Page 41 of 256
PDF/HTML Page 81 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
चित्रकिर्मीरतान्वयाभावात्सुविशुद्धत्वं, तथैव च क्वचिज्जीवद्रव्ये ज्ञानावरणादिकर्मकिर्मीरता- न्वयाभावादाप्तागमसम्यगनुमानातीन्द्रियज्ञानपरिच्छिन्नात्सिद्धत्वमिति ।।२०।। chitravichitrapaNAno anvay ( – santati, pravAh) chhe, tem te jIvadravyamAn vyApti- gnAnAbhAsanun kAraN (nIchenA khullA bhAgamAn) gnAnAvaraNAdi karmathI thayelA chitra- vichitrapaNAno anvay chhe. vaLI jem te vAnsamAn (uparanA bhAgamAn) suvishuddhapaNun chhe kAraN ke (tyAn) vichitra chitrothI thayelA chitravichitrapaNAnA anvayano abhAv chhe, tem te jIvadravyamAn (uparanA bhAgamAn) siddhapaNun chhe kAraN ke (tyAn) gnAnAvaraNAdi karmathI thayelA chitravichitrapaNAnA anvayano abhAv chhe — ke je abhAv Apta-AgamanA gnAnathI, samyak anumAnagnAnathI ane atIndriy gnAnathI jaNAy chhe.
bhAvArtha — sansArI jIvanI pragaT sansArI dashA joIne agnAnI jIvane bhram Upaje chhe ke — ‘jIv sadA sansArI ja rahe, siddha thaI shake ja nahi; jo siddha thAy to sarvathA asat-utpAdano prasang Ave.’ parantu agnAnInI A vAt yogya nathI.
jevI rIte jIvane devAdirUp ek paryAyanA kAraNano nAsh thatAn te paryAyano nAsh thaI anya paryAy utpanna thAy chhe, jIvadravya to tenun te ja rahe chhe, tevI rIte jIvane sansAraparyAyanA kAraNabhUt moharAgadveShAdino nAsh thatAn sansAraparyAyano nAsh thaI siddhaparyAy utpanna thAy chhe, jIvadravya to tenun te ja rahe chhe. sansAraparyAy ane siddhaparyAy banne ek ja jIvadravyanA paryAyo chhe.
vaLI anya prakAre samajAvavAmAn Ave chhe — dhAro ke ek lAmbo vAns Ubho rAkhavAmAn Avyo chhe; teno nIcheno keTalok bhAg rangaberangI karavAmAn Avyo chhe ane bAkIno uparano bhAg arangI ( – svAbhAvik shuddha) chhe. A vAnsanA rangaberangI bhAgamAnno keTalok bhAg khullo rAkhavAmAn Avyo chhe ane bAkIno badho rangaberangI bhAg ane Akhoy arangI bhAg DhAnkI dIdhelo chhe. A vAnsano khullo bhAg rangaberangI joIne avichArI jIv ‘jyAn jyAn vAns hoy tyAn tyAn rangaberangIpaNun hoy’ evI vyApti ( – niyam, avinAbhAvasambandh) kalpI le chhe ane AvA khoTA vyAptignAn dvArA evun anumAn tArave chhe ke ‘nIchethI chhek upar sudhI Akho vAns rangaberangI chhe’. A anumAn mithyA chhe; kAraN ke kharekhar to A vAnsano uparano bhAg rangaberangIpaNAnA abhAvavALo chhe, arangI chhe. vAnsanA draShTAntanI mAphak — koI ek bhavya jIv chhe; teno nIcheno keTalok bhAg (arthAt anAdi kALathI vartamAn kAL pt.. 6
Page 42 of 256
PDF/HTML Page 82 of 296
single page version
42
जीवस्योत्पादव्ययसदुच्छेदासदुत्पादकर्तृत्वोपपत्त्युपसंहारोऽयम् । sudhIno ane amuk bhaviShya kAL sudhIno bhAg) sansArI chhe ane bAkIno uparano anant bhAg siddharUp ( – svAbhAvik shuddha) chhe. A jIvanA sansArI bhAgamAnno keTalok bhAg khullo (pragaT) chhe ane bAkIno badho sansArI bhAg ane Akhoy siddharUp bhAg DhankAyelo (apragaT) chhe. A jIvano khullo (pragaT) bhAg sansArI joIne agnAnI jIv ‘jyAn jyAn jIv hoy tyAn tyAn sansArIpaNun hoy’ evI vyApti kalpI le chhe ane AvA khoTA vyAptignAn dvArA evun anumAn tArave chhe ke ‘anAdi-anant Akho jIv sansArI chhe’. A anumAn mithyA chhe; kAraN ke A jIvano uparano bhAg ( – amuk bhaviShya kAL pachhIno bAkIno anant bhAg) sansArIpaNAnA abhAvavALo chhe, siddharUp chhe — em sarvagnapraNIt AgamanA gnAnathI, samyak anumAnagnAnathI ane atIndriy gnAnathI spaShTa jaNAy chhe.
Am anek prakAre nakkI thAy chhe ke jIv sansAraparyAy naShTa karI siddhaparyAye pariName tyAn sarvathA asatno utpAd thato nathI. 20.
anvayArtha — [एवम्] e rIte [गुणपर्ययैः सहितः] guNaparyAyo sahit [जीवः] jIv [संसरन्] sansaraN karato thako [भावम्] bhAv, [अभावम्] abhAv, [भावाभावम्] bhAvAbhAv [च] ane [अभावभावम्] abhAvabhAvane [करोति] kare chhe.
TIkA — A, jIvane utpAd, vyay, sat-vinAsh ane asat-utpAdanun kartApaNun hovAnI siddhirUp upasanhAr chhe.
