिधातुमभिप्रेतः । अथ तस्यैवार्थसमयस्य द्वैविध्यं लोकालोकविकल्पात् । स एव पञ्चास्तिकायसमवायो यावांस्तावाँल्लोकस्ततः परममितोऽनन्तो ह्यलोकः, स तु नाभावमात्रं किन्तु gnAnasamay ane arthasamay) — em traN prakArano ‘samay’shabdano artha kahyo chhe tathA lok-alokarUp vibhAg kahyo chhe.

tyAn, (1) ‘sam’ eTale madhyastha arthAt rAgadveShathI vikRut nahi banelo; ‘vAd’ eTale varNa (akShar), pad (shabda) ane vAkyanA samUhavALo pATh. pAnch astikAyano ‘samavAd’ arthAt madhyastha (-rAgadveShathI vikRut nahi banelo) pATh (-maukhik ke shAstrArUDh nirUpaN) te shabdasamay chhe, eTale ke shabdAgam te shabdasamay chhe. (2) mithyAdarshananA udayano nAsh hotAn, te panchAstikAyano ja *samyak avAy arthAt samyak samyak gnAn te gnAnasamay chhe, eTale ke gnAnAgam te gnAnasamay chhe. (3) kathananA nimitte jaNAyelA te panchAstikAyano ja vasturUpe *samavAy arthAt jaththo te arthasamay chhe, eTale ke sarvapadArthasamUh te arthasamay chhe. temAn, ahIn gnAnasamayanI prasiddhi arthe shabdasamayanA sambandhathI arthasamay kahevAno (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevano) irAdo chhe.

have, te ja arthasamayanun, ❀lok ane alokanA bhedane lIdhe dvividhapaNun chhe. te ja panchAstikAyasamUh jevaDo chhe, tevaDo lok chhe. tenAthI AgaL amAp arthAt anant alok chhe. te alok abhAvamAtra nathI parantu panchAstikAyasamUh jeTalun kShetra bAd karIne ✽samavAy=(1) sam+avAy; samyak avAy; samyak gnAn. (2) jaththo; samUh. [A panchAstikAy-

❀लोक्यन्ते दृश्यन्ते जीवादिपदार्था यत्र स लोकः arthAt jyAn jIvAdipadArtho jovAmAn Ave chhe te

lok chhe. pt.. 2

Page 10 of 256
PDF/HTML Page 50 of 296
single page version

10

तत्समवायातिरिक्त परिमाणमनन्तक्षेत्रं खमाकाशमिति ।।३।।

प्रत्येयाः । सामान्यविशेषास्तित्वञ्च तेषामुत्पादव्ययध्रौव्यमय्यां सामान्यविशेषसत्तायां नियत- bAkInA anant kShetravALun AkAsh chhe (arthAt alok shUnyarUp nathI parantu shuddha AkAshadravyarUp chhe). 3.

anvayArtha — [जीवाः] jIvo, [पुद्गलकायाः] pudgalakAyo, [धर्माधर्मौ] dharma, adharma [तथा एव] tem ja [आकाशम्] AkAsh [अस्तित्वे नियताः] astitvamAn niyat, [अनन्यमयाः] (astitvathI) ananyamay [च] ane [अणुमहान्तः] *aNumahAn (pradeshe moTAn) chhe.

TIkA — ahIn (A gAthAmAn) pAnch astikAyonI visheShasangnA, sAmAnyavisheSh- astitva tathA kAyatva kahel chhe.

tyAn, jIvo, pudgalo, dharma, adharma ane AkAsh — e temanI visheShasangnAo +anvartha jANavI.

teo utpAd-vyay-dhrauvyamayI sAmAnyavisheShasattAmAn niyat — vyavasthit (nishchit *aNumahAn=(1) pradeshe moTAn arthAt anekapradeshI; (2) ekapradeshI (vyakti-apekShAe) tem ja

anekapradeshI (shakti-apekShAe). +anvartha=arthane anusaratI; artha pramANe. (pAnch astikAyonAn nAmo temanA artha anusAr chhe.)

