૬૮
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
मुक्तौ जीवस्य सद्भावमावेदयतीति ।।३७।।
कम्माणं फलमेक्को एक्को कज्जं तु णाणमध एक्को ।
चेदयदि जीवरासी चेदगभावेण तिविहेण ।।३८।।
कर्मणां फलमेकः एकः कार्यं तु ज्ञानमथैकः ।
चेतयति जीवराशिश्चेतकभावेन त्रिविधेन ।।३८।।
चेतयितृत्वगुणव्याख्येयम् ।
एके हि चेतयितारः प्रकृष्टतरमोहमलीमसेन प्रकृष्टतरज्ञानावरणमुद्रितानुभावेन
કોઈકમાં સાંત અજ્ઞાન છે — આ બધું, ૧અન્યથા નહિ ઘટતું થકું, મોક્ષમાં જીવના
સદ્ભાવને જાહેર કરે છે. ૩૭.
ત્રણવિધ ચેતકભાવથી કો જીવરાશિ ‘કાર્ય’ને,
કો જીવરાશિ ‘કર્મફળ’ને, કોઈ ચેતે ‘જ્ઞાન’ને. ૩૮.
અન્વયાર્થઃ — [ त्रिविधेन चेतकभावेन ] ત્રિવિધ ચેતકભાવ વડે [ एकः जीवराशिः ]
એક જીવરાશિ [ कर्मणां फलम् ] કર્મોના ફળને, [ एकः तु ] એક જીવરાશિ [ कार्यं ] કાર્યને
[ अथ ] અને [ एकः ] એક જીવરાશિ [ ज्ञानम् ] જ્ઞાનને [ चेतयति ] ચેતે ( – વેદે) છે.
ટીકાઃ — આ, ૨ચેતયિતૃત્વગુણની વ્યાખ્યા છે.
કોઈ ચેતયિતાઓ અર્થાત્ આત્માઓ તો, જે અતિ પ્રકૃષ્ટ મોહથી મલિન
છે અને જેનો પ્રભાવ (શક્તિ) અતિ પ્રકૃષ્ટ જ્ઞાનાવરણથી બિડાઈ ગયો છે
૧. અન્યથા=અન્ય પ્રકારે; બીજી રીતે. [મોક્ષમાં જીવની હયાતી જ ન રહેતી હોય તો ઉક્ત આઠ
ભાવો ઘટે જ નહિ. જો મોક્ષમાં જીવનો અભાવ જ થઈ જતો હોય તો, (૧) દરેક દ્રવ્ય દ્રવ્યપણે
શાશ્વત છે — એ વાત કેમ ઘટે? (૨) દરેક દ્રવ્ય નિત્ય રહીને તેમાં પર્યાયોનો નાશ થયા કરે
છે — એ વાત કેમ ઘટે? (૩ – ૬) દરેક દ્રવ્ય સર્વદા અનાગત પર્યાયે ભાવ્ય, સર્વદા અતીત પર્યાયે
અભાવ્ય, સર્વદા પરથી શૂન્ય અને સર્વદા સ્વથી અશૂન્ય છે — એ વાતો કેમ ઘટે? (૭) કોઈક
જીવદ્રવ્યમાં અનંત જ્ઞાન છે — એ વાત કેમ ઘટે? અને (૮) કોઈક જીવદ્રવ્યમાં સાંત અજ્ઞાન છે
(અર્થાત્ જીવદ્રવ્ય નિત્ય રહીને તેમાં અજ્ઞાનપરિણામનો અંત આવે છે) — એ વાત કેમ ઘટે?
માટે આ આઠ ભાવો દ્વારા મોક્ષમાં જીવની હયાતી સિદ્ધ થાય છે.]
૨. ચેતયિતૃત્વ=ચેતયિતાપણું; ચેતનારપણું; ચેતકપણું.