કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
ષડ્દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાયવર્ણન
૧૪૩
पुद्गल एवैक इति । अचेतनमाकाशं, अचेतनः कालः, अचेतनो धर्मः, अचेतनोऽधर्मः,
अचेतनः पुद्गलः, चेतनो जीव एवैक इति ।।९७।।
जीवा पोग्गलकाया सह सक्किरिया हवंति ण य सेसा ।
पोग्गलकरणा जीवा खंधा खलु कालकरणा दु ।।९८।।
जीवाः पुद्गलकायाः सह सक्रिया भवन्ति न च शेषाः ।
पुद्गलकरणा जीवाः स्कन्धाः खलु कालकरणास्तु ।।९८।।
अत्र सक्रियनिष्क्रियत्वमुक्त म् ।
प्रदेशान्तरप्राप्तिहेतुः परिस्पन्दनरूपपर्यायः क्रिया । तत्र सक्रिया बहिरङ्गसाधनेन
सहभूताः जीवाः, सक्रिया बहिरङ्गसाधनेन सहभूताः पुद्गलाः । निष्क्रियमाकाशं, निष्क्रियो
धर्मः, निष्क्रियोऽधर्मः, निष्क्रियः कालः । जीवानां सक्रियत्वस्य बहिरङ्गसाधनं
મૂર્ત પણ છે, ધર્મ અમૂર્ત છે, અધર્મ અમૂર્ત છે; પુદ્ગલ જ એક મૂર્ત છે. આકાશ અચેતન
છે, કાળ અચેતન છે, ધર્મ અચેતન છે, અધર્મ અચેતન છે, પુદ્ગલ અચેતન છે; જીવ
જ એક ચેતન છે. ૯૭.
જીવ-પુદ્ગલો સહભૂત છે સક્રિય, નિષ્ક્રિય શેષ છે;
છે કાળ પુદ્ગલને કરણ, પુદ્ગલ કરણ છે જીવને. ૯૮.
અન્વયાર્થઃ — [ सह जीवाः पुद्गलकायाः ] બાહ્ય કરણ સહિત રહેલા જીવો અને
પુદ્ગલો [ सक्रियाः भवन्ति ] સક્રિય છે, [ न च शेषाः ] બાકીનાં દ્રવ્યો સક્રિય નથી
( – નિષ્ક્રિય છે); [ जीवाः ] જીવો [ पुद्गलकरणाः ] પુદ્ગલકરણવાળા ( – જેમને સક્રિયપણામાં
પુદ્ગલ બહિરંગ સાધન હોય એવા) છે [ स्कन्धाः खलु कालकरणाः तु ] અને સ્કંધો અર્થાત્
પુદ્ગલો તો કાળકરણવાળા ( – જેમને સક્રિયપણામાં કાળ બહિરંગ સાધન હોય એવા) છે.
ટીકાઃ — અહીં (દ્રવ્યોનું) સક્રિય-નિષ્ક્રિયપણું કહેવામાં આવ્યું છે.
પ્રદેશાંતરપ્રાપ્તિનો હેતુ ( – અન્ય પ્રદેશની પ્રાપ્તિનું કારણ) એવો જે પરિસ્પંદરૂપ
પર્યાય, તે ક્રિયા છે. ત્યાં, બહિરંગ સાધન સાથે રહેલા જીવો સક્રિય છે; બહિરંગ સાધન
સાથે રહેલા પુદ્ગલો સક્રિય છે. આકાશ નિષ્ક્રિય છે; ધર્મ નિષ્ક્રિય છે; અધર્મ નિષ્ક્રિય
છે; કાળ નિષ્ક્રિય છે.