Page 11 of 256
PDF/HTML Page 51 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

त्वाद्वयवस्थितत्वादवसेयम् । अस्तित्वे नियतानामपि न तेषामन्यमयत्वम्, यतस्ते सर्व- दैवानन्यमया आत्मनिर्वृत्ताः । अनन्यमयत्वेऽपि तेषामस्तित्वनियतत्वं नयप्रयोगात् । द्वौ हि नयौ भगवता प्रणीतौ — द्रव्यार्थिकः पर्यायार्थिकश्च । तत्र न खल्वेकनयायत्ता देशना किन्तु तदुभयायत्ता । ततः पर्यायार्थादेशादस्तित्वे स्वतः कथंचिद्भिन्नेऽपि व्यवस्थिताः द्रव्यार्थादेशात्स्वयमेव सन्तः सतोऽनन्यमया भवन्तीति । कायत्वमपि तेषामणु- महत्त्वात् । अणवोऽत्र प्रदेशा मूर्ताऽमूर्ताश्च निर्विभागांशास्तैः महान्तोऽणुमहान्तः प्रदेशप्रचयात्मका इति सिद्धं तेषां कायत्वम् । अणुभ्यां महान्त इति व्युत्पत्त्या rahelAn) hovAthI temane sAmAnyavisheSh-astitva paN chhe em nakkI karavun. teo astitvamAn niyat hovA chhatAn (jem vAsaNamAn rahelun ghI vAsaNathI anyamay chhe tem) astitvathI anyamay nathI; kAraN ke teo sadAy potAthI niShpanna (arthAt potAthI sat) hovAne lIdhe (astitvathI) ananyamay chhe (jem agni uShNatAthI ananyamay chhe tem). ‘astitvathI ananyamay’ hovA chhatAn temanun ‘astitvamAn niyatapaNun’ nayaprayogathI chhe. be nayo bhagavAne kahyA chhe — dravyArthik ane paryAyArthik. tyAn kathan ek nayane AdhIn hotun nathI parantu te banne nayone AdhIn hoy chhe. mATe teo paryAyArthik kathanathI je potAthI kathanchit bhinna paN chhe evA astitvamAn vyavasthit (nishchit rahelAn) chhe ane dravyArthik kathanathI svayamev sat (-vidyamAn, hayAt) hovAne lIdhe astitvathI ananyamay chhe.

temane kAyapaNun paN chhe kAraN ke teo aNumahAn chhe. ahIn aNuo eTale pradesho — mUrta ane amUrta nirvibhAg (nAnAmAn nAnA) ansho; ‘temanA vaDe (-bahu pradesho vaDe) mahAn hoy’ te aNumahAn; eTale ke pradeshaprachayAtmak (-pradeshonA samUhamay) hoy te aNumahAn. A rIte temane (uparyukta pAnch dravyone) kAyatva siddha thayun. (upar je aNumahAnanI vyutpatti karI temAn aNuone arthAt pradeshone mATe bahuvachan vAparyun chhe ane sanskRit bhAShAnA niyam pramANe bahuvachanamAn dvivachan samAtun nathI tethI have vyutpattimAn jarA bhAShAno pher karIne dvi-aNuk skandhone paN aNumahAn batAvIne temanun kAyatva siddha karavAmAn Ave chhe) ‘be aNuo (-be pradesho) vaDe mahAn hoy’ te aNumahAn — evI vyutpattithI dvi-aNuk pudgalaskandhone paN (aNu- mahAnapaNun hovAthI) kAyatva chhe. (have paramANuone aNumahAnapaNun kaI rIte chhe te batAvIne paramANuonun paN kAyatva siddha karavAmAn Ave chhe) vyakti ane shaktirUpe

