Panchastikay Sangrah-Gujarati (English transliteration). Gatha: 21-32 ; Jivadravyastikay Vyakhyan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 15

 

Page 41 of 256
PDF/HTML Page 81 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
41

चित्रकिर्मीरतान्वयाभावात्सुविशुद्धत्वं, तथैव च क्वचिज्जीवद्रव्ये ज्ञानावरणादिकर्मकिर्मीरता- न्वयाभावादाप्तागमसम्यगनुमानातीन्द्रियज्ञानपरिच्छिन्नात्सिद्धत्वमिति ।।२०।। chitravichitrapaNAno anvay (santati, pravAh) chhe, tem te jIvadravyamAn vyApti- gnAnAbhAsanun kAraN (nIchenA khullA bhAgamAn) gnAnAvaraNAdi karmathI thayelA chitra- vichitrapaNAno anvay chhe. vaLI jem te vAnsamAn (uparanA bhAgamAn) suvishuddhapaNun chhe kAraN ke (tyAn) vichitra chitrothI thayelA chitravichitrapaNAnA anvayano abhAv chhe, tem te jIvadravyamAn (uparanA bhAgamAn) siddhapaNun chhe kAraN ke (tyAn) gnAnAvaraNAdi karmathI thayelA chitravichitrapaNAnA anvayano abhAv chheke je abhAv Apta-AgamanA gnAnathI, samyak anumAnagnAnathI ane atIndriy gnAnathI jaNAy chhe.

bhAvArthasansArI jIvanI pragaT sansArI dashA joIne agnAnI jIvane bhram Upaje chhe ke‘jIv sadA sansArI ja rahe, siddha thaI shake ja nahi; jo siddha thAy to sarvathA asat-utpAdano prasang Ave.’ parantu agnAnInI A vAt yogya nathI.

jevI rIte jIvane devAdirUp ek paryAyanA kAraNano nAsh thatAn te paryAyano nAsh thaI anya paryAy utpanna thAy chhe, jIvadravya to tenun te ja rahe chhe, tevI rIte jIvane sansAraparyAyanA kAraNabhUt moharAgadveShAdino nAsh thatAn sansAraparyAyano nAsh thaI siddhaparyAy utpanna thAy chhe, jIvadravya to tenun te ja rahe chhe. sansAraparyAy ane siddhaparyAy banne ek ja jIvadravyanA paryAyo chhe.

vaLI anya prakAre samajAvavAmAn Ave chhedhAro ke ek lAmbo vAns Ubho rAkhavAmAn Avyo chhe; teno nIcheno keTalok bhAg rangaberangI karavAmAn Avyo chhe ane bAkIno uparano bhAg arangI (svAbhAvik shuddha) chhe. A vAnsanA rangaberangI bhAgamAnno keTalok bhAg khullo rAkhavAmAn Avyo chhe ane bAkIno badho rangaberangI bhAg ane Akhoy arangI bhAg DhAnkI dIdhelo chhe. A vAnsano khullo bhAg rangaberangI joIne avichArI jIv ‘jyAn jyAn vAns hoy tyAn tyAn rangaberangIpaNun hoy’ evI vyApti (niyam, avinAbhAvasambandh) kalpI le chhe ane AvA khoTA vyAptignAn dvArA evun anumAn tArave chhe ke ‘nIchethI chhek upar sudhI Akho vAns rangaberangI chhe’. A anumAn mithyA chhe; kAraN ke kharekhar to A vAnsano uparano bhAg rangaberangIpaNAnA abhAvavALo chhe, arangI chhe. vAnsanA draShTAntanI mAphakkoI ek bhavya jIv chhe; teno nIcheno keTalok bhAg (arthAt anAdi kALathI vartamAn kAL pt.. 6


Page 42 of 256
PDF/HTML Page 82 of 296
single page version

42

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
एवं भावमभावं भावाभावं अभावभावं च
गुणपज्जएहिं सहिदो संसरमाणो कुणदि जीवो ।।२१।।
एवं भावमभावं भावाभावमभावभावं च
गुणपर्ययैः सहितः संसरन् करोति जीवः ।।२१।।

जीवस्योत्पादव्ययसदुच्छेदासदुत्पादकर्तृत्वोपपत्त्युपसंहारोऽयम् sudhIno ane amuk bhaviShya kAL sudhIno bhAg) sansArI chhe ane bAkIno uparano anant bhAg siddharUp (svAbhAvik shuddha) chhe. A jIvanA sansArI bhAgamAnno keTalok bhAg khullo (pragaT) chhe ane bAkIno badho sansArI bhAg ane Akhoy siddharUp bhAg DhankAyelo (apragaT) chhe. A jIvano khullo (pragaT) bhAg sansArI joIne agnAnI jIv ‘jyAn jyAn jIv hoy tyAn tyAn sansArIpaNun hoy’ evI vyApti kalpI le chhe ane AvA khoTA vyAptignAn dvArA evun anumAn tArave chhe ke ‘anAdi-anant Akho jIv sansArI chhe’. A anumAn mithyA chhe; kAraN ke A jIvano uparano bhAg (amuk bhaviShya kAL pachhIno bAkIno anant bhAg) sansArIpaNAnA abhAvavALo chhe, siddharUp chheem sarvagnapraNIt AgamanA gnAnathI, samyak anumAnagnAnathI ane atIndriy gnAnathI spaShTa jaNAy chhe.

Am anek prakAre nakkI thAy chhe ke jIv sansAraparyAy naShTa karI siddhaparyAye pariName tyAn sarvathA asatno utpAd thato nathI. 20.

guNaparyaye sanyukta jIv sansaraN karato e rIte
udbhav, vilay, vaLI bhAv-vilay, abhAv-udbhavane kare. 21.

anvayArtha[एवम्] e rIte [गुणपर्ययैः सहितः] guNaparyAyo sahit [जीवः] jIv [संसरन्] sansaraN karato thako [भावम्] bhAv, [अभावम्] abhAv, [भावाभावम्] bhAvAbhAv [] ane [अभावभावम्] abhAvabhAvane [करोति] kare chhe.

TIkAA, jIvane utpAd, vyay, sat-vinAsh ane asat-utpAdanun kartApaNun hovAnI siddhirUp upasanhAr chhe.


Page 43 of 256
PDF/HTML Page 83 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
43

द्रव्यं हि सर्वदाऽविनष्टानुत्पन्नमाम्नातम् ततो जीवद्रव्यस्य द्रव्यरूपेण नित्यत्वमुपन्यस्तम् तस्यैव देवादिपर्यायरूपेण प्रादुर्भवतो भावकर्तृत्वमुक्तं ; तस्यैव च मनुष्यादिपर्यायरूपेण व्ययतोऽभावकर्तृत्वमाख्यातं; तस्यैव च सतो देवादिपर्याय- स्योच्छेदमारभमाणस्य भावाभावकर्तृत्वमुदितं; तस्यैव चासतः पुनर्मनुष्यादिपर्यायस्योत्पाद- मारभमाणस्याभावभावकर्तृत्वमभिहितम् सर्वमिदमनवद्यं द्रव्यपर्यायाणामन्यतरगुणमुख्यत्वेन व्याख्यानात तथाहियदा जीवः पर्यायगुणत्वेन द्रव्यमुख्यत्वेन विवक्ष्यते तदा नोत्पद्यते, न विनश्यति, न च क्रमवृत्त्यावर्तमानत्वात् सत्पर्यायजातमुच्छिनत्ति, नासदुत्पादयति यदा तु द्रव्यगुणत्वेन पर्यायमुख्यत्वेन विवक्ष्यते तदा प्रादुर्भवति, विनश्यति, सत्पर्यायजातमतिवाहितस्वकालमुच्छिनत्ति, असदुपस्थितस्वकालमुत्पादयति चेति

dravya kharekhar sarvadA avinaShTa ane anutpanna AgamamAn kahyun chhe; tethI jIvadravyane dravyarUpe nityapaNun kahevAmAn Avyun. (1) devAdiparyAyarUpe Upajatun hovAthI tene ja (jIvadravyane ja) bhAvanun (utpAdanun) kartApaNun kahevAmAn Avyun chhe; (2) manuShyAdi- paryAyarUpe nAsh pAmatun hovAthI tene ja abhAvanun (vyayanun) kartApaNun kahevAmAn Avyun chhe; (3) sat (vidyamAn) devAdiparyAyano nAsh karatun hovAthI tene ja bhAvAbhAvanun (satnA vinAshanun) kartApaNun kahevAmAn Avyun chhe; ane (4) pharIne asat (avidyamAn) manuShyAdiparyAyano utpAd karatun hovAthI tene ja abhAvabhAvanun (asatnA utpAdanun) kartApaNun kahevAmAn Avyun chhe.

