Page 172 of 264
PDF/HTML Page 201 of 293
single page version

୧୭୨

ନିଶ୍ଚୀଯତେ, ତେନ ପ୍ରକାରେଣୈକେନ୍ଦ୍ରିଯାଣାମପି, ଉଭଯେଷାମପି ବୁଦ୍ଧିପୂର୍ଵକଵ୍ଯାପାରାଦର୍ଶନସ୍ଯ ସମାନ–ତ୍ଵାଦିତି.. ୧୧୩..

ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯପ୍ରକାରସୂଚନେଯମ୍. -----------------------------------------------------------------------------

ଅଂଡେମେଂ ରହେ ହୁଏ, ଗର୍ଭମେଂ ରହେ ହୁଏ ଔର ମୂର୍ଛା ପାଏ ହୁଏ [ପ୍ରାଣିଯୋଂଂ] କେ ଜୀଵତ୍ଵକା, ଉନ୍ହେଂ ବୁଦ୍ଧିପୂର୍ଵକ ଵ୍ଯାପାର ନହୀଂ ଦେଖା ଜାତା ତଥାପି, ଜିସ ପ୍ରକାର ନିଶ୍ଚଯ କିଯା ଜାତା ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ ଜୀଵତ୍ଵକା ଭୀ ନିଶ୍ଚଯ କିଯା ଜାତା ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ଦୋନୋଂମେଂ ବୁଦ୍ଧିପୂର୍ଵକ ଵ୍ଯାପାରକା ଅଦର୍ଶନ ସମାନ ହୈ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଜିସ ପ୍ରକାର ଗର୍ଭସ୍ଥାଦି ପ୍ରାଣିଯୋଂମେଂ, ଈହାପୂର୍ଵକ ଵ୍ଯଵହାରକା ଅଭାଵ ହୋନେ ପର ଭୀ, ଜୀଵତ୍ଵ ହୈ ହୀ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯୋଂମେଂ ଭୀ, ଈହାପୂର୍ଵକ ଵ୍ଯଵହାରକା ଅଭାଵ ହୋନେ ପର ଭୀ, ଜୀଵତ୍ଵ ହୈ ହୀ ଐସା ଆଗମ, ଅନୁମାନ ଇତ୍ଯାଦିସେ ନିଶ୍ଚିତ କିଯା ଜା ସକତା ହୈ.

ଯହାଁ ଐସା ତାତ୍ପର୍ଯ ଗ୍ରହଣ କରନା କି–ଜୀଵ ପରମାର୍ଥେସେ ସ୍ଵାଧୀନ ଅନନ୍ତ ଜ୍ଞାନ ଔର ସୌଖ୍ଯ ସହିତ ହୋନେ ପର ଭୀ ଅଜ୍ଞାନ ଦ୍ଵାରା ପରାଧୀନ ଇନ୍ଦ୍ରିଯସୁଖମେଂ ଆସକ୍ତ ହୋକର ଜୋ କର୍ମ ବନ୍ଧ କରତା ହୈ ଉସକେ ନିମିତ୍ତସେ ଅପନେକୋ ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ଦୁଃଖୀ କରତା ହୈ.. ୧୧୩..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଶଂବୂକମାତୃଵାହାଃ] ଶଂବୂକ, ମାତୃଵାହ, [ଶଙ୍ଖାଃ] ଶଂଖ, [ଶୁକ୍ତଯଃ] ସୀପ [ଚ] ଔର [ଅପାଦକାଃ କୃମଯଃ] ପଗ ରହିତ କୃମି–[ଯେ] ଜୋ କି [ରସଂ ସ୍ପର୍ଶଂ] ରସ ଔର ସ୍ପର୍ଶକୋ [ଜାନନ୍ତି] ଜାନତେ ହୈଂ [ତେ] ଵେ–[ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯାଃ ଜୀଵାଃ] ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵୋଂକେ ପ୍ରକାରକୀ ସୂଚନା ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ଅଦର୍ଶନ = ଦ୍ରଷ୍ଟିଗୋଚର ନହୀଂ ହୋନା.

Page 173 of 264
PDF/HTML Page 202 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଏତେ ସ୍ପର୍ଶନରସନେନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣକ୍ଷଯୋପଶମାତ୍ ଶେଷେନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣୋଦଯେ ନୋଇନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣୋଦଯେ ଚ ସତି ସ୍ପର୍ଶରସଯୋଃ ପରିଚ୍ଛେତ୍ତାରୋ ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯା ଅମନସୋ ଭଵଂତୀତି.. ୧୧୪..

ତ୍ରୀନ୍ଦ୍ରିଯପ୍ରକାରସୂଚନେଯମ୍.

