કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
ષડ્દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાયવર્ણન
૭૧
ज्ञानं चेतयन्त इति ।।३९।।
अथोपयोगगुणव्याख्यानम् ।
उवओगो खलु दुविहो णाणेण य दंसणेण संजुत्तो ।
जीवस्स सव्वकालं अणण्णभूदं वियाणीहि ।।४०।।
उपयोगः खलु द्विविधो ज्ञानेन च दर्शनेन संयुक्त : ।
जीवस्य सर्वकालमनन्यभूतं विजानीहि ।।४०।।
आत्मनश्चैतन्यानुविधायी परिणाम उपयोगः । सोऽपि द्विविध : — ज्ञानोपयोगो
दर्शनोपयोगश्च । तत्र विशेषग्राहि ज्ञानं, सामान्यग्राहि दर्शनम् । उपयोगश्च सर्वदा
કેવળજ્ઞાનીઓ જ્ઞાનને ચેતે છે.
ભાવાર્થઃ — પાંચ પ્રકારના સ્થાવર જીવો અવ્યક્ત સુખદુઃખાનુભવરૂપ શુભાશુભ-
કર્મફળને ચેતે છે. દ્વીંદ્રિય આદિ ત્રસ જીવો તે જ કર્મફળને ઇચ્છાપૂર્વક ઇષ્ટાનિષ્ટ
વિકલ્પરૂપ કાર્ય સહિત ચેતે છે. *પરિપૂર્ણ જ્ઞાનવંત ભગવંતો (અનંત સૌખ્ય સહિત)
જ્ઞાનને જ ચેતે છે. ૩૯.
હવે ઉપયોગગુણનું વ્યાખ્યાન છે.
છે જ્ઞાન ને દર્શન સહિત ઉપયોગ યુગલ પ્રકારનો;
જીવદ્રવ્યને તે સર્વ કાળ અનન્યરૂપે જાણવો. ૪૦.
અન્વયાર્થઃ — [ ज्ञानेन च दर्शनेन संयुक्तः ] જ્ઞાનથી અને દર્શનથી સંયુક્ત એવો
[ खलु द्विविधः ] ખરેખર બે પ્રકારનો [ उपयोगः ] ઉપયોગ [ जीवस्य ] જીવને [ सर्वकालम् ]
સર્વ કાળ [ अनन्यभूतं ] અનન્યપણે [ विजानीहि ] જાણો.
ટીકાઃ — આત્માનો ચૈતન્ય-અનુવિધાયી (અર્થાત્ ચૈતન્યને અનુસરનારો) પરિણામ
તે ઉપયોગ છે. તે પણ બે પ્રકારનો છે — જ્ઞાનોપયોગ અને દર્શનોપયોગ. ત્યાં, વિશેષને
ગ્રહનારું જ્ઞાન છે અને સામાન્યને ગ્રહનારું દર્શન છે (અર્થાત્ વિશેષ જેમાં પ્રતિભાસે તે
*અહીં પરિપૂર્ણ જ્ઞાનચેતનાની વિવક્ષા હોવાથી, કેવળીભગવંતો અને સિદ્ધભગવંતોને જ જ્ઞાનચેતના
કહેવામાં આવી છે. આંશિક જ્ઞાનચેતનાની વિવક્ષાથી તો મુનિઓ, શ્રાવકો અને અવિરત સમ્યગ્દ્રષ્ટિઓને
પણ જ્ઞાનચેતના કહી શકાય છે; તેનો અહીં નિષેધ ન સમજવો, માત્ર વિવક્ષાભેદ છે એમ સમજવું.