A badhun niravadya (nirdoSh, nirbAdh, aviruddha) chhe, kAraN ke dravya ane paryAyomAnthI ekanI gauNatAthI ane anyanI mukhyatAthI kathan karavAmAn Ave chhe. te A pramANe

jyAre jIv paryAyanI gauNatAthI ane dravyanI mukhyatAthI vivakShit hoy chhe tyAre te (1) Upajato nathI, (2) vinAsh pAmato nathI, (3) kramavRuttie nahi vartato hovAthI sat (vidyamAn) paryAyasamUhane vinaShTa karato nathI ane (4) asatne (avidyamAn paryAyasamUhane) utpanna karato nathI; ane jyAre jIv dravyanI gauNatAthI ane paryAyanI mukhyatAthI vivakShit hoy chhe tyAre te (1) Upaje chhe, (2) vinAsh pAme chhe, (3) jeno svakAL vItI gayo chhe evA sat (vidyamAn) paryAyasamUhane vinaShTa kare chhe ane (4) jeno svakAL upasthit thayo chhe (AvI pahonchyo chhe) evA asatne (avidyamAn paryAyasamUhane) utpanna kare chhe.


Page 44 of 256
PDF/HTML Page 84 of 296
single page version

44

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

स खल्वयं प्रसादोऽनेकान्तवादस्य यदीद्रशोऽपि विरोधो न विरोधः ।।२१।।

इति षड्द्रव्यसामान्यप्ररूपणा
जीवा पोग्गलकाया आयासं अत्थिकाइया सेसा
अमया अत्थित्तमया कारणभूदा हि लोगस्स ।।२२।।
जीवाः पुद्गलकाया आकाशमस्तिकायौ शेषौ
अमया अस्तित्वमयाः कारणभूता हि लोकस्य ।।२२।।

अत्र सामान्येनोक्त लक्षणानां षण्णां द्रव्याणां मध्यात् पंचानामस्तिकायत्वं व्यवस्थापितम्

अकृतत्वात् अस्तित्वमयत्वात् विचित्रात्मपरिणतिरूपस्य लोकस्य कारणत्वाच्चाभ्यु-

te A prasAd kharekhar anekAntavAdano chhe ke Avo virodh paN (kharekhar) virodh nathI. 21.

A rIte ShaDdravyanun sAmAnya prarUpaN samApta thayun.
jIvadravya, pudgalakAy, nabh ne astikAyo sheSh be
aNakRutak chhe, astitvamay chhe, lokakAraNabhUt chhe. 22.

anvayArtha[जीवाः] jIvo, [पुद्गलकायाः] pudgalakAyo, [आकाशम्] AkAsh ane [शेषौ अस्तिकायौ] bAkInA be astikAyo [अमयाः] akRut chhe, [अस्तित्वमयाः] astitvamay chhe ane [हि] kharekhar [लोकस्य कारणभूताः] lokanA kAraNabhUt chhe.

TIkAahIn (A gAthAmAn), sAmAnyapaNe jemanun svarUp (pUrve) kahevAmAn Avyun chhe evAn chha dravyomAnthI pAnchane astikAyapaNun sthApit karavAmAn Avyun chhe.

akRut hovAthI, astitvamay hovAthI ane anek prakAranI *potAnI pariNatirUp lokanAn kAraN hovAthI jeo svIkAravAmAn (sammat karavAmAn) AvyAn 1. lok chha dravyonA anekavidh pariNAmarUp (utpAdavyayadhrauvyarUp) chhe; tethI chha dravyo kharekhar lokanAn

kAraN chhe.

Page 45 of 256
PDF/HTML Page 85 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
45

पगम्यमानेषु षट्सु द्रव्येषु जीवपुद्गलाकाशधर्माधर्माः प्रदेशप्रचयात्मकत्वात् पञ्चास्तिकायाः खलु कालस्तदभावादस्तिकाय इति सामर्थ्यादवसीयत इति ।।२२।।

सब्भावसभावाणं जीवाणं तह य पोग्गलाणं च
परियट्टणसंभूदो कालो णियमेण पण्णत्तो ।।२३।।
सद्भावस्वभावानां जीवानां तथैव पुद्गलानां च
परिवर्तनसम्भूतः कालो नियमेन प्रज्ञप्तः ।।२३।।
अत्रास्तिकायत्वेनानुक्त स्यापि कालस्यार्थापन्नत्वं द्योतितम्
इह हि जीवानां पुद्गलानां च सत्तास्वभावत्वादस्ति प्रतिक्षणमुत्पादव्ययध्रौव्यैक-

वृत्तिरूपः परिणामः स खलु सहकारिकारणसद्भावे द्रष्टः, गतिस्थित्यवगाहपरिणामवत chhe evAn chha dravyomAn jIv, pudgal, AkAsh, dharma ne adharma pradeshaprachayAtmak (pradeshonA samUhamay) hovAthI e pAnch astikAyo chhe. kALane pradeshaprachayAtmakapaNAno abhAv hovAthI te kharekhar astikAy nathI em (vagar-kahye paN) sAmarthyathI nakkI thAy chhe. 22.

sattAsvabhAvI jIv ne pudgal taNA pariNamanathI
chhe siddhi jenI, kAL te bhAkhyo jiNande niyamathI. 23.

anvayArtha[सद्भावस्वभावानाम्] sattAsvabhAvavALAn [जीवानाम् तथा एव पुद्गलानाम् च] jIvo ane pudgalonA [परिवर्तनसम्भूतः] parivartanathI siddha thato [कालः] evo kAL [नियमेन प्रज्ञप्तः] (sarvagno dvArA) niyamathI (nishchayathI) upadeshavAmAn Avyo chhe.

TIkAkAL astikAyapaNe anukta (nahi kahevAmAn Avelo) hovA chhatAn tene arthapaNun (padArthapaNun) siddha thAy chhe em ahIn darshAvyun chhe.