Page 43 of 256
PDF/HTML Page 83 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
द्रव्यं हि सर्वदाऽविनष्टानुत्पन्नमाम्नातम् । ततो जीवद्रव्यस्य द्रव्यरूपेण नित्यत्वमुपन्यस्तम् । तस्यैव देवादिपर्यायरूपेण प्रादुर्भवतो भावकर्तृत्वमुक्तं ; तस्यैव च मनुष्यादिपर्यायरूपेण व्ययतोऽभावकर्तृत्वमाख्यातं; तस्यैव च सतो देवादिपर्याय- स्योच्छेदमारभमाणस्य भावाभावकर्तृत्वमुदितं; तस्यैव चासतः पुनर्मनुष्यादिपर्यायस्योत्पाद- मारभमाणस्याभावभावकर्तृत्वमभिहितम् । सर्वमिदमनवद्यं द्रव्यपर्यायाणामन्यतरगुणमुख्यत्वेन व्याख्यानात् । तथाहि — यदा जीवः पर्यायगुणत्वेन द्रव्यमुख्यत्वेन विवक्ष्यते तदा नोत्पद्यते, न विनश्यति, न च क्रमवृत्त्यावर्तमानत्वात् सत्पर्यायजातमुच्छिनत्ति, नासदुत्पादयति । यदा तु द्रव्यगुणत्वेन पर्यायमुख्यत्वेन विवक्ष्यते तदा प्रादुर्भवति, विनश्यति, सत्पर्यायजातमतिवाहितस्वकालमुच्छिनत्ति, असदुपस्थितस्वकालमुत्पादयति चेति ।
dravya kharekhar sarvadA avinaShTa ane anutpanna AgamamAn kahyun chhe; tethI jIvadravyane dravyarUpe nityapaNun kahevAmAn Avyun. (1) devAdiparyAyarUpe Upajatun hovAthI tene ja ( – jIvadravyane ja) bhAvanun ( – utpAdanun) kartApaNun kahevAmAn Avyun chhe; (2) manuShyAdi- paryAyarUpe nAsh pAmatun hovAthI tene ja abhAvanun ( – vyayanun) kartApaNun kahevAmAn Avyun chhe; (3) sat ( – vidyamAn) devAdiparyAyano nAsh karatun hovAthI tene ja bhAvAbhAvanun ( – satnA vinAshanun) kartApaNun kahevAmAn Avyun chhe; ane (4) pharIne asat ( – avidyamAn) manuShyAdiparyAyano utpAd karatun hovAthI tene ja abhAvabhAvanun ( – asatnA utpAdanun) kartApaNun kahevAmAn Avyun chhe.
— A badhun niravadya (nirdoSh, nirbAdh, aviruddha) chhe, kAraN ke dravya ane paryAyomAnthI ekanI gauNatAthI ane anyanI mukhyatAthI kathan karavAmAn Ave chhe. te A pramANe —
jyAre jIv paryAyanI gauNatAthI ane dravyanI mukhyatAthI vivakShit hoy chhe tyAre te (1) Upajato nathI, (2) vinAsh pAmato nathI, (3) kramavRuttie nahi vartato hovAthI sat ( – vidyamAn) paryAyasamUhane vinaShTa karato nathI ane (4) asatne ( – avidyamAn paryAyasamUhane) utpanna karato nathI; ane jyAre jIv dravyanI gauNatAthI ane paryAyanI mukhyatAthI vivakShit hoy chhe tyAre te (1) Upaje chhe, (2) vinAsh pAme chhe, (3) jeno svakAL vItI gayo chhe evA sat ( – vidyamAn) paryAyasamUhane vinaShTa kare chhe ane (4) jeno svakAL upasthit thayo chhe ( – AvI pahonchyo chhe) evA asatne ( – avidyamAn paryAyasamUhane) utpanna kare chhe.
Page 44 of 256
PDF/HTML Page 84 of 296
single page version
44
स खल्वयं प्रसादोऽनेकान्तवादस्य यदीद्रशोऽपि विरोधो न विरोधः ।।२१।।
अत्र सामान्येनोक्त लक्षणानां षण्णां द्रव्याणां मध्यात् पंचानामस्तिकायत्वं व्यवस्थापितम् ।
te A prasAd kharekhar anekAntavAdano chhe ke Avo virodh paN (kharekhar) virodh nathI. 21.
anvayArtha — [जीवाः] jIvo, [पुद्गलकायाः] pudgalakAyo, [आकाशम्] AkAsh ane [शेषौ अस्तिकायौ] bAkInA be astikAyo [अमयाः] akRut chhe, [अस्तित्वमयाः] astitvamay chhe ane [हि] kharekhar [लोकस्य कारणभूताः] lokanA kAraNabhUt chhe.
TIkA — ahIn (A gAthAmAn), sAmAnyapaNe jemanun svarUp (pUrve) kahevAmAn Avyun chhe evAn chha dravyomAnthI pAnchane astikAyapaNun sthApit karavAmAn Avyun chhe.
akRut hovAthI, astitvamay hovAthI ane anek prakAranI *potAnI pariNatirUp lokanAn kAraN hovAthI jeo svIkAravAmAn ( – sammat karavAmAn) AvyAn 1. lok chha dravyonA anekavidh pariNAmarUp ( – utpAdavyayadhrauvyarUp) chhe; tethI chha dravyo kharekhar lokanAn
Page 45 of 256
PDF/HTML Page 85 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
पगम्यमानेषु षट्सु द्रव्येषु जीवपुद्गलाकाशधर्माधर्माः प्रदेशप्रचयात्मकत्वात् पञ्चास्तिकायाः । न खलु कालस्तदभावादस्तिकाय इति सामर्थ्यादवसीयत इति ।।२२।।
वृत्तिरूपः परिणामः । स खलु सहकारिकारणसद्भावे द्रष्टः, गतिस्थित्यवगाहपरिणामवत् । chhe evAn chha dravyomAn jIv, pudgal, AkAsh, dharma ne adharma pradeshaprachayAtmak ( – pradeshonA samUhamay) hovAthI e pAnch astikAyo chhe. kALane pradeshaprachayAtmakapaNAno abhAv hovAthI te kharekhar astikAy nathI em (vagar-kahye paN) sAmarthyathI nakkI thAy chhe. 22.
anvayArtha — [सद्भावस्वभावानाम्] sattAsvabhAvavALAn [जीवानाम् तथा एव पुद्गलानाम् च] jIvo ane pudgalonA [परिवर्तनसम्भूतः] parivartanathI siddha thato [कालः] evo kAL [नियमेन प्रज्ञप्तः] (sarvagno dvArA) niyamathI (nishchayathI) upadeshavAmAn Avyo chhe.
TIkA — kAL astikAyapaNe anukta ( – nahi kahevAmAn Avelo) hovA chhatAn tene arthapaNun ( – padArthapaNun) siddha thAy chhe em ahIn darshAvyun chhe.