ଏତେ ସ୍ପର୍ଶନରସନଘ୍ରାଣେଂଦ୍ରିଯାଵରଣକ୍ଷଯୋପଶମାତ୍ ଶେଷେଂଦ୍ରିଯାଵରଣୋଦଯେ ନୋଇଂଦ୍ରିଯାଵରଣୋଦଯେ ଚ ସତି ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧାନାଂ ପରିଚ୍ଛେତ୍ତାରସ୍ତ୍ରୀନ୍ଦ୍ରିଯା ଅମନସୋ ଭଵଂତୀତି.. ୧୧୫.. -----------------------------------------------------------------------------

ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ରସନେନ୍ଦ୍ରିଯକେ [–ଇନ ଦୋ ଭାଵେନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ] ଆଵରଣକେ କ୍ଷଯୋପଶମକେ କାରଣ ତଥା ଶେଷ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ [–ତୀନ ଭାଵେନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ] ଆଵରଣକା ଉଦଯ ତଥା ମନକେ [–ଭାଵମନକେ] ଆଵରଣକା ଉଦଯ ହୋନେସେ ସ୍ପର୍ଶ ଔର ରସକୋ ଜାନନେଵାଲେ ଯହ [ଶଂବୂକ ଆଦି] ଜୀଵ ମନରହିତ ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ ହୈଂ.. ୧୧୪..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଯୁକାକୁଂଭୀମତ୍କୁଣପିପୀଲିକାଃ] ଜୂ, କୁଂଭୀ, ଖଟମଲ, ଚୀଂଟୀ ଔର [ଵୃଶ୍ଚିକାଦଯଃ] ବିଚ୍ଛୂ ଆଦି [କୀଟାଃ] ଜନ୍ତୁ [ରସଂ ସ୍ପର୍ଶଂ ଗଂଧଂ] ରସ, ସ୍ପର୍ଶ ଔର ଗଂଧକୋ [ଜାନନ୍ତି] ଜାନତେ ହୈଂ; [ତ୍ରୀଂଦ୍ରିଯାଃ ଜୀଵାଃ] ଵେ ତ୍ରୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ ହୈଂ.

ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ରସନେନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ଘ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିଯକେ ଆଵରଣକେ କ୍ଷଯୋପଶମକେ କାରଣ ତଥା ଶେଷ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ ଆଵରଣକା ଉଦଯ ତଥା ମନକେ ଆଵରଣକା ଉଦଯ ହୋନେସେ ସ୍ପର୍ଶ, ରସ ଔର ଗନ୍ଧକୋ ଜାନନେଵାଲେ ଯହ [ଜୂ ଆଦି] ଜୀଵ ମନରହିତ ତ୍ରୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ ହୈଂ.. ୧୧୫.. --------------------------------------------------------------------------

Page 174 of 264
PDF/HTML Page 203 of 293
single page version

୧୭୪

ଚତୁରିନ୍ଦ୍ରିଯପ୍ରକାରସୂଚନେଯମ୍. ଏତେ ସ୍ପର୍ଶନରସନଘ୍ରାଣଚକ୍ଷୁରିନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣକ୍ଷଯୋପଶମାତ୍ ଶ୍ରୋତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣୋଦଯେ ନୋଇନ୍ଦ୍ରିଯା–ଵରଣୋଦଯେ ଚ ସତି ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣାନାଂ ପରିଚ୍ଛେତ୍ତାରଶ୍ଚତୁରିନ୍ଦ୍ରିଯା ଅମନସୋ ଭଵଂତୀତି.. ୧୧୬..

-----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ପୁନଃ] ପୁନଶ୍ଚ [ଉଦ୍ଦଂଶମଶକମକ୍ଷିକାମଧୁକରୀଭ୍ରମରାଃ] ଡାଁସ, ମଚ୍ଛର, ମକ୍ଖୀ, ମଧୁମକ୍ଖୀ, ଭଁଵରା ଔର [ପତଙ୍ଗାଦ୍ଯାଃ ତେ] ପତଂଗେ ଆଦି ଜୀଵ [ରୂପଂ] ରୂପ, [ରସଂ] ରସ, [ଗଂଧଂ] ଗନ୍ଧ [ଚ] ଔର [ସ୍ପର୍ଶଂ] ସ୍ପର୍ଶକୋ [ଵିଜାନନ୍ତି] ଵଜାନତେ ହୈଂ. [ଵେ ଚତୁରିନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ ହୈଂ.]

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଚତୁରିନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵୋଂକେ ପ୍ରକାରକୀ ସୂଚନା ହୈ.

ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ରସନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ଘ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ଚକ୍ଷୁରିନ୍ଦ୍ରିଯକେ ଆଵରଣକେ କ୍ଷଯୋପଶମକେ କାରଣ ତଥା ଶ୍ରୋତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିଯକେ ଆଵରଣକା ଉଦଯ ତଥା ମନକେ ଆଵରଣକା ଉଦଯ ହୋନେସେ ସ୍ପର୍ଶ, ରସ, ଗନ୍ଧ ଔର ଵର୍ଣକୋ ଜାନନେଵାଲେ ଯହ [ଡାଁସ ଆଦି] ଜୀଵ ମନରହିତ ଚତୁରିନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ ହୈଂ.. ୧୧୬.. --------------------------------------------------------------------------