A jagatamAn kharekhar jIvone ane pudgalone sattAsvabhAvane lIdhe pratikShaN utpAdavyayadhrauvyanI ekavRuttirUp pariNAm varte chhe. te (pariNAm) kharekhar sahakArI kAraNanA sadbhAvamAn jovAmAn Ave chhe, gati-sthiti-avagAhapariNAmanI mAphak. (jem


Page 46 of 256
PDF/HTML Page 86 of 296
single page version

46

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

यस्तु सहकारिकारणं स कालः तत्परिणामान्यथानुपपत्तिगम्यमानत्वादनुक्तोऽपि निश्चय- कालोऽस्तीति निश्चीयते यस्तु निश्चयकालपर्यायरूपो व्यवहारकालः स जीवपुद्गल- परिणामेनाभिव्यज्यमानत्वात्तदायत्त एवाभिगम्यत एवेति ।।२३।।

ववगदपणवण्णरसो ववगददोगंधअट्ठफासो य
अगुरुलहुगो अमुत्तो वट्टणलक्खो य कालो त्ति ।।२४।।

gati, sthiti ane avagAharUp pariNAmo dharma, adharma ane AkAsharUp sahakArI kAraNonA sadbhAvamAn hoy chhe, tem utpAdavyayadhrauvyanI ekatArUp pariNAm sahakArI kAraNanA sadbhAvamAn hoy chhe.) A je sahakArI kAraN te kAL chhe. 1jIv-pudgalanA pariNAmanI 2anyathA anupapatti dvArA jaNAto hovAthI, nishchayakAL(astikAyapaNe) anukta hovA chhatAn paN(dravyapaNe) vidyamAn chhe em nakkI thAy chhe. ane je nishchayakALanA paryAyarUp vyavahArakAL te, jIv-pudgalonA pariNAmathI vyakta (gamya) thato hovAthI jarUr tadAshrit ja (jIv ane pudgalanA pariNAmane Ashrit ja) gaNavAmAn Ave chhe. 23.

rasavarNapanchak, sparsha-aShTak, gandhayugal vihIn chhe,
chhe mUrtihIn, agurulaghuk chhe, kAL vartanaling chhe. 24.
1. joke kALadravya jIv-pudgalonA pariNAm uparAnt dharmAstikAyAdinA pariNAmane paN nimittabhUt

chhe topaN jIv-pudgalonA pariNAm spaShTa khyAlamAn AvatA hovAthI kALadravyane siddha karavAmAn mAtra te benA pariNAmanI ja vAt levAmAn AvI chhe. 2. anyathA anupapatti=bIjI koI rIte nahi banI shakavun te. [jIv-pudgalonA utpAdavyayadhrauvyAtmak

pariNAm eTale temanI samayavishiShTa vRutti. te samayavishiShTa vRutti samayane utpanna karanArA koI
padArtha vinA (
nishchayakAL vinA) hoI shake nahi. jem AkAsh vinA dravyo avagAh pAmI
shake nahi arthAt temane vistAr (tiryakapaNun) hoI shake nahi tem nishchayakAL vinA dravyo
pariNAm pAmI shake nahi arthAt temane pravAh (UrdhvapaNun) hoI shake nahi. A pramANe
nishchayakALanI hayAtI vinA (arthAt nimittabhUt kALadravyanA sadbhAv vinA) bIjI koI rIte
jIv-pudgalanA pariNAm banI shakatA nathI tethI ‘nishchayakAL vidyamAn chhe’ em jaNAy chhe
nakkI thAy chhe.]

Page 47 of 256
PDF/HTML Page 87 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
47
व्यपगतपञ्चवर्णरसो व्यपगतद्विगन्धाष्टस्पर्शश्च
अगुरुलघुको अमूर्तो वर्तनलक्षणश्च काल इति ।।२४।।

anvayArtha[कालः इति] kAL (nishchayakAL) [व्यपगतपञ्चवर्णरसः] pAnch varNa ne pAnch ras rahit, [व्यपगतद्विगन्धाष्टस्पर्शः च] be gandh ne ATh sparsha rahit, [अगुरुलघुकः] agurulaghu, [अमूर्तः] amUrta [] ane [वर्तनलक्षणः] vartanA- lakShaNavALo chhe.

*bhAvArthaahIn nishchayakALanun svarUp kahyun chhe.

lokAkAshanA ekek pradeshe ekek kALANu (kALadravya) sthit chhe. A kALANu (kALadravya) te nishchayakAL chhe. alokAkAshamAn kALANu (kALadravya) nathI.

A kAL (nishchayakAL) varNa-gandh-ras-sparsha rahit chhe, varNAdi rahit hovAthI amUrta chhe ane amUrta hovAthI sUkShma, atIndriyagnAnagrAhya chhe. vaLI te ShaTguN- hAnivRuddhisahit agurulaghutvasvabhAvavALo chhe. kALanun lakShaN vartanAhetutva chhe; eTale ke, jem shiyALAmAn svayam adhyayanakriyA karatA puruShane agni sahakArI (bahirang nimitta) chhe ane jem svayam pharavAnI kriyA karatA kumbhAranA chAkane nIchenI khIlI sahakArI chhe tem nishchayathI svayamev pariNAm pAmatAn jIv-pudgalAdi dravyone (vyavahArathI) kALANurUp nishchayakAL bahirang nimitta chhe.

prashnaalokamAn kALadravya nathI to tyAn AkAshanI pariNati kaI rIte thaI shake?

uttarjem laTakatI moTI dorIne, moTA vAnsane ke kumbhAranA chAkane ek ja jagyAe sparshavA chhatAn sarvatra chalan thAy chhe, jem manogna sparshanendriyaviShayano ke rasanendriyaviShayano sharIranA ek ja bhAgamAn sparsha thavA chhatAn AkhA AtmAmAn sukhAnubhav thAy chhe ane jem sarpadansh ke vraN (jakham) vagere sharIranA ek ja bhAgamAn thavA chhatAn AkhA AtmAmAn dukhavedanA thAy chhe, tem kALadravya lokAkAshamAn ja hovA chhatAn AkhA AkAshamAn pariNati thAy chhe kAraN ke AkAsh akhanD ek dravya chhe. *shrI amRutachandrAchAryadeve A 24mI gAthAnI TIkA lakhI nathI tethI gujarAtI anuvAdamAn anvayArtha

pachhI turat ja bhAvArtha lakhavAmAn Avyo chhe.

Page 48 of 256
PDF/HTML Page 88 of 296
single page version

48

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
समओ णिमिसो कट्ठा कला य णाली तदो दिवारत्ती
मासोदुअयणसंवच्छरो त्ति कालो परायत्तो ।।२५।।
समयो निमिषः काष्ठा कला च नाली ततो दिवारात्रः
मासर्त्वयनसंवत्सरमिति कालः परायत्तः ।।२५।।
अत्र व्यवहारकालस्य कथंचित्परायत्तत्वं द्योतितम्

परमाणुप्रचलनायत्तः समयः नयनपुटघटनायत्तो निमिषः तत्संख्याविशेषतः काष्ठा कला नाली च गगनमणिगमनायत्तो दिवारात्रः तत्संख्याविशेषतः मासः, ऋतुः, अयनं, संवत्सरः इति एवंविधो हि व्यवहारकालः केवलकालपर्यायमात्रत्वेनावधारयितुमशक्यत्वात परायत्त इत्युपमीयत इति ।।२५।।

ahIn e khAs dhyAnamAn rAkhavun ke kAL koI dravyane pariNamAvato nathI, sampUrNa svatantratAthI svayamev pariNamatAn dravyone te bAhyanimittamAtra chhe.

A pramANe nishchayakALanun svarUp darshAvavAmAn Avyun. 24.
je samay, nimiSh, kaLA, ghaDI, dinarAt, mAs, tu ane
je ayan ne varShAdi chhe, te kAL par-Ayatta chhe. 25.

anvayArtha[समयः] samay, [निमिषः] nimeSh, [काष्ठा] kAShThA, [कला च] kaLA, [नाली] ghaDI, [ततः दिवारात्रः] ahorAtra (divas), [मासर्त्वयनसंवत्सरम्] mAs, tu, ayan ane varSha[इति कालः] evo je kAL (arthAt vyavahArakAL) [परायत्तः] te parAshrit chhe.

TIkAahIn vyavahArakALanun kathanchit parAshritapaNun darshAvyun chhe.

paramANunA gamanane Ashrit samay chhe; AnkhanA vInchAvAne Ashrit nimeSh chhe; tenI (nimeShanI) amuk sankhyAthI kAShThA, kaLA ane ghaDI hoy chhe; sUryanA gamanane Ashrit ahorAtra hoy chhe; ane tenI (ahorAtranI) amuk sankhyAthI mAs, tu, ayan ne varSha hoy chhe.Avo vyavahArakAL kevaL kALanA paryAyamAtrapaNe avadhAravo ashakya hovAthI (arthAt paranI apekShA vinAparamANu, Ankh, sUrya vagere par padArthonI apekShA vinAvyavahArakALanun mAp nakkI karavun ashakya hovAthI) tene ‘parAshrit’ evI upamA ApavAmAn Ave chhe.