A jagatamAn kharekhar jIvone ane pudgalone sattAsvabhAvane lIdhe pratikShaN utpAdavyayadhrauvyanI ekavRuttirUp pariNAm varte chhe. te ( – pariNAm) kharekhar sahakArI kAraNanA sadbhAvamAn jovAmAn Ave chhe, gati-sthiti-avagAhapariNAmanI mAphak. (jem
Page 46 of 256
PDF/HTML Page 86 of 296
single page version
46
यस्तु सहकारिकारणं स कालः । तत्परिणामान्यथानुपपत्तिगम्यमानत्वादनुक्तोऽपि निश्चय- कालोऽस्तीति निश्चीयते । यस्तु निश्चयकालपर्यायरूपो व्यवहारकालः स जीवपुद्गल- परिणामेनाभिव्यज्यमानत्वात्तदायत्त एवाभिगम्यत एवेति ।।२३।।
gati, sthiti ane avagAharUp pariNAmo dharma, adharma ane AkAsharUp sahakArI kAraNonA sadbhAvamAn hoy chhe, tem utpAdavyayadhrauvyanI ekatArUp pariNAm sahakArI kAraNanA sadbhAvamAn hoy chhe.) A je sahakArI kAraN te kAL chhe. 1jIv-pudgalanA pariNAmanI 2anyathA anupapatti dvArA jaNAto hovAthI, nishchayakAL — (astikAyapaNe) anukta hovA chhatAn paN — (dravyapaNe) vidyamAn chhe em nakkI thAy chhe. ane je nishchayakALanA paryAyarUp vyavahArakAL te, jIv-pudgalonA pariNAmathI vyakta ( – gamya) thato hovAthI jarUr tadAshrit ja ( – jIv ane pudgalanA pariNAmane Ashrit ja) gaNavAmAn Ave chhe. 23.
chhe topaN jIv-pudgalonA pariNAm spaShTa khyAlamAn AvatA hovAthI kALadravyane siddha karavAmAn mAtra te benA pariNAmanI ja vAt levAmAn AvI chhe. 2. anyathA anupapatti=bIjI koI rIte nahi banI shakavun te. [jIv-pudgalonA utpAdavyayadhrauvyAtmak
padArtha vinA ( – nishchayakAL vinA) hoI shake nahi. jem AkAsh vinA dravyo avagAh pAmI
Page 47 of 256
PDF/HTML Page 87 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
anvayArtha — [कालः इति] kAL (nishchayakAL) [व्यपगतपञ्चवर्णरसः] pAnch varNa ne pAnch ras rahit, [व्यपगतद्विगन्धाष्टस्पर्शः च] be gandh ne ATh sparsha rahit, [अगुरुलघुकः] agurulaghu, [अमूर्तः] amUrta [च] ane [वर्तनलक्षणः] vartanA- lakShaNavALo chhe.
lokAkAshanA ekek pradeshe ekek kALANu (kALadravya) sthit chhe. A kALANu (kALadravya) te nishchayakAL chhe. alokAkAshamAn kALANu (kALadravya) nathI.
A kAL (nishchayakAL) varNa-gandh-ras-sparsha rahit chhe, varNAdi rahit hovAthI amUrta chhe ane amUrta hovAthI sUkShma, atIndriyagnAnagrAhya chhe. vaLI te ShaTguN- hAnivRuddhisahit agurulaghutvasvabhAvavALo chhe. kALanun lakShaN vartanAhetutva chhe; eTale ke, jem shiyALAmAn svayam adhyayanakriyA karatA puruShane agni sahakArI ( – bahirang nimitta) chhe ane jem svayam pharavAnI kriyA karatA kumbhAranA chAkane nIchenI khIlI sahakArI chhe tem nishchayathI svayamev pariNAm pAmatAn jIv-pudgalAdi dravyone (vyavahArathI) kALANurUp nishchayakAL bahirang nimitta chhe.
prashna — alokamAn kALadravya nathI to tyAn AkAshanI pariNati kaI rIte thaI shake?
uttar — jem laTakatI moTI dorIne, moTA vAnsane ke kumbhAranA chAkane ek ja jagyAe sparshavA chhatAn sarvatra chalan thAy chhe, jem manogna sparshanendriyaviShayano ke rasanendriyaviShayano sharIranA ek ja bhAgamAn sparsha thavA chhatAn AkhA AtmAmAn sukhAnubhav thAy chhe ane jem sarpadansh ke vraN (jakham) vagere sharIranA ek ja bhAgamAn thavA chhatAn AkhA AtmAmAn dukhavedanA thAy chhe, tem kALadravya lokAkAshamAn ja hovA chhatAn AkhA AkAshamAn pariNati thAy chhe kAraN ke AkAsh akhanD ek dravya chhe. *shrI amRutachandrAchAryadeve A 24mI gAthAnI TIkA lakhI nathI tethI gujarAtI anuvAdamAn anvayArtha
Page 48 of 256
PDF/HTML Page 88 of 296
single page version
48
परमाणुप्रचलनायत्तः समयः । नयनपुटघटनायत्तो निमिषः । तत्संख्याविशेषतः काष्ठा कला नाली च । गगनमणिगमनायत्तो दिवारात्रः । तत्संख्याविशेषतः मासः, ऋतुः, अयनं, संवत्सरः इति । एवंविधो हि व्यवहारकालः केवलकालपर्यायमात्रत्वेनावधारयितुमशक्यत्वात् परायत्त इत्युपमीयत इति ।।२५।।
ahIn e khAs dhyAnamAn rAkhavun ke kAL koI dravyane pariNamAvato nathI, sampUrNa svatantratAthI svayamev pariNamatAn dravyone te bAhyanimittamAtra chhe.
anvayArtha — [समयः] samay, [निमिषः] nimeSh, [काष्ठा] kAShThA, [कला च] kaLA, [नाली] ghaDI, [ततः दिवारात्रः] ahorAtra ( – divas), [मासर्त्वयनसंवत्सरम्] mAs, tu, ayan ane varSha — [इति कालः] evo je kAL (arthAt vyavahArakAL) [परायत्तः] te parAshrit chhe.
paramANunA gamanane Ashrit samay chhe; AnkhanA vInchAvAne Ashrit nimeSh chhe; tenI ( – nimeShanI) amuk sankhyAthI kAShThA, kaLA ane ghaDI hoy chhe; sUryanA gamanane Ashrit ahorAtra hoy chhe; ane tenI ( – ahorAtranI) amuk sankhyAthI mAs, tu, ayan ne varSha hoy chhe. — Avo vyavahArakAL kevaL kALanA paryAyamAtrapaNe avadhAravo ashakya hovAthI (arthAt paranI apekShA vinA — paramANu, Ankh, sUrya vagere par padArthonI apekShA vinA — vyavahArakALanun mAp nakkI karavun ashakya hovAthI) tene ‘parAshrit’ evI upamA ApavAmAn Ave chhe.
