કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
ષડ્દ્રવ્ય-પંચાસ્તિકાયવર્ણન
૫૫
‘જીવત્વ’ હોય છે; ચિદ્રૂપ જેનું લક્ષણ ( – સ્વરૂપ) છે એવું ‘ચેતયિતૃત્વ’ હોય છે;
ચિત્પરિણામ જેનું લક્ષણ ( – સ્વરૂપ) છે એવો ‘ઉપયોગ’ હોય છે; પ્રાપ્ત કરેલા સમસ્ત
(આત્મિક) અધિકારોની *શક્તિમાત્રરૂપ ‘પ્રભુત્વ’ હોય છે; સમસ્ત વસ્તુઓથી
અસાધારણ એવા સ્વરૂપની નિષ્પત્તિમાત્રરૂપ ( – નિજ સ્વરૂપને રચવારૂપ) ‘કર્તૃત્વ’ હોય
છે; સ્વરૂપભૂત સ્વાતંત્ર્ય જેનું લક્ષણ ( – સ્વરૂપ) છે એવા સુખની ઉપલબ્ધિરૂપ
‘ભોક્તૃત્વ’ હોય છે; અતીત અનંતર ( – છેલ્લા) શરીર પ્રમાણે અવગાહપરિણામરૂપ
‘૧દેહપ્રમાણપણું’ હોય છે; અને ઉપાધિના સંબંધથી ૨વિવિક્ત એવું આત્યંતિક (સર્વથા)
‘અમૂર્તપણું’ હોય છે. (મુક્ત આત્માને) ‘૩કર્મસંયુક્તપણું’ તો નથી જ હોતું, કારણ
કે દ્રવ્યકર્મો અને ભાવકર્મોથી વિમુક્તિ થઈ છે. દ્રવ્યકર્મો તે પુદ્ગલસ્કંધો છે અને
ભાવકર્મો તે ૪ચિદ્દવિવર્તો છે. ચિત્શક્તિ અનાદિ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મોના સંપર્કથી (સંબંધથી)
સંકુચિત વ્યાપારવાળી હોવાને લીધે જ્ઞેયભૂત વિશ્વના ( – સમસ્ત પદાર્થોના) એક એક
દેશમાં ક્રમે વ્યાપાર કરતી થકી વિવર્તન પામે છે. પરંતુ જ્યારે જ્ઞાનાવરણાદિકર્મોનો સંપર્ક
*શક્તિ=સામર્થ્ય; ઈશત્વ. (મુક્ત આત્મા સમસ્ત આત્મિક અધિકારોને ભોગવવામાં અર્થાત્ તેમનો
અમલ કરવામાં સ્વયં સમર્થ છે તેથી તે પ્રભુ છે.)
૧. મુક્ત આત્માની અવગાહના ચરમશરીરપ્રમાણ હોય છે તેથી તે છેલ્લા દેહની અપેક્ષા લઈને તેમને
‘દેહપ્રમાણપણું’ કહી શકાય છે.
૨. વિવિક્ત=ભિન્ન; રહિત.
૩. પૂર્વ સૂત્રમાં કહેલા ‘જીવત્વ’ આદિ નવ વિશેષોમાંથી પ્રથમના આઠ વિશેષો મુક્તાત્માને પણ
યથાસંભવ હોય છે, માત્ર એક ‘કર્મસંયુક્તપણું’ હોતું નથી.
૪. ચિદ્દવિવર્ત=ચૈતન્યનો પલટો અર્થાત્ ચૈતન્યનું એક વિષયને છોડી અન્ય વિષયને જાણવારૂપે
પલટાવું તે; ચિત્શક્તિનું અન્ય અન્ય જ્ઞેયોને જાણવારૂપે પરિણમવું તે.
जीवत्वं, चिद्रूपलक्षणं चेतयितृत्वं, चित्परिणामलक्षण उपयोगः, निर्वर्तितसमस्ताधिकार-
शक्ति मात्रं प्रभुत्वं, समस्तवस्त्वसाधारणस्वरूपनिर्वर्तनमात्रं कर्तृत्वं, स्वरूपभूतस्वातन्त्र्य-
लक्षणसुखोपलम्भरूपं भोक्तृ त्वं, अतीतानन्तरशरीरपरिमाणावगाहपरिणामरूपं देहमात्रत्वं,
उपाधिसम्बन्धविविक्त मात्यन्तिकममूर्तत्वम् । कर्मसंयुक्त त्वं तु द्रव्यभावकर्मविप्रमोक्षान्न
भवत्येव । द्रव्यकर्माणि हि पुद्गलस्कन्धा भावकर्माणि तु चिद्विवर्ताः । विवर्तते हि
चिच्छक्ति रनादिज्ञानावरणादिकर्मसम्पर्ककूणितप्रचारा परिच्छेद्यस्य विश्वस्यैकदेशेषु क्रमेण
व्याप्रियमाणा । यदा तु ज्ञानावरणादिकर्मसम्पर्कः प्रणश्यति तदा परिच्छेद्यस्य विश्वस्य