Page 49 of 256
PDF/HTML Page 89 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
49
णत्थि चिरं वा खिप्पं मत्तारहिदं तु सा वि खलु मत्ता
पोग्गलदव्वेण विणा तम्हा कालो पडुच्चभवो ।।२६।।
नास्ति चिरं वा क्षिप्रं मात्रारहितं तु सापि खलु मात्रा
पुद्गलद्रव्येण विना तस्मात्कालः प्रतीत्यभवः ।।२६।।

bhAvArtha‘samay’ nimittabhUt evA mand gatie pariNat pudgal-paramANu vaDe pragaT thAy chhemapAy chhe (arthAt paramANune ek AkAshapradeshethI bIjA anantar AkAshapradeshe mand gatithI jatAn je vakhat lAge tene samay kahevAmAn Ave chhe). ‘nimeSh’ AnkhanA vInchAvAthI pragaT thAy chhe (arthAt khullI Ankhane vInchAtAn je vakhat lAge tene nimeSh kahevAmAn Ave chhe ane te ek nimeSh asankhyAt samayono hoy chhe). pandar nimeShanI ek ‘kAShThA’, trIsh kAShThAnI ek ‘kaLA’, vIshathI k kadhik kaLAnI ek ‘ghaDI’ ane be ghaDInun ek ‘muhUrta’ bane chhe. ‘ahorAtra’ sUryanA gamanathI pragaT thAy chhe (ane te ek ahorAtra trIsh muhUrtanun hoy chhe). trIsh ahorAtrano ek ‘mAs’, be mAsanI ek ‘RUtu’, traN RUtunun ek ‘ayan’ ane be ayananun ek varSha’ bane chhe.A badho vyavahArakAL chhe. ‘palyopam’, ‘sAgaropam’ vagere paN vyavahArakALanA bhedo chhe.

uparokta samay-nimeShAdi badhAy kharekhar kevaL nishchayakALanA ja (kALadravyanA ja) paryAyo chhe parantu teo paramANu vagere dvArA pragaT thatA hovAthI (arthAt par padArtho dvArA mApI shakAtA hovAthI) temane upachArathI parAshrit kahevAmAn Ave chhe. 25.

‘chir’ ‘shIghra’ nahi mAtrA vinA, mAtrA nahIn pudgal vinA,
te kAraNe par-Ashraye utpanna bhAkhyo kAL A. 26.

anvayArtha[ चिरं वा क्षिप्रं ]chir’ athavA ‘kShipra’ evun gnAn (bahu kAL athavA thoDo kAL evun gnAn) [मात्रारहितं तु] parimAN vinA (kALanA mAp vinA) [न अस्ति] hoy nahi; [सा मात्रा अपि] ane te parimAN [खलु] kharekhar [पुद्गलद्रव्येण विना] pudgaladravya vinA thatun nathI; [तस्मात] tethI [कालः प्रतीत्यभवः] kAL AshritapaNe UpajanAro chhe (athAt vyavahArakAL parano Ashray karIne Upaje chhe em UpachArathI kahevAy chhe). pt.. 7


Page 50 of 256
PDF/HTML Page 90 of 296
single page version

50

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
अत्र व्यवहारकालस्य कथञ्चित् परायत्तत्वे सदुपपत्तिरुक्ता
इह हि व्यवहारकाले निमिषसमयादौ अस्ति तावत् चिर इति क्षिप्र इति

सम्प्रत्ययः स खलु दीर्घह्रस्वकालनिबन्धनं प्रमाणमन्तरेण न सम्भाव्यते तदपि प्रमाणं पुद्गलद्रव्यपरिणाममन्तरेण नावधार्यते ततः परपरिणामद्योतमानत्वाद्वयवहारकालो निश्चये- नानन्याश्रितोऽपि प्रतीत्यभव इत्यभिधीयते तदत्रास्तिकायसामान्यप्ररूपणायामस्तिकायत्वा- भावात्साक्षादनुपन्यस्यमानोऽपि जीवपुद्गलपरिणामान्यथानुपपत्त्या निश्चयरूपस्तत्परिणामा- यत्ततया व्यवहाररूपः कालोऽस्तिकायपञ्चकवल्लोकरूपेण परिणत इति खरतर ऊष्टयाभ्युप गम्यत इति ।।२६।।

TIkAahIn vyavahArakALanA kathanchit parAshritapaNA viShe satya yukti kahevAmAn AvI chhe.

pratham to, nimeSh-samayAdi vyavahArakALamAn ‘chir’ ane ‘kShipra’ evun gnAn (lAmbo kAL ane TUnko kAL evun gnAn) thAy chhe. te gnAn kharekhar lAmbA ane TUnkA kAL sAthe sambandh rAkhanArA pramAN (kALaparimAN) vinA sambhavatun nathI; ane te pramAN pudgaladravyanA pariNAm vinA nakkI thatun nathI. tethI, vyavahArakAL paranA pariNAm dvArA jaNAto hovAthIjoke nishchayathI te anyane Ashrit nathI topaN - AshritapaNe UpajanAro (parane avalambIne Upajato) kahevAmAn Ave chhe.

mATe, joke kALane astikAyapaNAnA abhAvane lIdhe ahIn astikAyanI sAmAnya prarUpaNAmAn tenun *sAkShAt kathan nathI topaN, jIv-pudgalanA pariNAmanI anyathA anupapatti vaDe siddha thato nishchayarUp kAL ane temanA pariNAmane Ashrit nakkI thato vyavahArarUp kAL panchAstikAyanI mAphak lokarUpe pariNat chheem, ati tIkShNa draShTithI jANI shakAy chhe.

bhAvArthasamay’ TUnko chhe, ‘nimeSh’ lAmbo chhe ane muhUrta’ tenAthI paN lAmbun chhe evun je gnAn thAy chhe te ‘samay’, ‘nimeSh’ vagerenun parimAN jANavAthI thAy chhe; ane te kALaparimAN pudgalo dvArA nakkI thAy chhe. tethI vyavahArakALanI utpatti pudgalo dvArA thatI (upachArathI) kahevAmAn Ave chhe. *sAkShAt=sIdhun. [kALanun vistRut sIdhun kathan shrI pravachanasAranA dvitIy shrutaskandhamAn karavAmAn

Avyun chhe; mATe kALanun svarUp vistArathI jANavAnA ichchhak jignAsue pravachanasAramAnthI te
jANI levun.
]

Page 51 of 256
PDF/HTML Page 91 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
51

इति समयव्याख्यायामन्तर्नीतषड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसामान्यव्याख्यानरूपः पीठबन्धः समाप्तः ।।

अथामीषामेव विशेषव्याख्यानम् तत्र तावत् जीवद्रव्यास्तिकायव्याख्यानम्

e rIte joke vyavahArakALanun mAp pudgal dvArA thatun hovAthI tene upachArathI pudgalAshrit kahevAmAn Ave chhe topaN nishchayathI te kevaL kALadravyanA ja paryAyarUp chhe, pudgalathI sarvathA bhinna chheem samajavun. jem das sher pANInA mATImay ghaDAnun mAp pANI dvArA thatun hovA chhatAn ghaDo mATInA ja paryAyarUp chhe, pANInA paryAyarUp nathI, tem samay-nimeShAdi vyavahArakALanun mAp pudgal dvArA thatun hovA chhatAn vyavahArakAL kALadravyanA ja paryAyarUp chhe, pudgalanA paryAyarUp nathI.

kALasambandhI gAthAsUtronA kathanano sankShep A pramANe chhejIvapudgalonA pariNAmamAn (samayavishiShTa vRuttimAn) vyavahAre samayanI apekShA Ave chhe; tethI samayane utpanna karanAro koI padArtha avashya hovo joIe. A padArtha te kALadravya chhe. kALadravya pariNamavAthI vyavahArakAL thAy chhe ane te vyavahArakAL pudgal dvArA mapAto hovAthI tene upachArathI parAshrit kahevAmAn Ave chhe. panchAstikAyanI mAphak nishchayavyavahArarUp kAL paN lokarUpe pariNat chhe em sarvagnoe joyun chhe ane ati tIkShNa draShTi vaDe spaShTa samyak anumAn paN thaI shake chhe.

kALasambandhI kathanano tAtparyArtha nIche pramANe grahavAyogya chheatIt anant kALamAn jIvane ek chidAnandarUp kAL ja (svakAL ja) jeno svabhAv chhe evA jIvAstikAyanI upalabdhi thaI nathI; te jIvAstikAyanun ja samyak shraddhAn, tenun ja rAgAdithI bhinnarUpe bhedagnAn ane temAn ja rAgAdivibhAvarUp samasta sankalpa- vikalpajALanA tyAg vaDe sthir pariNati kartavya chhe. 26.