Page 49 of 256
PDF/HTML Page 89 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
bhAvArtha — ‘samay’ nimittabhUt evA mand gatie pariNat pudgal-paramANu vaDe pragaT thAy chhe — mapAy chhe (arthAt paramANune ek AkAshapradeshethI bIjA anantar AkAshapradeshe mand gatithI jatAn je vakhat lAge tene samay kahevAmAn Ave chhe). ‘nimeSh’ AnkhanA vInchAvAthI pragaT thAy chhe (arthAt khullI Ankhane vInchAtAn je vakhat lAge tene nimeSh kahevAmAn Ave chhe ane te ek nimeSh asankhyAt samayono hoy chhe). pandar nimeShanI ek ‘kAShThA’, trIsh kAShThAnI ek ‘kaLA’, vIshathI k kadhik kaLAnI ek ‘ghaDI’ ane be ghaDInun ek ‘muhUrta’ bane chhe. ‘ahorAtra’ sUryanA gamanathI pragaT thAy chhe (ane te ek ahorAtra trIsh muhUrtanun hoy chhe). trIsh ahorAtrano ek ‘mAs’, be mAsanI ek ‘RUtu’, traN RUtunun ek ‘ayan’ ane be ayananun ek ‘varSha’ bane chhe. — A badho vyavahArakAL chhe. ‘palyopam’, ‘sAgaropam’ vagere paN vyavahArakALanA bhedo chhe.
uparokta samay-nimeShAdi badhAy kharekhar kevaL nishchayakALanA ja ( – kALadravyanA ja) paryAyo chhe parantu teo paramANu vagere dvArA pragaT thatA hovAthI (arthAt par padArtho dvArA mApI shakAtA hovAthI) temane upachArathI parAshrit kahevAmAn Ave chhe. 25.
anvayArtha — [ चिरं वा क्षिप्रं ] ‘chir’ athavA ‘kShipra’ evun gnAn ( – bahu kAL athavA thoDo kAL evun gnAn) [मात्रारहितं तु] parimAN vinA ( – kALanA mAp vinA) [न अस्ति] hoy nahi; [सा मात्रा अपि] ane te parimAN [खलु] kharekhar [पुद्गलद्रव्येण विना] pudgaladravya vinA thatun nathI; [तस्मात्] tethI [कालः प्रतीत्यभवः] kAL AshritapaNe UpajanAro chhe (athAt vyavahArakAL parano Ashray karIne Upaje chhe em UpachArathI kahevAy chhe). pt.. 7
Page 50 of 256
PDF/HTML Page 90 of 296
single page version
50
सम्प्रत्ययः । स खलु दीर्घह्रस्वकालनिबन्धनं प्रमाणमन्तरेण न सम्भाव्यते । तदपि प्रमाणं पुद्गलद्रव्यपरिणाममन्तरेण नावधार्यते । ततः परपरिणामद्योतमानत्वाद्वयवहारकालो निश्चये- नानन्याश्रितोऽपि प्रतीत्यभव इत्यभिधीयते । तदत्रास्तिकायसामान्यप्ररूपणायामस्तिकायत्वा- भावात्साक्षादनुपन्यस्यमानोऽपि जीवपुद्गलपरिणामान्यथानुपपत्त्या निश्चयरूपस्तत्परिणामा- यत्ततया व्यवहाररूपः कालोऽस्तिकायपञ्चकवल्लोकरूपेण परिणत इति खरतर ऊष्टयाभ्युप गम्यत इति ।।२६।।
TIkA — ahIn vyavahArakALanA kathanchit parAshritapaNA viShe satya yukti kahevAmAn AvI chhe.
pratham to, nimeSh-samayAdi vyavahArakALamAn ‘chir’ ane ‘kShipra’ evun gnAn ( – lAmbo kAL ane TUnko kAL evun gnAn) thAy chhe. te gnAn kharekhar lAmbA ane TUnkA kAL sAthe sambandh rAkhanArA pramAN ( – kALaparimAN) vinA sambhavatun nathI; ane te pramAN pudgaladravyanA pariNAm vinA nakkI thatun nathI. tethI, vyavahArakAL paranA pariNAm dvArA jaNAto hovAthI — joke nishchayathI te anyane Ashrit nathI topaN - AshritapaNe UpajanAro ( – parane avalambIne Upajato) kahevAmAn Ave chhe.
mATe, joke kALane astikAyapaNAnA abhAvane lIdhe ahIn astikAyanI sAmAnya prarUpaNAmAn tenun *sAkShAt kathan nathI topaN, jIv-pudgalanA pariNAmanI anyathA anupapatti vaDe siddha thato nishchayarUp kAL ane temanA pariNAmane Ashrit nakkI thato vyavahArarUp kAL panchAstikAyanI mAphak lokarUpe pariNat chhe — em, ati tIkShNa draShTithI jANI shakAy chhe.
bhAvArtha — ‘samay’ TUnko chhe, ‘nimeSh’ lAmbo chhe ane muhUrta’ tenAthI paN lAmbun chhe evun je gnAn thAy chhe te ‘samay’, ‘nimeSh’ vagerenun parimAN jANavAthI thAy chhe; ane te kALaparimAN pudgalo dvArA nakkI thAy chhe. tethI vyavahArakALanI utpatti pudgalo dvArA thatI (upachArathI) kahevAmAn Ave chhe. *sAkShAt=sIdhun. [kALanun vistRut sIdhun kathan shrI pravachanasAranA dvitIy shrutaskandhamAn karavAmAn
jANI levun.]
