કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
ષડ્દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાયવર્ણન
૯૫
कर्म वेदयमानो जीवो भावं करोति याद्रशकम् ।
स तस्य तेन कर्ता भवतीति च शासने पठितम् ।।५७।।
जीवस्यौदयिकादिभावानां कर्तृत्वप्रकारोक्ति रियम् ।
जीवेन हि द्रव्यकर्म व्यवहारनयेनानुभूयते; तच्चानुभूयमानं जीवभावानां निमित्त-
मात्रमुपवर्ण्यते । तस्मिन्निमित्तमात्रभूते जीवेन कर्तृभूतेनात्मनः कर्मभूतो भावः क्रियते ।
अमुना यो येन प्रकारेण जीवेन भावः क्रियते, स जीवस्तस्य भावस्य तेन प्रकारेण कर्ता
भवतीति ।।५७।।
कम्मेण विणा उदयं जीवस्स ण विज्जदे उवसमं वा ।
खइयं खओवसमियं तम्हा भावं तु कम्मकदं ।।५८।।
कर्मणा विनोदयो जीवस्य न विद्यत उपशमो वा ।
क्षायिकः क्षायोपशमिकस्तस्माद्भावस्तु कर्मकृतः ।।५८।।
અન્વયાર્થઃ — [ कर्म वेदयमानः ] કર્મને વેદતો થકો [ जीवः ] જીવ [ याद्रशकम्
भावं ] જેવા ભાવને [ करोति ] કરે છે, [ तस्य ] તે ભાવનો [ तेन ] તે પ્રકારે [ सः ] તે
[ कर्ता भवति ] કર્તા છે — [ इति च ] એમ [ शासने पठितम् ] શાસનમાં કહ્યું છે.
ટીકાઃ — આ, જીવના ઔદયિકાદિ ભાવોના કર્તૃત્વપ્રકારનું કથન છે.
જીવ વડે દ્રવ્યકર્મ વ્યવહારનયથી અનુભવાય છે; અને તે અનુભવાતું થકું
જીવભાવોનું નિમિત્તમાત્ર કહેવાય છે. તે (દ્રવ્યકર્મ) નિમિત્તમાત્ર હોતાં, જીવ વડે કર્તાપણે
પોતાનો કર્મરૂપ (કાર્યરૂપ) ભાવ કરાય છે. તેથી જે ભાવ જે પ્રકારે જીવ વડે કરાય
છે, તે ભાવનો તે પ્રકારે તે જીવ કર્તા છે. ૫૭.
પુદ્ગલકરમ વિણ જીવને ઉપશમ, ઉદય, ક્ષાયિક અને
ક્ષાયોપશમિક ન હોય, તેથી કર્મકૃત એ ભાવ છે. ૫૮.
અન્વયાર્થઃ — [ कर्मणा विना ] કર્મ વિના [ जीवस्य ] જીવને [ उदयः ] ઉદય,
[ंउपशमः ] ઉપશમ, [ क्षायिकः ] ક્ષાયિક [ वा ] અથવા [ क्षायोपशमिकः ] ક્ષાયોપશમિક [ न
विद्यते ] હોતો નથી, [ तस्मात् तु ] તેથી [ भावः ] ભાવ ( – ચતુર્વિધ જીવભાવ) [ कर्मकृतः ]
કર્મકૃત છે.