A rIte (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI panchAstikAyasangrah shAstranI shrI amRutachandrAchAryadevavirachit) samayavyAkhyA nAmanI TIkAmAn ShaDdravya-panchAstikAyanA sAmAnya vyAkhyAnarUp pIThikA samApta thaI.

have temanun ja (ShaDdravya ane panchAstikAyanun ja) visheSh vyAkhyAn karavAmAn Ave chhe. temAn pratham, jIvadravyAstikAyanun vyAkhyAn chhe.


Page 52 of 256
PDF/HTML Page 92 of 296
single page version

52

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
जीवो त्ति हवदि चेदा उवओगविसेसिदो पहू कत्ता
भोत्ता य देहमेत्तो ण हि मुत्तो कम्मसंजुत्तो ।।२७।।
जीव इति भवति चेतयितोपयोगविशेषितः प्रभुः कर्ता
भोक्ता च देहमात्रो न हि मूर्तः कर्मसंयुक्त : ।।२७।।
अत्र संसारावस्थस्यात्मनः सोपाधि निरुपाधि च स्वरूपमुक्त म्
आत्मा हि निश्चयेन भावप्राणधारणाज्जीवः, व्यवहारेण द्रव्यप्राणधारणाज्जीवः निश्चयेन

चिदात्मकत्वात्, व्यवहारेण चिच्छक्ति युक्त त्वाच्चेतयिता निश्चयेनापृथग्भूतेन, व्यवहारेण पृथग्भूतेन चैतन्यपरिणामलक्षणेनोपयोगेनोपलक्षितत्वादुपयोगविशेषितः निश्चयेन भावकर्मणां,

chhe jIv, chetayitA, prabhu, upayogachihna, amUrta chhe,
kartA ane bhoktA, sharIrapramAN, karme yukta chhe. 27.

anvayArtha[जीवः इति भवति] (sansArasthit) AtmA jIv chhe, [चेतयिता] chetayitA (chetanAro) chhe, [उपयोगविशेषितः] upayogalakShit chhe, [प्रभुः] prabhu chhe, [कर्ता] kartA chhe, [भोक्ता] bhoktA chhe, [देहमात्रः] dehapramAN chhe, [न हि मूर्तः] amUrta chhe [] ane [कर्मसंयुक्तः] karmasanyukta chhe.

TIkAahIn (A gAthAmAn) sansAr-avasthAvALA AtmAnun 1sopAdhi ane nirupAdhi svarUp kahyun chhe.

AtmA nishchaye bhAvaprANanA dhAraNane lIdhe ‘jIv’ chhe, vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) dravyaprANanA dhAraNane lIdhe ‘jIv’ chhe; nishchaye 2chitsvarUp hovAthI chetayitA’ (chetanAro) chhe, vyavahAre (sadbhUt vyavahAranaye) chitshaktiyukta hovAthI chetayitA’ chhe; nishchaye 3apRuthagbhUt evA chaitanyapariNAmasvarUp upayog vaDe lakShit hovAthI ‘upayogalakShit’ chhe, vyavahAre (sadbhUt vyavahAranaye) pRuthagbhUt evA 1. sopAdhi=upAdhi sahit; jemAn paranI apekShA AvatI hoy evun. 2. nishchaye chitshaktine AtmA sAthe abhed chhe ane vyavahAre bhed chhe; tethI nishchaye AtmA chitshakti-

svarUp chhe ane vyavahAre chitshaktivAn chhe. 3. apRuthagbhUt=apRuthak; abhinna. (nishchaye upayog AtmAthI apRuthak chhe ane vyavahAre pRuthak chhe.)


Page 53 of 256
PDF/HTML Page 93 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
53

व्यवहारेण द्रव्यकर्मणामास्रवणबन्धनसंवरणनिर्जरणमोक्षणेषु स्वयमीशत्वात् प्रभुः निश्चयेन पौद्गलिककर्मनिमित्तात्मपरिणामानां, व्यवहारेणात्मपरिणामनिमित्तपौद्गलिककर्मणां कर्तृत्वात्कर्ता निश्चयेन शुभाशुभकर्मनिमित्तसुखदुःखपरिणामानां, व्यवहारेण शुभाशुभ- कर्मसंपादितेष्टानिष्टविषयाणां भोक्तृ त्वाद्भोक्ता निश्चयेन लोकमात्रोऽपि विशिष्टावगाह- परिणामशक्ति युक्त त्वान्नामकर्मनिर्वृत्तमणु महच्च शरीरमधितिष्ठन् व्यवहारेण देहमात्रः व्यवहारेण कर्मभिः सहैकत्वपरिणामान्मूर्तोऽपि निश्चयेन नीरूपस्वभावत्वान्न हि मूर्तः निश्चयेन पुद्गलपरिणामानुरूपचैतन्यपरिणामात्मभिः, व्यवहारेण चैतन्यपरिणामानुरूपपुद्गल- परिणामात्मभिः कर्मभिः संयुक्त त्वात्कर्मसंयुक्त इति ।।२७।। chaitanyapariNAmasvarUp upayog vaDe lakShit hovAthI ‘upayogalakShit’ chhe; nishchaye bhAvakarmonAn Asrav, bandh, samvar, nirjarA ane mokSha karavAmAn svayam Ish (samartha) hovAthI ‘prabhu’ chhe, vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) dravyakarmonAn Asrav, bandh, samvar, nirjarA ane mokSha karavAmAn svayam Ish hovAthI ‘prabhu’ chhe; nishchaye paudgalik karmo jemanun nimitta chhe evA AtmapariNAmonun kartRutva hovAthI ‘kartA’ chhe, vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) AtmapariNAmo jemanun nimitta chhe evAn paudgalik karmonun kartRutva hovAthI ‘kartA’ chhe; nishchaye shubhAshubh karmo jemanun nimitta chhe evA sukhadukh- pariNAmonun bhoktRutva hovAthI ‘bhoktA’ chhe, vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) shubhAshubh karmothI sampAdit (prApta) iShTAniShTa viShayonun bhoktRutva hovAthI ‘bhoktA’ chhe; nishchaye lokapramAN hovA chhatAn, vishiShTa avagAhapariNAmanI shaktivALo hovAthI nAmakarmathI rachAtA nAnAmoTA sharIramAn raheto thako vyavahAre (sadbhUt vyavahAranaye) dehapramAN’ chhe; vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) karmo sAthe ekatvapariNAmane lIdhe mUrta hovA chhatAn, nishchaye arUpI-svabhAvavALo hovAne lIdhe ‘amUrta’ chhe; *nishchaye pudgalapariNAmane anurUp chaitanyapariNAmAtmak karmo sAthe sanyukta hovAthI ‘karmasanyukta chhe; vyavahAre (asadbhUt vyavahAranaye) chaitanyapariNAmane anurUp pudgalapariNAmAtmak karmo sAthe sanyukta hovAthI ‘karmasanyukta’ chhe.

bhAvArthapahelI 26 gAthAomAn ShaDdravya ane panchAstikAyanun sAmAnya *sansArI AtmA nishchaye nimittabhUt pudgalakarmone anurUp evA naimittik AtmapariNAmo sAthe (arthAt bhAvakarmo sAthe) sanyukta hovAthI karmasanyukta chhe ane vyavahAre nimittabhUt AtmapariNAmone

anurUp evAn naimittik pudgalakarmo sAthe (arthAt dravyakarmo sAthe) sanyukta hovAthI karmasanyukta chhe.