Page 175 of 264
PDF/HTML Page 204 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିଯପ୍ରକାରସୂଚନେଯମ୍. ଅଥ ସ୍ପର୍ଶନରସନଘ୍ରାଣଚକ୍ଷୁଃଶ୍ରୋତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣକ୍ଷଯୋପଶମାତ୍ ନୋଇନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣୋଦଯେ ସତି ସ୍ପର୍ଶ– ରସଗଂଧଵର୍ଣଶବ୍ଦାନାଂ ପରିଚ୍ଛେତ୍ତାରଃ ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯା ଅମନସ୍କାଃ. କେଚିତ୍ତୁ ନୋଇନ୍ଦ୍ରିଯାଵରଣସ୍ଯାପି କ୍ଷଯୋପ–ଶମାତ୍ ସମନସ୍କାଶ୍ଚ ଭଵନ୍ତି. ତତ୍ର ଦେଵମନୁଷ୍ଯନାରକାଃ ସମନସ୍କା ଏଵ, ତିର୍ଯଂଚ ଉଭଯଜାତୀଯା ଇତି..୧୧୭..

-----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଵର୍ଣରସସ୍ପର୍ଶଗଂଧଶବ୍ଦଜ୍ଞାଃ] ଵର୍ଣ, ରସ, ସ୍ପର୍ଶ, ଗନ୍ଧ ଔର ଶବ୍ଦକୋ ଜାନନେଵାଲେ ଂ[ସୁରନରନାରକତିର୍ଯଂଞ୍ଚଃ] ଦେଵ–ମନୁଷ୍ଯ–ନାରକ–ତିର୍ଯଂଚ–[ଜଲଚରସ୍ଥଲଚରଖଚରାଃ] ଜୋ ଜଲଚର, ସ୍ଥଲଚର, ଖେଚର ହୋତେ ହୈଂ ଵେ –[ବଲିନଃ ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯାଃ ଜୀଵାଃ] ବଲଵାନ ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ ହୈଂ.

ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ରସନେନ୍ଦ୍ରିଯ, ଘ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିଯ, ଚକ୍ଷୁରିନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ଶ୍ରୋତ୍ରେନ୍ଦ୍ରିଯକେ ଆଵରଣକେ କ୍ଷଯୋପଶମକେ କାରଣ, ମନକେ ଆଵରଣକା ଉଦଯ ହୋନେସେ, ସ୍ପର୍ଶ, ରସ, ଗନ୍ଧ, ଵର୍ଣ ଔର ଶବ୍ଦକୋ ଜାନନେଵାଲେ ଜୀଵ ମନରହିତ ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ ହୈଂ; କତିପଯ [ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ] ତୋ, ଉନ୍ହେଂ ମନକେ ଆଵରଣକା ଭୀ କ୍ଷଯୋପଶମ ହୋନେସେ, ମନସହିତ [ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯ ଜୀଵ] ହୋତେ ହୈଂ.

ଉନମେଂ, ଦେଵ, ମନୁଷ୍ଯ ଔର ନାରକୀ ମନସହିତ ହୀ ହୋତେ ହୈଂ; ତିର୍ଯଂଚ ଦୋନୋଂ ଜାତିକେ [ଅର୍ଥାତ୍ ମନରହିତ ତଥା ମନସହିତ] ହୋତେ ହୈଂ.. ୧୧୭..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଦେଵାଃ ଚତୁର୍ଣିକାଯାଃ] ଦେଵୋଂକେ ଚାର ନିକାଯ ହୈଂ, [ମନୁଜାଃ କର୍ମଭୋଗ– --------------------------------------------------------------------------

