૧૩
૬
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
हि गतिस्थितिमन्तः पदार्थाः स्वपरिणामैरेव निश्चयेन गतिस्थिती कुर्वन्तीति ।।८९।।
— इति धर्माधर्मद्रव्यास्तिकायव्याख्यानं समाप्तम् ।
अथ आकाशद्रव्यास्तिकायव्याख्यानम् ।
सव्वेसिं जीवाणं सेसाणं तह य पोग्गलाणं च ।
जं देदि विवरमखिलं तं लोगे हवदि आगासं ।।९०।।
सर्वेषां जीवानां शेषाणां तथैव पुद्गलानां च ।
यद्ददाति विवरमखिलं तल्लोके भवत्याकाशम् ।।९०।।
आकाशस्वरूपाख्यानमेतत् ।
षड्द्रव्यात्मके लोके सर्वेषां शेषद्रव्याणां यत्समस्तावकाशनिमित्तं विशुद्धक्षेत्ररूपं
ઉત્તરઃ — ખરેખર સમસ્ત ગતિસ્થિતિમાન પદાર્થો પોતાના પરિણામોથી જ નિશ્ચયે ગતિસ્થિતિ કરે છે. ૮૯.
આ રીતે ધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાય અને અધર્મદ્રવ્યાસ્તિકાયનું વ્યાખ્યાન સમાપ્ત થયું.
હવે આકાશદ્રવ્યાસ્તિકાયનું વ્યાખ્યાન છે.
જે લોકમાં જીવ-પુદ્ગલોને, શેષ દ્રવ્ય સમસ્તને
અવકાશ દે છે પૂર્ણ, તે આકાશનામક દ્રવ્ય છે. ૯૦.
અન્વયાર્થઃ — [ लोके ] લોકમાં [ जीवानाम् ] જીવોને [ च ] અને [ पुद्गलानाम् ] પુદ્ગલોને [ तथा एव ] તેમ જ [ सर्वेषाम् शेषाणाम् ] બધાં બાકીનાં દ્રવ્યોને [ यद् ] જે [ अखिलं विवरं ] સંપૂર્ણ અવકાશ [ ददाति ] આપે છે, [ तद् ] તે [ आकाशम् भवति ] આકાશ છે.
ટીકાઃ — આ, આકાશના સ્વરૂપનું કથન છે.
ષટ્દ્રવ્યાત્મક લોકમાં *બધાં બાકીનાં દ્રવ્યોને જે પૂરેપૂરા અવકાશનું નિમિત્ત છે, *નિશ્ચયનયે નિત્યનિરંજન-જ્ઞાનમય પરમાનંદ જેમનું એક લક્ષણ છે એવા અનંતાનંત જીવો, તેમનાથી અનંતગુણાં પુદ્ગલો, અસંખ્ય કાળાણુઓ અને અસંખ્યપ્રદેશી ધર્મ તથા અધર્મ — એ બધાંય દ્રવ્યો
વિશિષ્ટ અવગાહગુણ વડે લોકાકાશમાં — જોકે તે લોકાકાશ માત્ર અસંખ્યપ્રદેશી જ છે તોપણ
— અવકાશ મેળવે છે.