Page 54 of 256
PDF/HTML Page 94 of 296
single page version

54

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
कम्ममलविप्पमुक्को उड्ढं लोगस्स अंतमधिगंता
सो सव्वणाणदरिसी लहदि सुहमणिंदियमणंतं ।।२८।।
कर्ममलविप्रमुक्त ऊर्ध्वं लोकस्यान्तमधिगम्य
स सर्वज्ञानदर्शी लभते सुखमनिन्द्रियमनन्तम् ।।२८।।
अत्र मुक्तावस्थस्यात्मनो निरुपाधि स्वरूपमुक्त म्
आत्मा हि परद्रव्यत्वात्कर्मरजसा साकल्येन यस्मिन्नेव क्षणे मुच्यते तस्मिन्नेवो-

र्ध्वगमनस्वभावत्वाल्लोकान्तमधिगम्य परतो गतिहेतोरभावादवस्थितः केवलज्ञानदर्शनाभ्यां स्वरूपभूतत्वादमुक्तोऽनन्तमतीन्द्रियं सुखमनुभवति मुक्त स्य चास्य भावप्राणधारणलक्षणं nirUpaN karIne, have A 27mI gAthAthI temanun visheSh nirUpaN sharU karavAmAn Avyun chhe. temAn pratham, jIvanun (AtmAnun) nirUpaN sharU karatAn A gAthAmAn sansArasthit AtmAne jIv (arthAt jIvatvavALo), chetayitA, upayogalakShaNavALo, prabhu, kartA ityAdi kahyo chhe. jIvatva, chetayitRutva, upayog, prabhutva, kartRutva ityAdinun vivaraN AgaLanI gAthAomAn Avashe. 27.

sau karmamaLathI mukta AtmA pAmIne lokAgrane,
sarvagnadarshI te anant anindri sukhane anubhave. 28.

anvayArtha[कर्ममलविप्रमुक्तः] karmamaLathI mukta AtmA [ऊर्ध्वं] Unche [लोकस्य अन्तम्] lokanA antane [अधिगम्य] pAmIne [सः सर्वज्ञानदर्शी] te sarvagna-sarvadarshI [अनंतम्] anant [अनिन्द्रियम्] anindriy [सुखम्] sukhane [लभते] anubhave chhe.

TIkAahIn muktAvasthAvALA AtmAnun nirupAdhi svarUp kahyun chhe.

AtmA (karmarajanA) paradravyapaNAne lIdhe karmarajathI sampUrNapaNe je kShaNe mukAy chhe (mukta thAy chhe), te ja kShaNe (potAnA) UrdhvagamanasvabhAvane lIdhe lokanA antane pAmIne AgaL gatihetuno abhAv hovAthI (tyAn) sthir raheto thako, kevaLagnAn ane kevaLadarshan (nij) svarUpabhUt hovAne lIdhe temanAthI nahi mukAto thako anant atIndriy sukhane anubhave chhe. te mukta AtmAne, bhAvaprANadhAraN jenun lakShaN (svarUp) chhe evun


Page 55 of 256
PDF/HTML Page 95 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
55

जीवत्वं, चिद्रूपलक्षणं चेतयितृत्वं, चित्परिणामलक्षण उपयोगः, निर्वर्तितसमस्ताधिकार- शक्ति मात्रं प्रभुत्वं, समस्तवस्त्वसाधारणस्वरूपनिर्वर्तनमात्रं कर्तृत्वं, स्वरूपभूतस्वातन्त्र्य- लक्षणसुखोपलम्भरूपं भोक्तृ त्वं, अतीतानन्तरशरीरपरिमाणावगाहपरिणामरूपं देहमात्रत्वं, उपाधिसम्बन्धविविक्त मात्यन्तिकममूर्तत्वम् कर्मसंयुक्त त्वं तु द्रव्यभावकर्मविप्रमोक्षान्न भवत्येव द्रव्यकर्माणि हि पुद्गलस्कन्धा भावकर्माणि तु चिद्विवर्ताः विवर्तते हि चिच्छक्ति रनादिज्ञानावरणादिकर्मसम्पर्ककूणितप्रचारा परिच्छेद्यस्य विश्वस्यैकदेशेषु क्रमेण व्याप्रियमाणा यदा तु ज्ञानावरणादिकर्मसम्पर्कः प्रणश्यति तदा परिच्छेद्यस्य विश्वस्य jIvatva’ hoy chhe; chidrUp jenun lakShaN (svarUp) chhe evun ‘chetayitRutva’ hoy chhe; chitpariNAm jenun lakShaN (svarUp) chhe evo ‘upayog’ hoy chhe; prApta karelA samasta (Atmik) adhikAronI *shaktimAtrarUp ‘prabhutva’ hoy chhe; samasta vastuothI asAdhAraN evA svarUpanI niShpattimAtrarUp (nij svarUpane rachavArUp) ‘kartRutva’ hoy chhe; svarUpabhUt svAtantrya jenun lakShaN (svarUp) chhe evA sukhanI upalabdhirUp bhoktRutva’ hoy chhe; atIt anantar (chhellA) sharIr pramANe avagAhapariNAmarUp 1dehapramANapaNun’ hoy chhe; ane upAdhinA sambandhathI 2vivikta evun Atyantik (sarvathA) amUrtapaNun’ hoy chhe. (mukta AtmAne) ‘3karmasanyuktapaNun’ to nathI ja hotun, kAraN ke dravyakarmo ane bhAvakarmothI vimukti thaI chhe. dravyakarmo te pudgalaskandho chhe ane bhAvakarmo te 4chiddavivarto chhe. chitshakti anAdi gnAnAvaraNAdikarmonA samparkathI (sambandhathI) sankuchit vyApAravALI hovAne lIdhe gneyabhUt vishvanA (samasta padArthonA) ek ek deshamAn krame vyApAr karatI thakI vivartan pAme chhe. parantu jyAre gnAnAvaraNAdikarmono samparka *shakti=sAmarthya; Ishatva. (mukta AtmA samasta Atmik adhikArone bhogavavAmAn arthAt temano

amal karavAmAn svayam samartha chhe tethI te prabhu chhe.) 1. mukta AtmAnI avagAhanA charamasharIrapramAN hoy chhe tethI te chhellA dehanI apekShA laIne temane

dehapramANapaNun’ kahI shakAy chhe. 2. vivikta=bhinna; rahit. 3. pUrva sUtramAn kahelA ‘jIvatva’ Adi nav visheShomAnthI prathamanA ATh visheSho muktAtmAne paN

yathAsambhav hoy chhe, mAtra ek ‘karmasanyuktapaNun’ hotun nathI. 4. chiddavivarta=chaitanyano palaTo arthAt chaitanyanun ek viShayane chhoDI anya viShayane jANavArUpe

palaTAvun te; chitshaktinun anya anya gneyone jANavArUpe pariNamavun te.