Page 176 of 264
PDF/HTML Page 205 of 293
single page version

୧୭୬

ଇନ୍ଦ୍ରିଯଭେଦେନୋକ୍ତାନାଂ ଜୀଵାନାଂ ଚତୁର୍ଗତିସଂବଂଧତ୍ଵେନୋପସଂହାରୋଽଯମ୍. ଦେଵଗତିନାମ୍ନୋ ଦେଵାଯୁଷଶ୍ଚୋଦଯାଦ୍ଦେଵାଃ, ତେ ଚ ଭଵନଵାସିଵ୍ଯଂତରଜ୍ଯୋତିଷ୍କଵୈମାନିକନିକାଯ–ଭେଦାଚ୍ଚତୁର୍ଧା. ମନୁଷ୍ଯଗତିନାମ୍ନୋ ମନୁଷ୍ଯାଯୁଷଶ୍ଚ ଉଦଯାନ୍ମନୁଷ୍ଯାଃ. ତେ କର୍ମଭୋଗଭୂମିଜଭେଦାତ୍ ଦ୍ଵେଧା. ତିର୍ଯଗ୍ଗତିନାମ୍ନସ୍ତିର୍ଯଗାଯୁଷଶ୍ଚ ଉଦଯାତ୍ତିର୍ଯଞ୍ଚଃ. ତେ ପୃଥିଵୀଶମ୍ବୂକଯୂକୋଦ୍ଦଂଶଜଲଚରୋରଗପକ୍ଷିପରିସର୍ପ– ଚତୁଷ୍ପଦାଦିଭେଦାଦନେକଧା. ନରକଗତିନାମ୍ନୋ ନରକାଯୁଷଶ୍ଚ ଉଦଯାନ୍ନାରକାଃ. ତେ ରତ୍ନଶର୍କରାଵାଲୁକା– ପଙ୍କଧୂମତମୋମହାତମଃପ୍ରଭାଭୂମିଜଭେଦାତ୍ସପ୍ତଧା. ତତ୍ର ଦେଵମନୁଷ୍ଯନାରକାଃ ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯା ଏଵ. ତିର୍ଯଂଚସ୍ତୁ କେଚିତ୍ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯାଃ, କେଚିଦେକ–ଦ୍ଵି–ତ୍ରି–ଚତୁରିନ୍ଦ୍ରିଯା ଅପୀତି.. ୧୧୮.. ----------------------------------------------------------------------------- ଭୂମିଜାଃ] ମନୁଷ୍ଯ କର୍ମଭୂମିଜ ଔର ଭୋଗଭୂମିଜ ଐସେ ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ, [ତିର୍ଯଞ୍ଚଃ ବହୁପ୍ରକାରାଃ] ତିର୍ଯଂଚ ଅନେକ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ [ପୁନଃ] ଔର [ନାରକାଃ ପୃଥିଵୀଭେଦଗତାଃ] ନାରକୋଂକେ ଭେଦ ଉନକୀ ପୃଥ୍ଵିଯୋଂକେ ଭେଦ ଜିତନେ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ ଭେଦକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ କହେ ଗଯେ ଜୀଵୋଂକା ଚତୁର୍ଗତିସମ୍ବନ୍ଧ ଦର୍ଶାତେ ହୁଏ ଉପସଂହାର ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଯହାଁ ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯ–ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯାଦିରୂପ ଜୀଵଭେଦୋଂକା ଚାର ଗତିକେ ସାଥ ସମ୍ବନ୍ଧ ଦର୍ଶାକର ଜୀଵଭେଦୋଂ ଉପସଂହାର କିଯା ଗଯା ହୈ].

ଦେଵଗତିନାମ ଔର ଦେଵାଯୁକେ ଉଦଯସେ [ଅର୍ଥାତ୍ ଦେଵଗତିନାମକର୍ମ ଔର ଦେଵାଯୁକର୍ମକେ ଉଦଯକେ ନିମିତ୍ତସେ] ଦେଵ ହୋତେ ହୈଂ; ଵେ ଭଵନଵାସୀ, ଵ୍ଯଂତର, ଜ୍ଯୋତିଷ୍କ ଔର ଵୈମାନିକ ଐସେ ୧ନିକାଯଭେଦୋଂକେ କାରଣ ଚାର ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ. ମନୁଷ୍ଯଗତିନାମ ଔର ମନୁଷ୍ଯାଯୁକେ ଉଦଯସେ ମନୁଷ୍ଯ ହୋତେ ହୈଂ; ଵେ କର୍ମଭୂମିଜ ଔର ଭୋଗଭୂମିଜ ଐସେ ଭେଦୋଂକେ କାରଣ ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ. ତିର୍ଯଂଚଗତିନାମ ଔର ତିର୍ଯଂଚାଯୁକେ ଉଦଯସେ ତିର୍ଯଂଚ ହୋତେ ହୈଂ; ଵେ ପୃଥ୍ଵୀ, ଶଂବୂକ, ଜୂଂ, ଡାଁସ, ଜଲଚର, ଉରଗ, ପକ୍ଷୀ, ପରିସର୍ପ, ଚତୁଷ୍ପାଦ [ଚୌପାଯେ] ଇତ୍ଯାଦି ଭେଦୋଂକେ କାରଣ ଅନେକ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ. ନରକଗତିନାମ ଔର ନରକାଯୁକେ ଉଦଯସେ ନାରକ ହୋତେ ହୈଂ; ଵେ ୨ରତ୍ନପ୍ରଭାଭୂମିଜ, ଶର୍କରାପ୍ରଭାଭୂମିଜ, ବାଲୁକାପ୍ରଭାଭୂମିଜ, ପଂକପ୍ରଭାଭୂମିଜ, ଧୂମପ୍ରଭାଭୂମିଜ, ତମଃପ୍ରଭାଭୂମିଜ ଔର ମହାତମଃପ୍ରଭାଭୂମିଜ ଐସେ ଭେଦୋଂକେ କାରଣ ସାତ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ.

ଉନମେଂ, ଦେଵ, ମନୁଷ୍ଯ ଔର ନାରକୀ ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯ ହୀ ହୋତେ ହୈଂ. ତିର୍ଯଂଚ ତୋ କତିପଯ -------------------------------------------------------------------------- ୧. ନିକାଯ = ସମୂହ ୨. ରତ୍ନପ୍ରଭାଭୂମିଜ = ରତ୍ନପ୍ରଭା ନାମକୀ ଭୂମିମେଂ [–ପ୍ରଥମ ନରକମେଂ] ଉତ୍ପନ୍ନ .

Page 177 of 264
PDF/HTML Page 206 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଗତ୍ଯାଯୁର୍ନାମୋଦଯନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵାଦ୍ଦେଵତ୍ଵାଦୀନାମନାତ୍ମସ୍ଵଭାଵତ୍ଵୋଦ୍ଯୋତନମେତତ୍.