Page 12 of 256
PDF/HTML Page 52 of 296
single page version

12

द्वयणुकपुद्गलस्कन्धानामपि तथाविधत्वम् । अणवश्च महान्तश्च व्यक्तिशक्तिरूपाभ्या- मिति परमाणूनामेकप्रदेशात्मकत्वेऽपि तत्सिद्धिः । व्यक्त्यपेक्षया शक्त्यपेक्षया च प्रदेश- प्रचयात्मकस्य महत्त्वस्याभावात्कालाणूनामस्तित्वनियतत्वेऽप्यकायत्वमनेनैव साधितम् । अत एव तेषामस्तिकायप्रकरणे सतामप्यनुपादानमिति ।।४।। ‘aNu tem ja mahAn’ hovAthI (arthAt paramANuo vyaktirUpe ekapradeshI ane shaktirUpe anekapradeshI hovAthI) paramANuone paN, temane ekapradeshAtmakapaNun hovA chhatAn paN, (aNumahAnapaNun siddha thavAthI) kAyatva siddha thAy chhe. kALANuone vyakti- apekShAe tem ja shakti-apekShAe pradeshaprachayAtmak mahAnapaNAno abhAv hovAthI, joke teo astitvamAn niyat chhe topaN, temane akAyatva chhe em AnAthI ja (-A kathanathI ja) siddha thayun. mATe ja, joke teo sat (vidyamAn) chhe topaN, temane astikAyanA prakaraNamAn lIdhA nathI.

bhAvArtha — pAnch astikAyonAn nAm jIv, pudgal, dharma, adharma ane AkAsh chhe. A nAmo temanA artha pramANe chhe.

A pAnche dravyo paryAyArthik naye potAthI kathanchit bhinna evA astitvamAn rahelAn chhe ane dravyArthik naye astitvathI ananya chhe.

vaLI A pAnche dravyo kAyatvavALAn chhe kAraN ke teo aNumahAn chhe. teo aNumahAn kaI rIte chhe te batAvavAmAn Ave chhe — ‘अणुमहान्तः’nI vyutpatti traN prakAre chhe(1) अणुभिः महान्तः अणुमहान्तः arthAt jeo bahu pradesho vaDe (-bethI vadhAre pradesho vaDe) moTA hoy teo aNumahAn chhe. A vyutpatti pramANe jIvo, dharma ane adharma asankhyapradeshI hovAthI aNumahAn chhe; AkAsh anantapradeshI hovAthI aNumahAn chhe; ane tri-aNuk skandhathI mAnDIne anantANuk skandh sudhInA badhA skandho bahupradeshI hovAthI aNumahAn chhe. (2) अणुभ्याम् महान्तः अणुमहान्तः arthAt jeo be pradesho vaDe moTA hoy teo aNumahAn chhe. A vyutpatti pramANe dvi-aNuk skandho aNumahAn chhe. (3) अणवश्च महान्तश्च अणुमहान्तः arthAt jeo aNurUp (-ekapradeshI) paN hoy ane mahAn (-anekapradeshI) paN hoy teo aNumahAn chhe. A vyutpatti pramANe paramANuo aNumahAn chhe, kAraN ke vyakti-apekShAe teo ekapradeshI chhe ane shakti-apekShAe anekapradeshI paN (upachArathI) chhe. A rIte uparyukta pAnche dravyo aNumahAn hovAthI kAyatvavALAn chhe em siddha thayun.

Page 13 of 256
PDF/HTML Page 53 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

अस्ति ह्यस्तिकायानां गुणैः पर्यायैश्च विविधैः सह स्वभावो आत्मभावोऽ नन्यत्वम् । वस्तुनो विशेषा हि व्यतिरेकिणः पर्याया गुणास्तु त एवान्वयिनः । तत

kALANune astitva chhe parantu koI prakAre paN kAyatva nathI, tethI te dravya chhe paN astikAy nathI. 4.

anvayArtha — [येषाम्] jemane [विविधैः] vividh [गुणैः] guNo ane [पर्ययैः] *paryAyo (-pravAhakramanA tem ja vistArakramanA ansho) [सह] sAthe [ स्वभावः ] potApaNun [अस्ति] chhe [ते] te [अस्तिकायाः भवन्ति] astikAyo chhe [यैः] ke jemanAthI [त्रैलोक्यम्] traN lok [निष्पन्नम्] niShpanna chhe.