Page 51 of 256
PDF/HTML Page 91 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
इति समयव्याख्यायामन्तर्नीतषड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसामान्यव्याख्यानरूपः पीठबन्धः समाप्तः ।।
e rIte joke vyavahArakALanun mAp pudgal dvArA thatun hovAthI tene upachArathI pudgalAshrit kahevAmAn Ave chhe topaN nishchayathI te kevaL kALadravyanA ja paryAyarUp chhe, pudgalathI sarvathA bhinna chhe — em samajavun. jem das sher pANInA mATImay ghaDAnun mAp pANI dvArA thatun hovA chhatAn ghaDo mATInA ja paryAyarUp chhe, pANInA paryAyarUp nathI, tem samay-nimeShAdi vyavahArakALanun mAp pudgal dvArA thatun hovA chhatAn vyavahArakAL kALadravyanA ja paryAyarUp chhe, pudgalanA paryAyarUp nathI.
kALasambandhI gAthAsUtronA kathanano sankShep A pramANe chhe — jIvapudgalonA pariNAmamAn (samayavishiShTa vRuttimAn) vyavahAre samayanI apekShA Ave chhe; tethI samayane utpanna karanAro koI padArtha avashya hovo joIe. A padArtha te kALadravya chhe. kALadravya pariNamavAthI vyavahArakAL thAy chhe ane te vyavahArakAL pudgal dvArA mapAto hovAthI tene upachArathI parAshrit kahevAmAn Ave chhe. panchAstikAyanI mAphak nishchayavyavahArarUp kAL paN lokarUpe pariNat chhe em sarvagnoe joyun chhe ane ati tIkShNa draShTi vaDe spaShTa samyak anumAn paN thaI shake chhe.
kALasambandhI kathanano tAtparyArtha nIche pramANe grahavAyogya chhe — atIt anant kALamAn jIvane ek chidAnandarUp kAL ja (svakAL ja) jeno svabhAv chhe evA jIvAstikAyanI upalabdhi thaI nathI; te jIvAstikAyanun ja samyak shraddhAn, tenun ja rAgAdithI bhinnarUpe bhedagnAn ane temAn ja rAgAdivibhAvarUp samasta sankalpa- vikalpajALanA tyAg vaDe sthir pariNati kartavya chhe. 26.
A rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI panchAstikAyasangrah shAstranI shrI amRutachandrAchAryadevavirachit) samayavyAkhyA nAmanI TIkAmAn ShaDdravya-panchAstikAyanA sAmAnya vyAkhyAnarUp pIThikA samApta thaI.
have temanun ja ( – ShaDdravya ane panchAstikAyanun ja) visheSh vyAkhyAn karavAmAn Ave chhe. temAn pratham, jIvadravyAstikAyanun vyAkhyAn chhe.
Page 52 of 256
PDF/HTML Page 92 of 296
single page version
52
चिदात्मकत्वात्, व्यवहारेण चिच्छक्ति युक्त त्वाच्चेतयिता । निश्चयेनापृथग्भूतेन, व्यवहारेण पृथग्भूतेन चैतन्यपरिणामलक्षणेनोपयोगेनोपलक्षितत्वादुपयोगविशेषितः । निश्चयेन भावकर्मणां,
anvayArtha — [जीवः इति भवति] (sansArasthit) AtmA jIv chhe, [चेतयिता] chetayitA (chetanAro) chhe, [उपयोगविशेषितः] upayogalakShit chhe, [प्रभुः] prabhu chhe, [कर्ता] kartA chhe, [भोक्ता] bhoktA chhe, [देहमात्रः] dehapramAN chhe, [न हि मूर्तः] amUrta chhe [च] ane [कर्मसंयुक्तः] karmasanyukta chhe.
TIkA — ahIn (A gAthAmAn) sansAr-avasthAvALA AtmAnun 1sopAdhi ane nirupAdhi svarUp kahyun chhe.
AtmA nishchaye bhAvaprANanA dhAraNane lIdhe ‘jIv’ chhe, vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) dravyaprANanA dhAraNane lIdhe ‘jIv’ chhe; nishchaye 2chitsvarUp hovAthI ‘chetayitA’ (chetanAro) chhe, vyavahAre (sadbhUt vyavahAranaye) chitshaktiyukta hovAthI ‘chetayitA’ chhe; nishchaye 3apRuthagbhUt evA chaitanyapariNAmasvarUp upayog vaDe lakShit hovAthI ‘upayogalakShit’ chhe, vyavahAre (sadbhUt vyavahAranaye) pRuthagbhUt evA 1. sopAdhi=upAdhi sahit; jemAn paranI apekShA AvatI hoy evun. 2. nishchaye chitshaktine AtmA sAthe abhed chhe ane vyavahAre bhed chhe; tethI nishchaye AtmA chitshakti-
svarUp chhe ane vyavahAre chitshaktivAn chhe. 3. apRuthagbhUt=apRuthak; abhinna. (nishchaye upayog AtmAthI apRuthak chhe ane vyavahAre pRuthak chhe.)
Page 53 of 256
PDF/HTML Page 93 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
व्यवहारेण द्रव्यकर्मणामास्रवणबन्धनसंवरणनिर्जरणमोक्षणेषु स्वयमीशत्वात् प्रभुः । निश्चयेन पौद्गलिककर्मनिमित्तात्मपरिणामानां, व्यवहारेणात्मपरिणामनिमित्तपौद्गलिककर्मणां कर्तृत्वात्कर्ता । निश्चयेन शुभाशुभकर्मनिमित्तसुखदुःखपरिणामानां, व्यवहारेण शुभाशुभ- कर्मसंपादितेष्टानिष्टविषयाणां भोक्तृ त्वाद्भोक्ता । निश्चयेन लोकमात्रोऽपि विशिष्टावगाह- परिणामशक्ति युक्त त्वान्नामकर्मनिर्वृत्तमणु महच्च शरीरमधितिष्ठन् व्यवहारेण देहमात्रः । व्यवहारेण कर्मभिः सहैकत्वपरिणामान्मूर्तोऽपि निश्चयेन नीरूपस्वभावत्वान्न हि मूर्तः । निश्चयेन पुद्गलपरिणामानुरूपचैतन्यपरिणामात्मभिः, व्यवहारेण चैतन्यपरिणामानुरूपपुद्गल- परिणामात्मभिः कर्मभिः संयुक्त त्वात्कर्मसंयुक्त इति ।।२७।। chaitanyapariNAmasvarUp upayog vaDe lakShit hovAthI ‘upayogalakShit’ chhe; nishchaye bhAvakarmonAn Asrav, bandh, samvar, nirjarA ane mokSha karavAmAn svayam Ish (samartha) hovAthI ‘prabhu’ chhe, vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) dravyakarmonAn Asrav, bandh, samvar, nirjarA ane mokSha karavAmAn svayam Ish hovAthI ‘prabhu’ chhe; nishchaye paudgalik karmo jemanun nimitta chhe evA AtmapariNAmonun kartRutva hovAthI ‘kartA’ chhe, vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) AtmapariNAmo jemanun nimitta chhe evAn paudgalik karmonun kartRutva hovAthI ‘kartA’ chhe; nishchaye shubhAshubh karmo jemanun nimitta chhe evA sukhadukh- pariNAmonun bhoktRutva hovAthI ‘bhoktA’ chhe, vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) shubhAshubh karmothI sampAdit (prApta) iShTAniShTa viShayonun bhoktRutva hovAthI ‘bhoktA’ chhe; nishchaye lokapramAN hovA chhatAn, vishiShTa avagAhapariNAmanI shaktivALo hovAthI nAmakarmathI rachAtA nAnA – moTA sharIramAn raheto thako vyavahAre (sadbhUt vyavahAranaye) ‘dehapramAN’ chhe; vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) karmo sAthe ekatvapariNAmane lIdhe mUrta hovA chhatAn, nishchaye arUpI-svabhAvavALo hovAne lIdhe ‘amUrta’ chhe; *nishchaye pudgalapariNAmane anurUp chaitanyapariNAmAtmak karmo sAthe sanyukta hovAthI ‘karmasanyukta’ chhe; vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) chaitanyapariNAmane anurUp pudgalapariNAmAtmak karmo sAthe sanyukta hovAthI ‘karmasanyukta’ chhe.