କ୍ଷୀଯତେ ହି କ୍ରମେଣାରବ୍ଧଫଲୋ ଗତିନାମଵିଶେଷ ଆଯୁର୍ଵିଶେଷଶ୍ଚ ଜୀଵାନାମ୍. ଏଵମପି ତେଷାଂ ଗତ୍ଯଂତରସ୍ଯାଯୁରଂତରସ୍ଯ ଚ କଷାଯାନୁରଂଜିତା ଯୋଗପ୍ରଵୃତ୍ତିର୍ଲେଶ୍ଯା ଭଵତି ବୀଜଂ, ତତସ୍ତଦୁଚିତମେଵ ----------------------------------------------------------------------------- ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯ ହୋତେ ହୈଂ ଔର କତିପଯ ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯ, ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯ, ତ୍ରୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ଚତୁରିନ୍ଦ୍ରିଯ ଭୀ ହୋତେ ହୈଂ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଯହାଁ ଐସା ତାତ୍ପର୍ଯ ଗ୍ରହଣ କରନା ଚାହିଯେ କି ଚାର ଗତିସେ ଵିଲକ୍ଷଣ, ସ୍ଵାତ୍ମୋପଲବ୍ଧି ଜିସକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଐସୀ ଜୋ ସିଦ୍ଧଗତି ଉସକୀ ଭାଵନାସେ ରହିତ ଜୀଵ ଅଥଵା ସିଦ୍ଧସଦ୍ରଶ ନିଜଶୁଦ୍ଧାତ୍ମାକୀ ଭାଵନାସେ ରହିତ ଜୀଵ ଜୋ ଚତୁର୍ଗତିନାମକର୍ମ ଉପାର୍ଜିତ କରତେ ହୈଂ ଉସକେ ଉଦଯଵଶ ଵେ ଦେଵାଦି ଗତିଯୋଂମେଂ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ.. ୧୧୮..

କ୍ଷୀଣ ହୋନେସେ [ତେ ଅପି] ଜୀଵ [ସ୍ଵଲେଶ୍ଯାଵଶାତ୍] ଅପନୀ ଲେଶ୍ଯାକେ ଵଶ [ଖଲୁ] ଵାସ୍ତଵମେଂ [ଅନ୍ଯାଂ ଗତିମ୍ ଆଯୁଷ୍କଂ ଚ] ଅନ୍ଯ ଗତି ଔର ଆଯୁଷ୍ଯ [ପ୍ରାପ୍ନୁଵନ୍ତି] ପ୍ରାପ୍ତ କରତେ ହୈଂ.

ଅନାତ୍ମସ୍ଵଭାଵଭୂତ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ୍ ଦେଵତ୍ଵ, ମନୁଷ୍ଯତ୍ଵ, ତିର୍ଯଂଚତ୍ଵ ଔର ନାରକତ୍ଵ ଆତ୍ମାକା ସ୍ଵଭାଵ ନହୀଂ ହୈ] ଐସା ଦର୍ଶାଯା ଗଯା ହୈ.

ଜୀଵୋଂକୋ, ଜିସକା ଫଲ ପ୍ରାରମ୍ଭ ହୋଜାତା ହୈ ଐସା ଅମୁକ ଗତିନାମକର୍ମ ଔର ଅମୁକ ଆଯୁଷକର୍ମ କ୍ରମଶଃ କ୍ଷଯକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ. ଐସା ହୋନେ ପର ଭୀ ଉନ୍ହେଂ କଷାଯ–ଅନୁରଂଜିତ ଯୋଗପ୍ରଵୃତ୍ତିରୂପ ଲେଶ୍ଯା ଅନ୍ଯ -------------------------------------------------------------------------- କଷାଯ–ଅନୁରଂଜିତ =କଷାଯରଂଜିତ; କଷାଯସେ ରଂଗୀ ହୁଈ. [କଷାଯସେ ଅନୁରଂଜିତ ଯୋଗପ୍ରଵୃତ୍ତି ସୋ ଲେଶ୍ଯା ହୈ.]

Page 178 of 264
PDF/HTML Page 207 of 293
single page version

୧୭୮

ଗତ୍ଯଂତରମାଯୁରଂତରଂଚ ତେ ପ୍ରାପ୍ନୁଵନ୍ତି. ଏଵଂ କ୍ଷୀଣାକ୍ଷୀଣାଭ୍ଯାମପି ପୁନଃ ପୁନର୍ନଵୀଭୂତାଭ୍ଯାଂ ଗତିନାମାଯୁଃକର୍ମଭ୍ଯାମନାତ୍ମସ୍ଵଭାଵଭୂତାଭ୍ଯାମପି ଚିରମନୁଗମ୍ଯମାନାଃ ସଂସରଂତ୍ଯାତ୍ମାନମଚେତଯମାନା ଜୀଵା ଇତି.. ୧୧୯..