TIkA — ahIn, pAnch astikAyone astitva kayA prakAre chhe ane kAyatva kayA prakAre chhe te kahyun chhe.

kharekhar astikAyone vividh guNo ane paryAyo sAthe svapaNun — potApaNun — ananyapaNun chhe. vastunA ¹vyatirekI visheSho te paryAyo chhe ane ²anvayI visheSho te *paryAyo =(pravAhakramanA tem ja vistArakramanA ) nirvibhAg ansho. [ pravAhakramanA ansho to darek

dravyane hoy chhe, parantu vistArakramanA ansho astikAyane ja hoy chhe.] 1. vyatirek=bhed; ekanun bIjArUp nahi hovun te; ‘A te nathI’ evA gnAnanA nimittabhUt

2. anvay=ekarUpatA; sadrashatA; ‘A te ja chhe’ evA gnAnanA kAraNabhUt ekarUpapaNun. [guNomAn

Page 14 of 256
PDF/HTML Page 54 of 296
single page version

14

एकेन पर्यायेण प्रलीयमानस्यान्येनोपजायमानस्यान्वयिना गुणेन ध्रौव्यं बिभ्राणस्यै- कस्याऽपि वस्तुनः समुच्छेदोत्पादध्रौव्यलक्षणमस्तित्वमुपपद्यत एव । गुणपर्यायैः सह सर्वथान्यत्वे त्वन्यो विनश्यत्यन्यः प्रादुर्भवत्यन्यो ध्रुवत्वमालम्बत इति सर्वं विप्लवते । ततः साध्वस्तित्वसंभवप्रकारकथनम् । कायत्वसंभवप्रकारस्त्वयमुपदिश्यते । अवयविनो हि जीव- पुद्गलधर्माधर्माकाशपदार्थास्तेषामवयवा अपि प्रदेशाख्याः परस्परव्यतिरेकित्वात्पर्यायाः उच्यन्ते । तेषां तैः सहानन्यत्वे कायत्वसिद्धिरुपपत्तिमती । निरवयवस्यापि परमाणोः सावयवत्वशक्तिसद्भावात् कायत्वसिद्धिरनपवादा । न चैतदाशङ्कयम् पुद्गलादन्येषाम- guNo chhe. tethI ek paryAyathI pralay pAmatI, anya paryAyathI UpajatI ane anvayI guNathI dhruv rahetI ek ja vastune ¹vyay-utpAd-dhrauvyalakShaN astitva ghaTe chhe ja. ane jo guNo ne paryAyo sAthe (vastune) sarvathA anyatva hoy to to anya koI vinAsh pAme, anya koI prAdurbhAv (utpAd) pAme ane vaLI anya koI dhruv rahe — e rIte badhun ²viplav pAme. tethI (pAnch astikAyone) astitva kayA prakAre chhe te sambandhI A (uparyukta) kathan sAchun – yogya – nyAyayukta chhe.

have (temane) kAyatva kayA prakAre chhe te upadeshavAmAn Ave chhe — jIv, pudgal, dharma, adharma, ane AkAsh e padArtho ³avayavI chhe. pradesho nAmanA temanA je avayavo chhe teo paN paraspar vyatirekavALA hovAthI ⁴paryAyo kahevAy chhe. temanI sAthe te (pAnch) padArthone ananyapaNun hovAthI kAyatvasiddhi ghaTe chhe. paramANu (vyakti-apekShAe) ⁵niravayav hovA chhatAn tene sAvayavapaNAnI shaktino sadbhAv hovAthI kAyatvasiddhi ⁶nirapavAd chhe. tyAn

sadAy sadrashatA rahetI hovAthI temanAmAn sadAy anvay chhe, tethI guNo dravyanA anvayI visheSho (anvayavALA bhedo) chhe.] 1. astitvanun lakShaN athavA svarUp vyay-utpAd-dhrauvya chhe. 2. viplav=andhAdhUndhI; UthalapAthal; goTALo; virodh. 3. avayavI=avayavavALA; sAvayav; anshavALA; anshI; jemane avayavo (arthAt ekathI vadhAre

pradesho) hoy evA. 4. paryAyanun lakShaN paraspar vyatirek chhe. A lakShaN pradeshomAn paN vyApe chhe, kAraN ke ek pradesh

bIjA pradesharUp nahi hovAthI pradeshomAn paraspar vyatirek chhe; tethI pradesho paN paryAyo kahevAy chhe. 5. niravayav=avayav vagarano; ansh vagarano; niransh; ekathI vadhAre pradesh vinAno. 6. nirapavAd=apavAd rahit. [pAnch astikAyone kAyapaNun hovAmAn ek paN apavAd nathI, kAraN

