કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
ષડ્દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાયવર્ણન
૧૪૧
धर्माधर्माकाशान्यपृथग्भूतानि समानपरिमाणानि ।
पृथगुपलब्धिविशेषाणि कुर्वन्त्येकत्वमन्यत्वम् ।।९६।।
धर्माधर्मलोकाकाशानामवगाहवशादेकत्वेऽपि वस्तुत्वेनान्यत्वमत्रोक्त म् ।
धर्माधर्मलोकाकाशानि हि समानपरिमाणत्वात्सहावस्थानमात्रेणैवैकत्वभाञ्जि । वस्तुतस्तु
व्यवहारेण गतिस्थित्यवगाहहेतुत्वरूपेण निश्चयेन विभक्त प्रदेशत्वरूपेण विशेषेण पृथगुपलभ्य-
मानेनान्यत्वभाञ्ज्येव भवन्तीति ।।९६।।
— इति आकाशद्रव्यास्तिकायव्याख्यानं समाप्तम् ।
અન્વયાર્થઃ — [ धर्माधर्माकाशानि ] ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ (લોકાકાશ) [ समान-
परिमाणानि ] સમાન પરિમાણવાળાં [ अपृथग्भूतानि ] અપૃથગ્ભૂત હોવાથી તેમ જ [ पृथगुप-
लब्धिविशेषाणि ] પૃથક્-ઉપલબ્ધ (ભિન્નભિન્ન) વિશેષવાળાં હોવાથી [ एकत्वम् अन्यत्वम् ]
એકત્વ તેમ જ અન્યત્વને [ कुर्वन्ति ] કરે છે.
ટીકાઃ — અહીં, ધર્મ, અધર્મ અને લોકાકાશનું અવગાહની અપેક્ષાએ એકત્વ હોવા
છતાં વસ્તુપણે અન્યત્વ કહેવામાં આવ્યું છે.
ધર્મ, અધર્મ અને લોકાકાશ સમાન પરિમાણવાળાં હોવાને લીધે સાથે રહેલાં
હોવામાત્રથી જ ( – માત્ર એકક્ષેત્રાવગાહની અપેક્ષાએ જ) એકત્વવાળાં છે; વસ્તુતઃ તો,
(૧) વ્યવહારે ગતિહેતુત્વ, સ્થિતિહેતુત્વ અને અવગાહહેતુત્વરૂપ (પૃથક્-ઉપલબ્ધ વિશેષ
વડે) તથા (૨) નિશ્ચયે ૧વિભક્તપ્રદેશત્વરૂપ પૃથક્-ઉપલબ્ધ ૨વિશેષ વડે, તેઓ અન્યત્વવાળાં
જ છે.
ભાવાર્થઃ — ધર્મ, અધર્મ અને લોકાકાશનું એકત્વ તો કેવળ એકક્ષેત્રાવગાહની
અપેક્ષાએ જ કહી શકાય છે; વસ્તુપણે તો તેમને અન્યત્વ જ છે, કારણ કે (૧) તેમનાં
લક્ષણો ગતિહેતુત્વ, સ્થિતિહેતુત્વ અને અવગાહહેતુત્વરૂપ ભિન્નભિન્ન છે તથા (૨) તેમના
પ્રદેશો પણ ભિન્નભિન્ન છે. ૯૬.
આ રીતે આકાશદ્રવ્યાસ્તિકાયનું વ્યાખ્યાન સમાપ્ત થયું.
૧. વિભક્ત=ભિન્ન. [ધર્મ, અધર્મ અને આકાશને ભિન્નપ્રદેશપણું છે.]
૨. વિશેષ=ખાસિયત; વિશિષ્ટતા; વિશેષતા. [વ્યવહારે તથા નિશ્ચયે ધર્મ, અધર્મ અને આકાશના વિશેષ
પૃથક્ ઉપલબ્ધ છે અર્થાત્ ભિન્નભિન્ન જોવામાં આવે છે.]