----------------------------------------------------------------------------- ଗତି ଔର ଅନ୍ଯ ଆଯୁଷକା ବୀଜ ହୋତୀ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଲେଶ୍ଯା ଅନ୍ଯ ଗତିନାମକର୍ମ ଔର ଅନ୍ଯ ଆଯୁଷକର୍ମକା କାରଣ ହୋତୀ ହୈ], ଇସଲିଯେ ଉସକେ ଉଚିତ ହୀ ଅନ୍ଯ ଗତି ତଥା ଅନ୍ଯ ଆଯୁଷ ଵେ ପ୍ରାପ୍ତ କରତେ ହୈଂ. ଇସ ପ୍ରକାର କ୍ଷୀଣ–ଅକ୍ଷୀଣପନେକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେ ପର ଭୀ ପୁନଃ–ପୁନଃ ନଵୀନ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋେଵାଲେ ଗତିନାମକର୍ମ ଔର ଆଯୁଷକର୍ମ [ପ୍ରଵାହରୂପସେ] ଯଦ୍ଯପିେ ଵେ ଅନାତ୍ମସ୍ଵଭାଵଭୂତ ହୈଂ ତଥାପି–ଚିରକାଲ [ଜୀଵୋଂକେ] ସାଥ ସାଥ ରହତେ ହୈଂ ଇସଲିଯେ, ଆତ୍ମାକୋ ନହୀଂ ଚେତନେଵାଲେ ଜୀଵ ସଂସରଣ କରତେ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ୍ ଆତ୍ମାକା ଅନୁଭଵ ନହୀଂ କରନେଵାଲେ ଜୀଵ ସଂସାରମେଂ ପରିଭ୍ରମଣ କରତେ ହୈଂ].

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଜୀଵୋଂକୋ ଦେଵତ୍ଵାଦିକୀ ପ୍ରାପ୍ତିମେଂ ପୌଦ୍ଗଲିକ କର୍ମ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୈଂ ଇସଲିଯେ ଦେଵତ୍ଵାଦି ଜୀଵକା ସ୍ଵଭାଵ ନହୀଂ ହୈ.

[ପୁନଶ୍ଚ, ଦେଵ ମରକର ଦେଵ ହୀ ହୋତା ରହେ ଔର ମନୁଷ୍ଯ ମରକର ମନୁଷ୍ଯ ହୀ ହୋତା ରହେ ଇସ ମାନ୍ଯତାକା ଭୀ ଯହାଁ ନିଷେଧ ହୁଆ. ଜୀଵୋଂକୋ ଅପନୀ ଲେଶ୍ଯାକେ ଯୋଗ୍ଯ ହୀ ଗତିନାମକର୍ମ ଔର ଆଯୁଷକର୍ମକା ବନ୍ଧ ହୋତା ହୈ ଔର ଇସଲିଯେ ଉସକେ ଯୋଗ୍ଯ ହୀ ଅନ୍ଯ ଗତି–ଆଯୁଷ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତୀ ହୈ] .. ୧୧୯..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଏତେ ଜୀଵନିକାଯାଃ] ଯହ [ପୂର୍ଵୋକ୍ତ] ଜୀଵନିକାଯ [ଦେହପ୍ରଵୀଚାରମାଶ୍ରିତାଃ] ଦେହମେଂ ଵର୍ତନେଵାଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହସହିତ [ଭଣିତାଃ] କହେ ଗଯେ ହୈଂ; [ଦେହଵିହୀନାଃ ସିଦ୍ଧାଃ] ଦେହରହିତ ଐସେ ସିଦ୍ଧ ହୈଂ. -------------------------------------------------------------------------- ପହଲେକେ କର୍ମ କ୍ଷୀଣ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ବାଦକେ ଅକ୍ଷୀଣରୂପସେ ଵର୍ତତେ ହୈଂ.

Page 179 of 264
PDF/HTML Page 208 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଉକ୍ତଜୀଵପ୍ରପଂଚୋପସଂହାରୋଽଯମ୍.

ଏତେ ହ୍ଯୁକ୍ତପ୍ରକାରାଃ ସର୍ଵେ ସଂସାରିଣୋ ଦେହପ୍ରଵୀଚାରାଃ, ଅଦେହପ୍ରଵୀଚାରା ଭଗଵଂତଃ ସିଦ୍ଧାଃ ଶୁଦ୍ଧା ଜୀଵାଃ. ତତ୍ର ଦେହପ୍ରଵୀଚାରତ୍ଵାଦେକପ୍ରକାରତ୍ଵେଽପି ସଂସାରିଣୋ ଦ୍ଵିପ୍ରକାରାଃ ଭଵ୍ଯା ଅଭଵ୍ଯାଶ୍ଚ. ତେ ଶୁଦ୍ଧ– ସ୍ଵରୂପୋପଲମ୍ଭଶକ୍ତିସଦ୍ଭାଵାସଦ୍ଭାଵାଭ୍ଯାଂ ପାଚ୍ଯାପାଚ୍ଯମୁଦ୍ଗଵଦଭିଧୀଯଂତ ଇତି.. ୧୨୦..