Page 15 of 256
PDF/HTML Page 55 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

मूर्तत्वादविभाज्यानां सावयवत्वकल्पनमन्याय्यम् । दृश्यत एवाविभाज्येऽपि विहायसीदं घटाकाशमिदमघटाकाशमिति विभागकल्पनम् । यदि तत्र विभागो न कल्पेत तदा यदेव घटाकाशं तदेवाघटाकाशं स्यात् । न च तदिष्टम् । ततः कालाणुभ्योऽन्यत्र सर्वेषां कायत्वाख्यं सावयवत्वमवसेयम् । त्रैलोक्यरूपेण निष्पन्नत्वमपि तेषामस्ति- कायत्वसाधनपरमुपन्यस्तम् । तथाच — त्रयाणामूर्ध्वाऽधोमध्यलोकानामुत्पादव्ययध्रौव्यवन्त- स्तद्विशेषात्मका भावा भवन्तस्तेषां मूलपदार्थानां गुणपर्याययोगपूर्वकमस्तित्वं साधयन्ति । अनुमीयते च धर्माधर्माकाशानां प्रत्येकमूर्ध्वाऽधोमध्यलोकविभागरूपेण परिणमनात्कायत्वाख्यं सावयवत्वम् । जीवानामपि प्रत्येकमूर्ध्वाधोमध्यलोकविभागरूपेण evI AshankA karavI yogya nathI ke pudgal sivAyanA padArtho amUrtapaNAne lIdhe ¹avibhAjya hovAthI temanA sAvayavapaNAnI kalpanA nyAyaviruddha (geravAjabI) chhe. AkAsh avibhAjya hovA chhatAn temAn ‘A ghaTAkAsh chhe, A aghaTAkAsh (athavA paTAkAsh) chhe’ evI vibhAgakalpanA jovAmAn Ave chhe ja. jo tyAn (kathanchit) vibhAg na kalpavAmAn Ave to je ghaTAkAsh chhe te ja (sarvathA) aghaTAkAsh thAy; ane te to iShTa (mAnya) nathI. mATe kALANuo sivAy bIjA badhAne viShe kAyatva nAmanun sAvayavapaNun nakkI karavun.

temanun je traN lokarUpe niShpannapaNun (-rachAvun) kahyun te paN temanun astikAyapaNun (-astipaNun tathA kAyapaNun) siddha karavAnA sAdhan tarIke kahyun chhe. te A pramANe —

(1) Urdhva-adho-madhya traN lokanA utpAd-vyay-dhrauvyavALA bhAvo — ke jeo traN lokanA visheShasvarUp chhe teo — bhavatA thakA (pariNamatA thakA) temanA mUL padArthonun guNaparyAyayukta astitva siddha kare chhe. (traN lokanA bhAvo sadAy kathanchit sadrash rahe chhe ane kathanchit palaTAyA kare chhe te em siddha kare chhe ke traN lokanA mUL padArtho kathanchit sadrash rahe chhe ane kathanchit palaTAyA kare chhe arthAt te mUL padArthone utpAd- vyay-dhrauvyavALun athavA guNaparyAyavALun astitva chhe.)

(2) vaLI dharma, adharma ane AkAsh — e pratyek padArtha Urdhva-adho-madhya evA lokanA (traN) ²vibhAgarUpe pariNat hovAthI temane kAyatva nAmanun sAvayavapaNun chhe em anumAn karI shakAy chhe. darek jIvane paN Urdhva-adho-madhya evA lokanA (traN) 1. avibhAjya=jenA vibhAg na karI shakAy evA. 2. jo lokanA Urdhva, adha ane madhya evA traN bhAg chhe to pachhI ‘A Urdhvalokano AkAshabhAg

Page 16 of 256
PDF/HTML Page 56 of 296
single page version

16

परिणमनाल्लोकपूरणावस्थाव्यवस्थितव्यक्तेस्सदा सन्निहितशक्तेस्तदनुमीयत एव । पुद्गला- नामप्यूर्ध्वाधोमध्यलोकविभागरूपपरिणतमहास्कन्धत्वप्राप्तिव्यक्तिशक्ति योगित्वात्तथाविधा सावयव- त्वसिद्धिरस्त्येवेति ।।५।।

