अत्र व्यवहारकालस्य कथञ्चित् परायत्तत्वे सदुपपत्तिरुक्ता ।
इह हि व्यवहारकाले निमिषसमयादौ अस्ति तावत् चिर इति क्षिप्र इति सम्प्रत्ययः । स खलु दीर्घह्रस्वकालनिबन्धनं प्रमाणमन्तरेण न सम्भाव्यते । तदपि प्रमाणं पुद्गलद्रव्यपरिणाममन्तरेण नावधार्यते । ततः परपरिणामद्योतमानत्वाद्वयवहारकालो निश्चये- नानन्याश्रितोऽपि प्रतीत्यभव इत्यभिधीयते । तदत्रास्तिकायसामान्यप्ररूपणायामस्तिकायत्वा- भावात्साक्षादनुपन्यस्यमानोऽपि जीवपुद्गलपरिणामान्यथानुपपत्त्या निश्चयरूपस्तत्परिणामा- यत्ततया व्यवहाररूपः कालोऽस्तिकायपञ्चकवल्लोकरूपेण परिणत इति खरतर ऊष्टयाभ्युप गम्यत इति ।।२६।।
टीकाः — अहीं व्यवहारकाळना कथंचित् पराश्रितपणा विषे सत्य युक्ति कहेवामां आवी छे.
प्रथम तो, निमेष-समयादि व्यवहारकाळमां ‘चिर’ अने ‘क्षिप्र’ एवुं ज्ञान ( – लांबो काळ अने टूंको काळ एवुं ज्ञान) थाय छे. ते ज्ञान खरेखर लांबा अने टूंका काळ साथे संबंध राखनारा प्रमाण ( – काळपरिमाण) विना संभवतुं नथी; अने ते प्रमाण पुद्गलद्रव्यना परिणाम विना नक्की थतुं नथी. तेथी, व्यवहारकाळ परना परिणाम द्वारा जणातो होवाथी — जोके निश्चयथी ते अन्यने आश्रित नथी तोपण - आश्रितपणे ऊपजनारो ( – परने अवलंबीने ऊपजतो) कहेवामां आवे छे.
माटे, जोके काळने अस्तिकायपणाना अभावने लीधे अहीं अस्तिकायनी सामान्य प्ररूपणामां तेनुं *साक्षात् कथन नथी तोपण, जीव-पुद्गलना परिणामनी अन्यथा अनुपपत्ति वडे सिद्ध थतो निश्चयरूप काळ अने तेमना परिणामने आश्रित नक्की थतो व्यवहाररूप काळ पंचास्तिकायनी माफक लोकरूपे परिणत छे — एम, अति तीक्ष्ण द्रष्टिथी जाणी शकाय छे.
भावार्थः — ‘समय’ टूंको छे, ‘निमेष’ लांबो छे अने मुहूर्त’ तेनाथी पण लांबुं छे एवुं जे ज्ञान थाय छे ते ‘समय’, ‘निमेष’ वगेरेनुं परिमाण जाणवाथी थाय छे; अने ते काळपरिमाण पुद्गलो द्वारा नक्की थाय छे. तेथी व्यवहारकाळनी उत्पत्ति पुद्गलो द्वारा थती (उपचारथी) कहेवामां आवे छे.
५०
*साक्षात्=सीधुं. [काळनुं विस्तृत सीधुं कथन श्री प्रवचनसारना द्वितीय श्रुतस्कंधमां करवामां
आव्युं छे; माटे काळनुं स्वरूप विस्तारथी जाणवाना इच्छक जिज्ञासुए प्रवचनसारमांथी ते
जाणी लेवुं.]