----------------------------------------------------------------------------- [ସଂସାରିଣାଃ] ସଂସାରୀ [ଭଵ୍ଯାଃ ଅଭଵ୍ଯାଃ ଚ] ଭଵ୍ଯ ଔର ଅଭଵ୍ଯ ଐସେ ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହ ଉକ୍ତ [–ପହଲେ କହେ ଗଯେ] ଜୀଵଵିସ୍ତାରକା ଉପସଂହାର ହୈ.

ଜିନକେ ପ୍ରକାର [ପହଲେ] କହେ ଗଯେ ଐସେ ଯହ ସମସ୍ତ ସଂସାରୀ ଦେହମେଂ ଵର୍ତନେଵାଲେ [ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହସହିତ] ହୈଂ; ଦେହମେଂ ନହୀଂ ଵର୍ତନେଵାଲେ [ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହରହିତ] ଐସେ ସିଦ୍ଧଭଗଵନ୍ତ ହୈଂ– ଜୋ କି ଶୁଦ୍ଧ ଜୀଵ ହୈ. ଵହାଁ, ଦେହମେଂ ଵର୍ତନେକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ସଂସାରୀ ଜୀଵୋଂକା ଏକ ପ୍ରକାର ହୋନେ ପର ଭୀ ଵେ ଭଵ୍ଯ ଔର ଅଭଵ୍ଯ ଐସେ ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ. ‘୧ପାଚ୍ଯ’ ଔର ‘୨ଅପାଚ୍ଯ’ ମୂଁଗକୀ ଭାଁତି, ଜିନମେଂ ଶୁଦ୍ଧ ସ୍ଵରୂପକୀ ୩ଉପଲବ୍ଧିକୀ ଶକ୍ତିକା ସଦ୍ଭାଵ ହୈ ଉନ୍ହେଂ ‘ଭଵ୍ଯ’ ଔର ଜିନମେଂ ଶୁଦ୍ଧ ସ୍ଵରୂପକୀ ଉପଲବ୍ଧିକୀ ଶକ୍ତିକା ଅସଦ୍ଭାଵ ହୈ ଉନ୍ହେଂ ‘ଅଭଵ୍ଯ’ କହା ଜାତା ହୈଂ .. ୧୨୦..

ପୃଥ୍ଵୀକାଯିକାଦି ‘ଜୀଵୋଂ’ମେଂ] ଇନ୍ଦ୍ରିଯାଁ ଜୀଵ ନହୀଂ ହୈ ଔର [ଷଟ୍ପ୍ରକାରାଃ ପ୍ରଜ୍ଞପ୍ତାଃ କାଯାଃ ପୁନଃ] ଛହ -------------------------------------------------------------------------- ୧. ପାଚ୍ଯ = ପକନେଯୋଗ୍ଯ; ରଂଧନେଯୋଗ୍ଯ; ସୀଝନେ ଯୋଗ୍ଯ; କୋରା ନ ହୋ ଐସା. ୨. ଅପାଚ୍ଯ = ନହୀଂ ପକନେଯୋଗ୍ଯ; ରଂଧନେ–ସୀଝନେକୀ ଯୋଗ୍ଯତା ରହିତ; କୋରା. ୩. ଉପଲବ୍ଧି = ପ୍ରାପ୍ତି; ଅନୁଭଵ.

Page 180 of 264
PDF/HTML Page 209 of 293
single page version

୧୮୦

ଵ୍ଯଵହାରଜୀଵତ୍ଵୈକାଂତପ୍ରତିପତ୍ତିନିରାସୋଽଯମ୍.

ଯ ଇମେ ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯାଦଯଃ ପୃଥିଵୀକାଯିକାଦଯଶ୍ଚାନାଦିଜୀଵପୁଦ୍ଗଲପରସ୍ପରାଵଗାହମଵଲୋକ୍ଯ ଵ୍ଯ– ଵହାରନଯେନ ଜୀଵପ୍ରାଧାନ୍ଯାଞ୍ଜୀଵା ଇତି ପ୍ରଜ୍ଞାପ୍ଯଂତେ. ନିଶ୍ଚଯନଯେନ ତେଷୁ ସ୍ପର୍ଶନାଦୀନ୍ଦ୍ରିଯାଣି ପୃଥିଵ୍ଯାଦଯଶ୍ଚ କାଯାଃ ଜୀଵଲକ୍ଷଣଭୂତଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵାଭାଵାନ୍ନ ଜୀଵା ଭଵଂତୀତି. ତେଷ୍ଵେଵ ଯତ୍ସ୍ଵପରପରିଚ୍ଛିତ୍ତିରୂପେଣ ପ୍ରକାଶମାନଂ ଜ୍ଞାନଂ ତଦେଵ ଗୁଣଗୁଣିନୋଃ କଥଞ୍ଚିଦଭେଦାଜ୍ଜୀଵତ୍ଵେନ ପ୍ରରୂପ୍ଯତ ଇତି.. ୧୨୧..