अत्र पञ्चास्तिकायानां कालस्य च द्रव्यत्वमुक्त म् । vibhAgarUpe pariNat +lokapUraN avasthArUp vyaktinI shaktino sadA sadbhAv hovAthI jIvone paN kAyatva nAmanun sAvayavapaNun chhe em anumAn karI ja shakAy chhe. pudgalo paN Urdhva-adho-madhya evA lokanA (traN) vibhAgarUpe pariNat mahAskandhapaNAnI prAptinI vyaktivALAn athavA shaktivALAn hovAthI temane paN tevI (kAyatva nAmanI) sAvayavapaNAnI siddhi chhe ja. 5.

anvayArtha — [त्रैकालिकभावपरिणताः] je traN kALanA bhAvarUpe pariName chhe tem ja [नित्याः] nitya chhe [ते च एव अस्तिकायाः] evA te ja astikAyo, [परिवर्तनलिङ्गसंयुक्ताः] parivartanaling (kAL) sahit, [द्रव्यभावं गच्छन्ति] dravyapaNAne pAme chhe (arthAt te chhaye dravyo chhe).

+lokapUraN=lokavyApI. [kevaLasamudghAt vakhate jIvane trilokavyApI avasthA thAy chhe. te vakhate ‘A

Page 17 of 256
PDF/HTML Page 57 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

द्रव्याणि हि सहक्रमभुवां गुणपर्यायाणामनन्यतयाधारभूतानि भवन्ति । ततो वृत्तवर्तमानवर्तिष्यमाणानां भावानां पर्यायाणां स्वरूपेण परिणतत्वादस्तिकायानां परिवर्तन- लिङ्गस्य कालस्य चास्ति द्रव्यत्वम् । न च तेषां भूतभवद्भविष्यद्भावात्मना परिणममाना- नामनित्यत्वम्, यतस्ते भूतभवद्भविष्यद्भावावस्थास्वपि प्रतिनियतस्वरूपापरित्यागान्नित्या एव । अत्र कालः पुद्गलादिपरिवर्तनहेतुत्वात्पुद्गलादिपरिवर्तनगम्यमानपर्यायत्वाच्चास्तिकायेष्वन्तर्भावार्थं स परिवर्तनलिङ्ग इत्युक्त इति ।।६।।

dravyo kharekhar sahabhAvI guNone tathA kramabhAvI paryAyone ¹ananyapaNe AdhArabhUt chhe. tethI vartI chUkelA, vartatA ane bhaviShyamAn vartanArA bhAvonA — paryAyonA svarUpe pariNamatA hovAne lIdhe (pAnch) astikAyo ane ²parivartanaling kAL (te chhaye) dravyo chhe. bhUt, vartamAn ne bhAvI bhAvosvarUpe pariNamatA hovAthI teo kAI anitya nathI, kAraN ke bhUt, vartamAn ne bhAvI bhAvarUp avasthAomAn paN pratiniyat (-potapotAnA nishchit) svarUpane nahi chhoDatA hovAthI teo nitya ja chhe.

ahIn kAL pudgalAdinA parivartanano hetu hovAthI tem ja pudgalAdinA parivartan dvArA tenA paryAyo gamya thatA (jaNAtA) hovAthI, teno astikAyomAn samAvesh karavA arthe, tene ‘³parivartanaling’ kahyo chhe. [pudgalAdi astikAyonun varNan karatAn temanun parivartan (pariNaman) varNavavun joIe ane temanun parivartan varNavatAn te parivartanamAn nimittabhUt padArthane (kALane) athavA te parivartan dvArA jenA paryAyo vyakta thAy chhe te padArthane (kALane) varNavavo asthAne na gaNAy. A rIte panchAstikAyanA varNananI andar kALanA varNanano samAvesh karavo anuchit nathI em darshAvavA arthe A gAthAsUtramAn kAL mATe ‘parivartanaling’ shabda vAparyo chhe.] 6. 1. ananyapaNe=abhinnapaNe. [jem agni AdhAr chhe ane uShNatA Adhey chhe chhatAn teo abhinna

chhe, tem dravya AdhAr chhe ane guNaparyAyo Adhey chhe chhatAn teo abhinna chhe.] 2. parivartanaling=pudgalAdinun parivartan jenun ling chhe te; pudgalAdinA pariNaman dvArA je jaNAy

chhe te. (ling=chihna; sUchak; gamak; gamya karAvanAr; jaNAvanAr; oLakhAvanAr.) 3. (1) jo pudgalAdinun parivartan thAy chhe to tenun koI nimitta hovun joIe — em parivartanarUpI chihna