Page 56 of 256
PDF/HTML Page 96 of 296
single page version

56

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-

सर्वदेशेषु युगपद्वयापृता कथञ्चित्कौटस्थ्यमवाप्य विषयान्तरमनाप्नुवन्ती न विवर्तते स खल्वेष निश्चितः सर्वज्ञसर्वदर्शित्वोपलम्भः अयमेव द्रव्यकर्मनिबन्धनभूतानां भाव- कर्मणां कर्तृत्वोच्छेदः अयमेव च विकारपूर्वकानुभवाभावादौपाधिकसुखदुःखपरिणामानां भोक्तृ त्वोच्छेदः इदमेव चानादिविवर्तखेदविच्छित्तिसुस्थितानन्तचैतन्यस्यात्मनः स्वतन्त्र- स्वरूपानुभूतिलक्षणसुखस्य भोक्तृ त्वमिति ।।२८।।

जादो सयं स चेदा सव्वण्हू सव्वलोगदरिसी य
पप्पोदि सुहमणंतं अव्वाबाधं सगममुत्तं ।।२९।।
जातः स्वयं स चेतयिता सर्वज्ञः सर्वलोकदर्शी च
प्राप्नोति सुखमनन्तमव्याबाधं स्वकममूर्तम् ।।२९।।

vinAsh pAme chhe, tyAre te gneyabhUt vishvanA sarva deshomAn yugapad vyApAr karatI thakI kathanchit 1kUTastha thaIne, anya viShayane nahi pAmatI thakI vivartan karatI nathI. te A (chitshaktinA vivartanano abhAv), kharekhar nishchit (niyat, achaL) sarvagnapaNAnI ane sarvadarshIpaNAnI upalabdhi chhe. A ja, dravyakarmonA nimittabhUt bhAvakarmonA kartRutvano vinAsh chhe; A ja, vikArapUrvak anubhavanA abhAvane lIdhe 2aupAdhik sukhadukh- pariNAmonA bhoktRutvano vinAsh chhe; ane A ja, anAdi vivartananA khedanA vinAshathI jenun anant chaitanya susthit thayun chhe evA AtmAne svatantrasvarUpAnubhUtilakShaN sukhanun (svatantra svarUpanI anubhUti jenun lakShaN chhe evA sukhanun) bhoktRutva chhe. 28.

svayamev chetak sarvagnAnI-sarvadarshI thAy chhe,
ne nij amUrta anant avyAbAdh sukhane anubhave. 29.

anvayArtha[सः चेतयिता] te chetayitA (chetanAro AtmA) [सर्वज्ञः] sarvagna [] ane [सर्वलोकदर्शी] sarvalokadarshI [स्वयं जातः] svayam thayo thako, [स्वकम्] svakIy 1. kUTastha=sarvakALe ek rUpe rahenArI; achaL. [gnAnAvaraNAdikarmono sambandh naShTa thatAn kAI chitshakti

sarvathA apariNAmI thaI jatI nathI; parantu te anya anya gneyone jANavArUpe palaTAtI nathI

sarvadA traNe kALanA samasta gneyone jANyA kare chhe, tethI tene kathanchit kUTastha kahI chhe.] 2. aupAdhik=dravyakarmarUp upAdhi sAthe sambandhavALA; dravyakarmarUp upAdhi jemAn nimitta hoy chhe evA;

asvAbhAvik; vaibhAvik; vikArI.

Page 57 of 256
PDF/HTML Page 97 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
57
इदं सिद्धस्य निरुपाधिज्ञानदर्शनसुखसमर्थनम्
आत्मा हि ज्ञानदर्शनसुखस्वभावः संसारावस्थायामनादिकर्मक्लेशसङ्कु चितात्मशक्ति :

परद्रव्यसम्पर्केण क्रमेण किञ्चित् किञ्चिज्जानाति पश्यति, परप्रत्ययं मूर्तसम्बद्धं सव्याबाधं सान्तं सुखमनुभवति च यदा त्वस्य कर्मक्लेशाः सामस्त्येन प्रणश्यन्ति, तदाऽनर्गला- सङ्कु चितात्मशक्ति रसहायः स्वयमेव युगपत्समग्रं जानाति पश्यति, स्वप्रत्ययममूर्तसम्बद्धम- व्याबाधमनन्तं सुखमनुभवति च ततः सिद्धस्य समस्तं स्वयमेव जानतः पश्यतः, सुखमनुभवतश्च स्वं, न परेण प्रयोजनमिति ।।२९।। [अमूर्तम्] amUrta [अव्याबाधम्] avyAbAdh [अनन्तम्] anant [सुखम्] sukhane [प्राप्नोति] upalabdha kare chhe.

TIkAA, siddhanA nirupAdhi gnAn, darshan ane sukhanun samarthan chhe.

kharekhar gnAn, darshan ane sukh jeno svabhAv chhe evo AtmA sansAr- avasthAmAn, anAdi karmaklesh vaDe Atmashakti sankuchit karavAmAn AvI hovAthI, paradravyanA samparka vaDe (indriyAdinA sambandh vaDe) kramathI k kk kjANe chhe ane dekhe chhe tathA parAshrit, mUrta (indriyAdi) sAthe sambandhavALun, savyAbAdh (bAdhA sahit) ne sAnta sukh anubhave chhe; parantu jyAre tene karmaklesho samastapaNe vinAsh pAme chhe tyAre, Atmashakti anargal (nirankush) ane asankuchit hovAthI, te asahAyapaNe (koInI sahAy vinA) svayamev yugapad badhun (sarva dravyakShetrakALabhAv) jANe chhe ane dekhe chhe tathA svAshrit, mUrta (indriyAdi) sAthe sambandh vinAnun, avyAbAdh ne anant sukh anubhave chhe. mATe badhun svayamev jANanArA ane dekhanArA tathA svakIy sukhane anubhavanArA siddhane parathI (kAI) prayojan nathI.

bhAvArthasiddhabhagavAn (tem ja kevaLIbhagavAn) svayamev sarvagnatvAdirUpe pariName chhe; temanA e pariNamanamAn leshamAtra paN (indriyAdi) paranun Alamban nathI.

ahIn koI sarvagnano niShedh karanAr jIv kahe chhe ke ‘sarvagna chhe ja nahi, kAraN ke jovAmAn AvatA nathI’, to tene nIche pramANe samajAvavAmAn Ave chhe

he bhAI! jo tame kaho chho ke ‘sarvagna nathI’, to ame pUchhIe chhIe ke kyAn sarvagna nathI? A kShetramAn ane A kALamAn ke traNe lokamAn ane traNe kALamAn? jo ‘A kShetramAn ane A kALamAn sarvagna nathI’ em kaho, to te to sammat ja chhe. parantu jo ‘traNe lokamAn ane traNe kALamAn sarvagna nathI’ em kaho to ame pUchhIe chhIe ke te tame kaI rIte pt.. 8


Page 58 of 256
PDF/HTML Page 98 of 296
single page version

58

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
पाणेहिं चदुहिं जीवदि जीविस्सदि जो हु जीविदो पुव्वं
सो जीवो पाणा पुण बलमिंदियमाउ उस्सासो ।।३०।।
प्राणैश्चतुर्भिर्जीवति जीविष्यति यः खलु जीवितः पूर्वम्
स जीवः प्राणाः पुनर्बलमिन्द्रियमायुरुच्छ्वासः ।।३०।।

जीवत्वगुणव्याख्येयम् jANyun? jo traNe lokane ane traNe kALane sarvagna vinAnA tame joI-jANI lIdhA to tame ja sarvagna thayA, kAraN ke je traN lokane ane traN kALane jANe te ja sarvagna chhe. ane jo sarvagna vinAnA traNe lokane ane traNe kALane tame nathI joI-jANI lIdhA to pachhI ‘traNe lokamAn ane traNe kALamAn sarvagna nathI’ em tame kaI rIte kahI shako? A rIte siddha thAy chhe ke tame karelo sarvagnano niShedh yogya nathI.

he bhAI! AtmA ek padArtha chhe ane gnAn teno svabhAv chhe; tethI te gnAnano sampUrNa vikAs thatAn evun kAI rahetun nathI ke je te gnAnamAn agnAt rahe. jem paripUrNa uShNatAe pariNamelo agni samasta dAhyane bALe chhe, tem paripUrNa gnAne pariNamelo AtmA samasta gneyane jANe chhe. AvI sarvagnadashA A kShetre A kALe (arthAt A kShetre A kALamAn janmelA jIvane) prApta nahi thatI hovA chhatAn sarvagnatvashaktivALA nij AtmAno spaShTa anubhav A kShetre A kALe paN thaI shake chhe.