bhAvArtha — pahelI 26 gAthAomAn ShaDdravya ane panchAstikAyanun sAmAnya *sansArI AtmA nishchaye nimittabhUt pudgalakarmone anurUp evA naimittik AtmapariNAmo sAthe (arthAt bhAvakarmo sAthe) sanyukta hovAthI karmasanyukta chhe ane vyavahAre nimittabhUt AtmapariNAmone
Page 54 of 256
PDF/HTML Page 94 of 296
single page version
54
र्ध्वगमनस्वभावत्वाल्लोकान्तमधिगम्य परतो गतिहेतोरभावादवस्थितः केवलज्ञानदर्शनाभ्यां स्वरूपभूतत्वादमुक्तोऽनन्तमतीन्द्रियं सुखमनुभवति । मुक्त स्य चास्य भावप्राणधारणलक्षणं nirUpaN karIne, have A 27mI gAthAthI temanun visheSh nirUpaN sharU karavAmAn Avyun chhe. temAn pratham, jIvanun (AtmAnun) nirUpaN sharU karatAn A gAthAmAn sansArasthit AtmAne jIv (arthAt jIvatvavALo), chetayitA, upayogalakShaNavALo, prabhu, kartA ityAdi kahyo chhe. jIvatva, chetayitRutva, upayog, prabhutva, kartRutva ityAdinun vivaraN AgaLanI gAthAomAn Avashe. 27.
anvayArtha — [कर्ममलविप्रमुक्तः] karmamaLathI mukta AtmA [ऊर्ध्वं] Unche [लोकस्य अन्तम्] lokanA antane [अधिगम्य] pAmIne [सः सर्वज्ञानदर्शी] te sarvagna-sarvadarshI [अनंतम्] anant [अनिन्द्रियम्] anindriy [सुखम्] sukhane [लभते] anubhave chhe.
AtmA (karmarajanA) paradravyapaNAne lIdhe karmarajathI sampUrNapaNe je kShaNe mukAy chhe ( – mukta thAy chhe), te ja kShaNe (potAnA) UrdhvagamanasvabhAvane lIdhe lokanA antane pAmIne AgaL gatihetuno abhAv hovAthI (tyAn) sthir raheto thako, kevaLagnAn ane kevaLadarshan (nij) svarUpabhUt hovAne lIdhe temanAthI nahi mukAto thako anant atIndriy sukhane anubhave chhe. te mukta AtmAne, bhAvaprANadhAraN jenun lakShaN ( – svarUp) chhe evun
Page 55 of 256
PDF/HTML Page 95 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
जीवत्वं, चिद्रूपलक्षणं चेतयितृत्वं, चित्परिणामलक्षण उपयोगः, निर्वर्तितसमस्ताधिकार- शक्ति मात्रं प्रभुत्वं, समस्तवस्त्वसाधारणस्वरूपनिर्वर्तनमात्रं कर्तृत्वं, स्वरूपभूतस्वातन्त्र्य- लक्षणसुखोपलम्भरूपं भोक्तृ त्वं, अतीतानन्तरशरीरपरिमाणावगाहपरिणामरूपं देहमात्रत्वं, उपाधिसम्बन्धविविक्त मात्यन्तिकममूर्तत्वम् । कर्मसंयुक्त त्वं तु द्रव्यभावकर्मविप्रमोक्षान्न भवत्येव । द्रव्यकर्माणि हि पुद्गलस्कन्धा भावकर्माणि तु चिद्विवर्ताः । विवर्तते हि चिच्छक्ति रनादिज्ञानावरणादिकर्मसम्पर्ककूणितप्रचारा परिच्छेद्यस्य विश्वस्यैकदेशेषु क्रमेण व्याप्रियमाणा । यदा तु ज्ञानावरणादिकर्मसम्पर्कः प्रणश्यति तदा परिच्छेद्यस्य विश्वस्य ‘jIvatva’ hoy chhe; chidrUp jenun lakShaN ( – svarUp) chhe evun ‘chetayitRutva’ hoy chhe; chitpariNAm jenun lakShaN ( – svarUp) chhe evo ‘upayog’ hoy chhe; prApta karelA samasta (Atmik) adhikAronI *shaktimAtrarUp ‘prabhutva’ hoy chhe; samasta vastuothI asAdhAraN evA svarUpanI niShpattimAtrarUp ( – nij svarUpane rachavArUp) ‘kartRutva’ hoy chhe; svarUpabhUt svAtantrya jenun lakShaN ( – svarUp) chhe evA sukhanI upalabdhirUp ‘bhoktRutva’ hoy chhe; atIt anantar ( – chhellA) sharIr pramANe avagAhapariNAmarUp ‘1dehapramANapaNun’ hoy chhe; ane upAdhinA sambandhathI 2vivikta evun Atyantik (sarvathA) ‘amUrtapaNun’ hoy chhe. (mukta AtmAne) ‘3karmasanyuktapaNun’ to nathI ja hotun, kAraN ke dravyakarmo ane bhAvakarmothI vimukti thaI chhe. dravyakarmo te pudgalaskandho chhe ane bhAvakarmo te 4chiddavivarto chhe. chitshakti anAdi gnAnAvaraNAdikarmonA samparkathI (sambandhathI) sankuchit vyApAravALI hovAne lIdhe gneyabhUt vishvanA ( – samasta padArthonA) ek ek deshamAn krame vyApAr karatI thakI vivartan pAme chhe. parantu jyAre gnAnAvaraNAdikarmono samparka *shakti=sAmarthya; Ishatva. (mukta AtmA samasta Atmik adhikArone bhogavavAmAn arthAt temano
amal karavAmAn svayam samartha chhe tethI te prabhu chhe.) 1. mukta AtmAnI avagAhanA charamasharIrapramAN hoy chhe tethI te chhellA dehanI apekShA laIne temane