‘ghaNo vakhat’ evI kALanI avasthAo) gamya thAy chhe tethI paN kAL ‘parivartanaling’ chhe. pt.. 3

Page 18 of 256
PDF/HTML Page 58 of 296
single page version

18

च जीवकर्मणोर्व्यवहारनयादेशादेकत्वेऽपि परस्परस्वरूपोपादानमिति ।।७।।

anvayArtha — [अन्योऽन्यं प्रविशन्ति] teo ekabIjAmAn pravesh kare chhe, [अन्योऽन्यस्य] anyonya [अवकाशम् ददन्ति] avakAsh Ape chhe, [मिलन्ति] paraspar (kShIranIravat) maLI jAy chhe, [अपि च] topaN [नित्यं] sadA [स्वकं स्वभावं] potapotAnA svabhAvane [न विजहन्ति] chhoDatAn nathI.

TIkA — ahIn chha dravyone paraspar atyant *sankar hovA chhatAn teo pratiniyat (-potapotAnA nishchit) svarUpathI chyut thatAn nathI em kahyun chhe.

tethI ja (-potapotAnA svabhAvathI chyut nahi thatAn hovAthI ja), pariNAmavALAn hovA chhatAn paN, teo nitya chhe em pUrve (chhaThThI gAthAmAn) kahyun hatun; ane tethI ja teo ekapaNun pAmatAn nathI, ane joke jIv tathA karmane vyavahAranayanA kathanathI ekapaNun (kahevAmAn Ave) chhe topaN teo (jIv tathA karma) ekabIjAnA svarUpane grahatAn nathI. 7.

Page 19 of 256
PDF/HTML Page 59 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

वा विद्यमानमात्रं वस्तु । सर्वथा नित्यस्य वस्तुनस्तत्त्वतः क्रमभुवां भावानामभावात्कुतो विकारवत्त्वम् । सर्वथा क्षणिकस्य च तत्त्वतः प्रत्यभिज्ञानाभावात् कुत एकसन्तानत्वम् । ततः प्रत्यभिज्ञानहेतुभूतेन केनचित्स्वरूपेण ध्रौव्यमालम्ब्यमानं काभ्यांचित्क्रमप्रवृत्ताभ्यां स्वरूपाभ्यां प्रलीयमानमुपजायमानं चैककालमेव परमार्थतस्त्रितयीमवस्थां बिभ्राणं वस्तु सदवबोध्यम् । अत एव सत्ताप्युत्पादव्ययध्रौव्यात्मिकाऽवबोद्धव्या, भावभाववतोः कथञ्चिदेकस्वरूपत्वात् । सा च

anvayArtha — [सत्ता] sattA [भङ्गोत्पादध्रौव्यात्मिका] utpAdavyayadhrauvyAtmak, [एका] ek, [सर्वपदार्था] sarvapadArthasthit, [सविश्वरूपा] savishvarUp, [अनन्तपर्याया] anantaparyAyamay ane [सप्रतिपक्षा] sapratipakSha [भवति] chhe.

sarvathA nitya vastune kharekhar kramabhAvI bhAvono abhAv thavAthI vikAr (-pheraphAr, pariNAm) kyAthi thAy? ane sarvathA kShaNik vastune viShe kharekhar ²pratyabhignAnano abhAv thavAthI ekapravAhapaNun kyAthi rahe? mATe pratyabhignAnanA hetubhUt koI svarUpathI dhruv rahetI ane koI be kramavartI svarUpothI naShTa thatI ne UpajatI — e rIte ek ja kALe paramArthe trevaDI (traN anshavALI) avasthAne dharatI vastu sat jANavI. tethI ja ‘sattA’ paN ‘utpAdavyayadhrauvyAtmak (trilakShaNA) jANavI, kAraN ke ³bhAv ane bhAvavAnanun kathanchit ek svarUp hoy chhe. vaLI te (sattA) ‘ek’ chhe, kAraN ke te 1. sattva=satpaNun; hayAtapaNun; vidyamAnapaNun; hayAtano bhAv; ‘chhe’ evo bhAv. 2. vastu sarvathA kShaNik hoy to ‘je pUrve jovAmAn (-jANavAmAn) AvI hatI te ja A vastu chhe’

evun gnAn na thaI shake. 3. sattA bhAv chhe ane vastu bhAvavAn chhe.