A shAstra adhyAtmashAstra hovAthI ahIn sarvagnasiddhino vistAr karavAmAn Avyo nathI; jignAsue te anya shAstromAnthI joI levo. 29.

je chAr prANe jIvato pUrve, jIve chhe, jIvashe,
te jIv chhe; ne prAN indriy-Ayu-baL-uchchhvAs chhe. 30.

anvayArtha[ यः खलु ] je [ चतुर्भिः प्राणैः ] chAr prANothI [ जीवति ] jIve chhe, [ जीविष्यति ] jIvashe ane [ जीवितः पूर्वम् ] pUrve jIvato hato, [ सः जीवः ] te jIv chhe; [ पुनः प्राणाः ] ane prANo [ इन्द्रियम् ] indriy, [ बलम् ] baL, [ आयुः ] Ayu tathA [ उच्छ्वासः ] uchchhvAs chhe.

TIkAA, jIvatvaguNanI vyAkhyA chhe.

Page 59 of 256
PDF/HTML Page 99 of 296
single page version

kahAnajainashAstramALA ]

ShaDdravya-panchAstikAyavarNan
59

इन्द्रियबलायुरुच्छ्वासलक्षणा हि प्राणाः तेषु चित्सामान्यान्वयिनो भावप्राणाः, पुद्गल- सामान्यान्वयिनो द्रव्यप्राणाः तेषामुभयेषामपि त्रिष्वपि कालेष्वनवच्छिन्नसन्तानत्वेन धारणा- त्संसारिणो जीवत्वम् मुक्त स्य तु केवलानामेव भावप्राणानां धारणात्तदवसेयमिति ।।३०।।

अगुरुलहुगा अणंता तेहिं अणंतेहिं परिणदा सव्वे
देसेहिं असंखादा सिय लोगं सव्वमावण्णा ।।३१।।
केचित्तु अणावण्णा मिच्छादंसणकसायजोगजुदा
विजुदा य तेहिं बहुगा सिद्धा संसारिणो जीवा ।।३२।।
अगुरुलघुका अनन्तास्तैरनंतैः परिणताः सर्वे
देशैरसंख्याताः स्याल्लोकं सर्वमापन्नाः ।।३१।।
केचित्तु अनापन्ना मिथ्यादर्शनकषाययोगयुताः
वियुताश्च तैर्बहवः सिद्धाः संसारिणो जीवाः ।।३२।।

prANo indriy, baL, Ayu ane uchchhvAsasvarUp chhe. temanAmAn (prANomAn), *chitsAmAnyarUp anvayavALA te bhAvaprANo chhe ane pudgalasAmAnyarUp anvayavALA te dravyaprANo chhe. te banne prANone traNe kALe achchhinna-santAnapaNe (atUT dhArAe) dhArato hovAthI sansArIne jIvatva chhe. muktane (siddhane) to kevaL bhAvaprANonun ja dhAraN hovAthI jIvatva chhe em samajavun. 30.

je agurulaghuk anant te-rUp sarva jIvo pariName;
saunA pradesh asankhya; katipay lokavyApI hoy chhe; 31.
avyApI chhe katipay; vaLI nirdoSh siddha jIvo ghaNA;
mithyAtva-yog-kaShAyayut sansArI jIv bahu jANavA. 32.

anvayArtha[ अनन्ताः अगुरुलघुकाः ] anant evA je agurulaghu (guNo, *je prANomAn chitsAmAnyarUp anvay hoy chhe te bhAvaprANo chhe arthAt je prANomAn sadA ‘chitsAmAnya,

chitsAmAnya, chitsAmAnya’ evI ekarUpatAsadrashatA hoy chhe te bhAvaprANo chhe. (je prANomAn sadA
pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya, pudgalasAmAnya’ evI ekarUpatA-sadrashatA hoy chhe te dravyaprANo chhe.)

Page 60 of 256
PDF/HTML Page 100 of 296
single page version

60

panchAstikAyasangrah
[ bhagavAnashrIkundakund-
अत्र जीवानां स्वाभाविकं प्रमाणं मुक्तामुक्त विभागश्चोक्त :
जीवा ह्यविभागैकद्रव्यत्वाल्लोकप्रमाणैकप्रदेशाः अगुरुलघवो गुणास्तु तेषामगुरु-

लघुत्वाभिधानस्य स्वरूपप्रतिष्ठत्वनिबन्धनस्य स्वभावस्याविभागपरिच्छेदाः प्रतिसमय- ansho) [ तैः अनंतैः ] te anant agurulaghu(guN)rUpe [ सर्वे ] sarva jIvo [ परिणताः ] pariNat chhe; [ देशैः असंख्याताः ] teo asankhyAt pradeshavALA chhe. [ स्यात् सर्वम् लोकम् आपन्नाः ] keTalAk kathanchit AkhA lokane prApta hoy chhe [ केचित् तु ] ane keTalAk [ अनापन्नाः ] aprApta hoy chhe. [ बहवः जीवाः ] ghaNA (anant) jIvo [ मिथ्या- दर्शनकषाययोगयुताः ] mithyAdarshan-kaShAy-yogasahit [ संसारिणः ] sansArI chhe [ च ] ane ghaNA (anant jIvo) [ तैः वियुताः ] mithyAdarshan-kaShAy-yogarahit [ सिद्धाः ] siddha chhe.

TIkAahIn jIvonun svAbhAvik 1pramAN tathA temano mukta ne amukta evo vibhAg kahyo chhe.

jIvo kharekhar avibhAgI-ekadravyapaNAne lIdhe lokapramAN-ekapradeshavALA chhe. temanA (jIvonA) agurulaghu 2guNoagurulaghutva nAmano je svarUpapratiShThatvanA kAraNabhUt svabhAv tenA 3avibhAg parichchhedopratisamay thatI 4ShaTsthAnapatit vRuddhi- 1. pramAN=mAp; parimAN. [jIvanA agurulaghutvasvabhAvanA nAnAmAn nAnA ansho (avibhAg

parichchhedo) pADatAn svabhAvathI ja sadAy anant ansho paDe chhe, tethI jIv sadAy AvA
(ShaTguNavRuddhihAniyukta) anant ansho jevaDo chhe. vaLI jIvanA svakShetranA nAnAmAn nAnA ansho

pADatAn svabhAvathI ja sadAy asankhya ansho paDe chhe, tethI jIv sadAy AvA asankhya ansho jevaDo chhe.] 2. guN=ansh; avibhAg parichchhed. [jIvamAn agurulaghutva nAmano svabhAv chhe. te svabhAv jIvane

svarUpapratiShThatvanA (arthAt svarUpamAn rahevAnA) kAraNabhUt chhe. tenA avibhAg parichchhedone ahIn
agurulaghu guNo (ansho) kahyA chhe.]

3. koI guNamAn (eTale ke guNanA paryAyamAn) anshakalpanA karavAmAn AvatAn, teno je nAnAmAn nAno

(jaghanya mAtrArUp, niransh) ansh paDe tene te guNano (eTale ke guNanA paryAyano) avibhAg
parichchhed kahevAmAn Ave chhe.

4. ShaTsthAnapatit vRuddhihAni=chha sthAnamAn samAvesh pAmatI vRuddhihAni; ShaTguN vRuddhihAni.

[agurulaghutvasvabhAvanA anant anshomAn svabhAvathI ja samaye samaye ShaTguN vRuddhihAni thayA
kare chhe.]