‘dehapramANapaNun’ kahI shakAy chhe. 2. vivikta=bhinna; rahit. 3. pUrva sUtramAn kahelA ‘jIvatva’ Adi nav visheShomAnthI prathamanA ATh visheSho muktAtmAne paN
yathAsambhav hoy chhe, mAtra ek ‘karmasanyuktapaNun’ hotun nathI. 4. chiddavivarta=chaitanyano palaTo arthAt chaitanyanun ek viShayane chhoDI anya viShayane jANavArUpe
Page 56 of 256
PDF/HTML Page 96 of 296
single page version
56
सर्वदेशेषु युगपद्वयापृता कथञ्चित्कौटस्थ्यमवाप्य विषयान्तरमनाप्नुवन्ती न विवर्तते । स खल्वेष निश्चितः सर्वज्ञसर्वदर्शित्वोपलम्भः । अयमेव द्रव्यकर्मनिबन्धनभूतानां भाव- कर्मणां कर्तृत्वोच्छेदः । अयमेव च विकारपूर्वकानुभवाभावादौपाधिकसुखदुःखपरिणामानां भोक्तृ त्वोच्छेदः । इदमेव चानादिविवर्तखेदविच्छित्तिसुस्थितानन्तचैतन्यस्यात्मनः स्वतन्त्र- स्वरूपानुभूतिलक्षणसुखस्य भोक्तृ त्वमिति ।।२८।।
vinAsh pAme chhe, tyAre te gneyabhUt vishvanA sarva deshomAn yugapad vyApAr karatI thakI kathanchit 1kUTastha thaIne, anya viShayane nahi pAmatI thakI vivartan karatI nathI. te A (chitshaktinA vivartanano abhAv), kharekhar nishchit ( – niyat, achaL) sarvagnapaNAnI ane sarvadarshIpaNAnI upalabdhi chhe. A ja, dravyakarmonA nimittabhUt bhAvakarmonA kartRutvano vinAsh chhe; A ja, vikArapUrvak anubhavanA abhAvane lIdhe 2aupAdhik sukhadukh- pariNAmonA bhoktRutvano vinAsh chhe; ane A ja, anAdi vivartananA khedanA vinAshathI jenun anant chaitanya susthit thayun chhe evA AtmAne svatantrasvarUpAnubhUtilakShaN sukhanun ( – svatantra svarUpanI anubhUti jenun lakShaN chhe evA sukhanun) bhoktRutva chhe. 28.
anvayArtha — [सः चेतयिता] te chetayitA (chetanAro AtmA) [सर्वज्ञः] sarvagna [च] ane [सर्वलोकदर्शी] sarvalokadarshI [स्वयं जातः] svayam thayo thako, [स्वकम्] svakIy 1. kUTastha=sarvakALe ek rUpe rahenArI; achaL. [gnAnAvaraNAdikarmono sambandh naShTa thatAn kAI chitshakti
— sarvadA traNe kALanA samasta gneyone jANyA kare chhe, tethI tene kathanchit kUTastha kahI chhe.] 2. aupAdhik=dravyakarmarUp upAdhi sAthe sambandhavALA; dravyakarmarUp upAdhi jemAn nimitta hoy chhe evA;
Page 57 of 256
PDF/HTML Page 97 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
परद्रव्यसम्पर्केण क्रमेण किञ्चित् किञ्चिज्जानाति पश्यति, परप्रत्ययं मूर्तसम्बद्धं सव्याबाधं सान्तं सुखमनुभवति च । यदा त्वस्य कर्मक्लेशाः सामस्त्येन प्रणश्यन्ति, तदाऽनर्गला- सङ्कु चितात्मशक्ति रसहायः स्वयमेव युगपत्समग्रं जानाति पश्यति, स्वप्रत्ययममूर्तसम्बद्धम- व्याबाधमनन्तं सुखमनुभवति च । ततः सिद्धस्य समस्तं स्वयमेव जानतः पश्यतः, सुखमनुभवतश्च स्वं, न परेण प्रयोजनमिति ।।२९।। [अमूर्तम्] amUrta [अव्याबाधम्] avyAbAdh [अनन्तम्] anant [सुखम्] sukhane [प्राप्नोति] upalabdha kare chhe.
kharekhar gnAn, darshan ane sukh jeno svabhAv chhe evo AtmA sansAr- avasthAmAn, anAdi karmaklesh vaDe Atmashakti sankuchit karavAmAn AvI hovAthI, paradravyanA samparka vaDe ( – indriyAdinA sambandh vaDe) kramathI k kk kjANe chhe ane dekhe chhe tathA parAshrit, mUrta (indriyAdi) sAthe sambandhavALun, savyAbAdh ( – bAdhA sahit) ne sAnta sukh anubhave chhe; parantu jyAre tene karmaklesho samastapaNe vinAsh pAme chhe tyAre, Atmashakti anargal ( – nirankush) ane asankuchit hovAthI, te asahAyapaNe ( – koInI sahAy vinA) svayamev yugapad badhun ( – sarva dravyakShetrakALabhAv) jANe chhe ane dekhe chhe tathA svAshrit, mUrta (indriyAdi) sAthe sambandh vinAnun, avyAbAdh ne anant sukh anubhave chhe. mATe badhun svayamev jANanArA ane dekhanArA tathA svakIy sukhane anubhavanArA siddhane parathI (kAI) prayojan nathI.
bhAvArtha — siddhabhagavAn (tem ja kevaLIbhagavAn) svayamev sarvagnatvAdirUpe pariName chhe; temanA e pariNamanamAn leshamAtra paN (indriyAdi) paranun Alamban nathI.