Page 20 of 256
PDF/HTML Page 60 of 296
single page version

20

त्रिलक्षणस्य समस्तस्यापि वस्तुविस्तारस्य साद्रश्यसूचकत्वादेका । सर्वपदार्थस्थिता च त्रिलक्षणस्य सदित्यभिधानस्य सदिति प्रत्ययस्य च सर्वपदार्थेषु तन्मूलस्यैवोपलम्भात् । सविश्वरूपा च विश्वस्य समस्तवस्तुविस्तारस्यापि रूपैस्त्रिलक्षणैः स्वभावैः सह वर्तमानत्वात् । अनन्तपर्याया चानन्ताभिर्द्रव्यपर्यायव्यक्ति भिस्त्रिलक्षणाभिः परिगम्यमानत्वात् । एवंभूतापि सा न खलु निरंकुशा किन्तु सप्रतिपक्षा । प्रतिपक्षो ह्यसत्ता सत्तायाः, अत्रिलक्षणत्वं त्रिलक्षणायाः, अनेकत्वमेकस्याः, एकपदार्थस्थितत्वं सर्वपदार्थस्थितायाः, एकरूपत्वं सविश्वरूपायाः, एकपर्यायत्वमनन्तपर्यायाया इति । द्विविधा हि सत्ता — महासत्ता- trilakShaNavALA samasta vastuvistAranun sAdrashya sUchave chhe. vaLI te (sattA) ‘sarvapadArthasthit’ chhe, kAraN ke tenA kAraNe ja (-sattAne lIdhe ja) sarva padArthomAn trilakShaNanI (-utpAdavyayadhrauvyanI), ‘sat’ evA kathananI ane ‘sat’ evI pratItinI upalabdhi thAy chhe. vaLI te (sattA) ‘savishvarUp’ chhe, kAraN ke te vishvanAn rUpo sahit arthAt samasta vastuvistAranA trilakShaNavALA svabhAvo sahit varte chhe. vaLI te (sattA) ‘anantaparyAyamay’ chhe, kAraN ke te trilakShaNavALI anant dravyaparyAyarUp vyaktiothI vyApta chhe. (A pramANe ¹sAmAnya-visheShAtmak sattAnun tenA sAmAnya paDakhAnI apekShAe arthAt mahAsattArUp paDakhAnI apekShAe varNan thayun.)

AvI hovA chhatAn te kharekhar ²nirankush nathI parantu ³sapratipakSha chhe. (1) sattAne asattA pratipakSha chhe; (2) trilakShaNAne atrilakShaNapaNun pratipakSha chhe; (3) ekane anekapaNun pratipakSha chhe; (4) sarvapadArthasthitane ekapadArthasthitapaNun pratipakSha chhe; (5) savishvarUpane ekarUpapaNun pratipakSha chhe; (6) anantaparyAyamayane ekaparyAyamayapaNun pratipakSha chhe.

(uparyukta sapratipakShapaNun spaShTa samajAvavAmAn Ave chhe – ) sattA dvividh chhe mahAsattA ane avAntarasattA. temAn, sarvapadArthasamUhamAn vyApanArI, sAdrashyaastitvane 1. ahIn ‘sAmAnyAtmak’no artha ‘mahA’ samajavo ane ‘visheShAtmak’no artha ‘avAntar’ samajavo.

sAmAnya-visheShanA bIjA artho ahIn na samajavA. 2. nirankush=ankush vinAnI; viruddha pakSha vinAnI; nipratipakSha. [sAmAnyavisheShAtmak sattA upar varNavI

3. sapratipakSha=pratipakSha sahit; vipakSha sahit; viruddha pakSha sahit.