૧૭
૮
પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ
[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
संस्थानानि संघाताः वर्णरसस्पर्शगन्धशब्दाश्च ।
पुद्गलद्रव्यप्रभवा भवन्ति गुणाः पर्यायाश्च बहवः ।।१२६।।
अरसमरूपमगन्धमव्यक्तं चेतनागुणमशब्दम् ।
जानीह्यलिङ्गग्रहणं जीवमनिर्दिष्टसंस्थानम् ।।१२७।।
जीवपुद्गलयोः संयोगेऽपि भेदनिबन्धनस्वरूपाख्यानमेतत् ।
यत्खलु शरीरशरीरिसंयोगे स्पर्शरसगन्धवर्णगुणत्वात्सशब्दत्वात्संस्थानसङ्घातादिपर्याय-
परिणतत्वाच्च इन्द्रियग्रहणयोग्यं, तत्पुद्गलद्रव्यम् । यत्पुनरस्पर्शरसगन्धवर्णगुणत्वादशब्दत्वाद-
निर्दिष्टसंस्थानत्वादव्यक्त त्वादिपर्यायैः परिणतत्वाच्च नेन्द्रियग्रहणयोग्यं, तच्चेतनागुणत्वात्
અન્વયાર્થઃ — [ संस्थानानि ] (સમચતુરસ્રાદિ) સંસ્થાનો, [ संघाताः ]
(ઔદારિકાદિ શરીર સંબંધી) સંઘાતો, [ वर्णरसस्पर्शगन्धशब्दाः च ] વર્ણ, રસ, સ્પર્શ, ગંધ
અને શબ્દ — [ बहवः गुणाः पर्यायाः च ] એમ જે બહુ ગુણો અને પર્યાયો છે,
[ पुद्गलद्रव्यप्रभवाः भवन्ति ] તે પુદ્ગલદ્રવ્યનિષ્પન્ન છે.
[ अरसम् अरूपम् अगन्धम् ] જે અરસ, અરૂપ તથા અગંધ છે, [ अव्यक्तम् ] અવ્યક્ત
છે, [ अशब्दम् ] અશબ્દ છે, [ अनिर्दिष्टसंस्थानम् ] અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન છે (અર્થાત્ જેનું કોઈ
સંસ્થાન કહ્યું નથી એવો છે), [ चेतनागुणम् ] ચેતનાગુણવાળો છે અને [ अलिङ्गग्रहणम् ]
ઇંદ્રિયો વડે અગ્રાહ્ય છે, [ जीवं जानीहि ] તે જીવ જાણો.
ટીકાઃ — જીવ-પુદ્ગલના સંયોગમાં પણ, તેમના ભેદના કારણભૂત સ્વરૂપનું આ
કથન છે (અર્થાત્ જીવ અને પુદ્ગલના સંયોગમાં પણ, જે વડે તેમનો ભેદ જાણી શકાય
છે એવા તેમના ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપનું આ કથન છે).
શરીર અને ૧શરીરીના સંયોગમાં, (૧) જે ખરેખર સ્પર્શ-રસ-ગંધ-વર્ણગુણવાળું
હોવાને લીધે, સશબ્દ હોવાને લીધે તથા સંસ્થાન-સંઘાતાદિ પર્યાયોરૂપે પરિણત હોવાને
લીધે ઇન્દ્રિયગ્રહણયોગ્ય છે, તે પુદ્ગલદ્રવ્ય છે; અને (૨) જે સ્પર્શ-રસ-ગંધ-વર્ણગુણ વિનાનું
હોવાને લીધે, અશબ્દ હોવાને લીધે, અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન હોવાને લીધે તથા ૨અવ્યક્તત્વાદિ
૧. શરીરી = દેહી; શરીરવાળો (અર્થાત્ આત્મા).
૨. અવ્યક્તત્વાદિ = અવ્યક્તત્વ વગેરે; અપ્રકટત્વ વગેરે.