ahIn koI sarvagnano niShedh karanAr jIv kahe chhe ke ‘sarvagna chhe ja nahi, kAraN ke jovAmAn AvatA nathI’, to tene nIche pramANe samajAvavAmAn Ave chhe —
he bhAI! jo tame kaho chho ke ‘sarvagna nathI’, to ame pUchhIe chhIe ke kyAn sarvagna nathI? A kShetramAn ane A kALamAn ke traNe lokamAn ane traNe kALamAn? jo ‘A kShetramAn ane A kALamAn sarvagna nathI’ em kaho, to te to sammat ja chhe. parantu jo ‘traNe lokamAn ane traNe kALamAn sarvagna nathI’ em kaho to ame pUchhIe chhIe ke te tame kaI rIte pt.. 8
Page 58 of 256
PDF/HTML Page 98 of 296
single page version
58
जीवत्वगुणव्याख्येयम् । jANyun? jo traNe lokane ane traNe kALane sarvagna vinAnA tame joI-jANI lIdhA to tame ja sarvagna thayA, kAraN ke je traN lokane ane traN kALane jANe te ja sarvagna chhe. ane jo sarvagna vinAnA traNe lokane ane traNe kALane tame nathI joI-jANI lIdhA to pachhI ‘traNe lokamAn ane traNe kALamAn sarvagna nathI’ em tame kaI rIte kahI shako? A rIte siddha thAy chhe ke tame karelo sarvagnano niShedh yogya nathI.
he bhAI! AtmA ek padArtha chhe ane gnAn teno svabhAv chhe; tethI te gnAnano sampUrNa vikAs thatAn evun kAI rahetun nathI ke je te gnAnamAn agnAt rahe. jem paripUrNa uShNatAe pariNamelo agni samasta dAhyane bALe chhe, tem paripUrNa gnAne pariNamelo AtmA samasta gneyane jANe chhe. AvI sarvagnadashA A kShetre A kALe (arthAt A kShetre A kALamAn janmelA jIvane) prApta nahi thatI hovA chhatAn sarvagnatvashaktivALA nij AtmAno spaShTa anubhav A kShetre A kALe paN thaI shake chhe.
A shAstra adhyAtmashAstra hovAthI ahIn sarvagnasiddhino vistAr karavAmAn Avyo nathI; jignAsue te anya shAstromAnthI joI levo. 29.
anvayArtha — [ यः खलु ] je [ चतुर्भिः प्राणैः ] chAr prANothI [ जीवति ] jIve chhe, [ जीविष्यति ] jIvashe ane [ जीवितः पूर्वम् ] pUrve jIvato hato, [ सः जीवः ] te jIv chhe; [ पुनः प्राणाः ] ane prANo [ इन्द्रियम् ] indriy, [ बलम् ] baL, [ आयुः ] Ayu tathA [ उच्छ्वासः ] uchchhvAs chhe.
Page 59 of 256
PDF/HTML Page 99 of 296
single page version
kahAnajainashAstramALA ]
इन्द्रियबलायुरुच्छ्वासलक्षणा हि प्राणाः । तेषु चित्सामान्यान्वयिनो भावप्राणाः, पुद्गल- सामान्यान्वयिनो द्रव्यप्राणाः । तेषामुभयेषामपि त्रिष्वपि कालेष्वनवच्छिन्नसन्तानत्वेन धारणा- त्संसारिणो जीवत्वम् । मुक्त स्य तु केवलानामेव भावप्राणानां धारणात्तदवसेयमिति ।।३०।।
prANo indriy, baL, Ayu ane uchchhvAsasvarUp chhe. temanAmAn ( – prANomAn), *chitsAmAnyarUp anvayavALA te bhAvaprANo chhe ane pudgalasAmAnyarUp anvayavALA te dravyaprANo chhe. te banne prANone traNe kALe achchhinna-santAnapaNe (atUT dhArAe) dhArato hovAthI sansArIne jIvatva chhe. muktane (siddhane) to kevaL bhAvaprANonun ja dhAraN hovAthI jIvatva chhe em samajavun. 30.
anvayArtha — [ अनन्ताः अगुरुलघुकाः ] anant evA je agurulaghu (guNo, *je prANomAn chitsAmAnyarUp anvay hoy chhe te bhAvaprANo chhe arthAt je prANomAn sadA ‘chitsAmAnya,
Page 60 of 256
PDF/HTML Page 100 of 296
single page version
60
लघुत्वाभिधानस्य स्वरूपप्रतिष्ठत्वनिबन्धनस्य स्वभावस्याविभागपरिच्छेदाः प्रतिसमय- ansho) [ तैः अनंतैः ] te anant agurulaghu(guN)rUpe [ सर्वे ] sarva jIvo [ परिणताः ] pariNat chhe; [ देशैः असंख्याताः ] teo asankhyAt pradeshavALA chhe. [ स्यात् सर्वम् लोकम् आपन्नाः ] keTalAk kathanchit AkhA lokane prApta hoy chhe [ केचित् तु ] ane keTalAk [ अनापन्नाः ] aprApta hoy chhe. [ बहवः जीवाः ] ghaNA ( – anant) jIvo [ मिथ्या- दर्शनकषाययोगयुताः ] mithyAdarshan-kaShAy-yogasahit [ संसारिणः ] sansArI chhe [ च ] ane ghaNA ( – anant jIvo) [ तैः वियुताः ] mithyAdarshan-kaShAy-yogarahit [ सिद्धाः ] siddha chhe.
TIkA — ahIn jIvonun svAbhAvik 1pramAN tathA temano mukta ne amukta evo vibhAg kahyo chhe.
jIvo kharekhar avibhAgI-ekadravyapaNAne lIdhe lokapramAN-ekapradeshavALA chhe. temanA ( – jIvonA) agurulaghu 2guNo — agurulaghutva nAmano je svarUpapratiShThatvanA kAraNabhUt svabhAv tenA 3avibhAg parichchhedo — pratisamay thatI 4ShaTsthAnapatit vRuddhi- 1. pramAN=mAp; parimAN. [jIvanA agurulaghutvasvabhAvanA nAnAmAn nAnA ansho (avibhAg
pADatAn svabhAvathI ja sadAy asankhya ansho paDe chhe, tethI jIv sadAy AvA asankhya ansho jevaDo chhe.] 2. guN=ansh; avibhAg parichchhed. [jIvamAn agurulaghutva nAmano svabhAv chhe. te svabhAv jIvane
3. koI guNamAn (eTale ke guNanA paryAyamAn) anshakalpanA karavAmAn AvatAn, teno je nAnAmAn nAno
4. ShaTsthAnapatit vRuddhihAni=chha sthAnamAn samAvesh pAmatI vRuddhihAni; ShaTguN vRuddhihAni.