----------------------------------------------------------------------------- ପ୍ରକାରକୀ ଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତ କାଯେଂ ଭୀ ଜୀଵ ନହୀଂ ହୈ; [ତେଷୁ] ଉନମେଂ [ଯଦ୍ ଜ୍ଞାନଂ ଭଵତି] ଜୋ ଜ୍ଞାନ ହୈ [ତତ୍ ଜୀଵଃ] ଵହ ଜୀଵ ହୈ [ଇତି ଚ ପ୍ରରୂପଯନ୍ତି] ଐସୀ [ଜ୍ଞାନୀ] ପ୍ରରୂପଣା କରତେ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଵ୍ଯଵହାରଜୀଵତ୍ଵକେ ଏକାନ୍ତକୀ ପ୍ରତିପତ୍ତିକା ଖଣ୍ଡନ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସେ ମାତ୍ର ଵ୍ଯଵହାରନଯସେ ଜୀଵ କହା ଜାତା ହୈ ଉସକା ଵାସ୍ତଵମେଂ ଜୀଵରୂପସେ ସ୍ଵୀକାର କରନା ଉଚିତ ନହୀଂ ହୈ ଐସା ଯହାଁ ସମଝାଯା ହୈ].

ଯହ ଜୋ ଏକେନ୍ଦ୍ରିଯାଦି ତଥା ପୃଥ୍ଵୀକାଯିକାଦି, ‘ଜୀଵ’ କହେ ଜାତେ ହୈଂ, ଅନାଦି ଜୀଵ –ପୁଦ୍ଗଲକା ପରସ୍ପର ଅଵଗାହ ଦେଖକର ଵ୍ଯଵହାରନଯସେ ଜୀଵକେ ପ୍ରାଧାନ୍ଯ ଦ୍ଵାରା [–ଜୀଵକୋ ମୁଖ୍ଯତା ଦେକର] ‘ଜୀଵ’ କହେ ଜାତେ ହୈଂ. ନିଶ୍ଚଯନଯସେ ଉନମେଂ ସ୍ପର୍ଶନାଦି ଇନ୍ଦ୍ରିଯାଁ ତଥା ପୃଥ୍ଵୀ–ଆଦି କାଯେଂ, ଜୀଵକେ ଲକ୍ଷଣଭୂତ ଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵକେ ଅଭାଵକେ କାରଣ, ଜୀଵ ନହୀଂ ହୈଂ; ଉନ୍ହୀଂମେଂ ଜୋ ସ୍ଵପରକୋ ଜ୍ଞପ୍ତିରୂପସେ ପ୍ରକାଶମାନ ଜ୍ଞାନ ହୈ ଵହୀ, ଗୁଣ–ଗୁଣୀକେ କଥଂଚିତ୍ ଅଭେଦକେ କାରଣ, ଜୀଵରୂପସେ ପ୍ରରୂପିତ କିଯା ଜାତା ହୈ.. ୧୨୧..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଜୀଵଃ] ଜୀଵ [ସର୍ଵଂ ଜାନାତି ପଶ୍ଯତି] ସବ ଜାନତା ହୈ ଔର ଦେଖତା ହୈ, [ସୌଖ୍ଯମ୍ ଇଚ୍ଛତି] ସୁଖକୀ ଇଚ୍ଛା କରତା ହୈ, [ଦୁଃଖାତ୍ ବିଭେତି] ଦୁଃଖସେ ଡରତା ହୈ, [ହିତମ୍ ଅହିତମ୍ କରୋତି] -------------------------------------------------------------------------- ପ୍ରତିପତ୍ତି = ସ୍ଵୀକୃତି; ମାନ୍ଯତା.

Page 181 of 264
PDF/HTML Page 210 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଅନ୍ଯାସାଧାରଣଜୀଵକାର୍ଯଖ୍ଯାପନମେତତ୍.

ଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵତ୍ଵାତ୍କର୍ତୃସ୍ଥାଯାଃ କ୍ରିଯାଯାଃ ଜ୍ଞପ୍ତେର୍ଦ୍ରଶେଶ୍ଚ ଜୀଵ ଏଵ କର୍ତା, ନ ତତ୍ସଂବନ୍ଧଃ ପୁଦ୍ଗଲୋ, ଯଥାକାଶାଦି. ସୁଖାଭିଲାଷକ୍ରିଯାଯାଃ ଦୁଃଖୋଦ୍ଵେଗକ୍ରିଯାଯାଃ ସ୍ଵସଂଵେଦିତହିତାହିତନିର୍ଵିର୍ତନକ୍ରିଯାଯାଶ୍ଚ ଚୈତନ୍ଯଵିଵର୍ତରୂପସଙ୍କଲ୍ପପ୍ରଭଵତ୍ଵାତ୍ସ ଏଵ କର୍ତା, ନାନ୍ଯଃ. ଶୁଭାଶୁଭାକର୍ମଫଲଭୂତାଯା ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଟ– ଵିଷଯୋପଭୋଗକ୍ରିଯାଯାଶ୍ଚ ସୁଖଦୁଃଖସ୍ଵରୂପସ୍ଵପରିଣାମକ୍ରିଯାଯା ଇଵ ସ ଏଵ କର୍ତା, ନାନ୍ଯଃ. ଏତେନାସାଧାରଣକାର୍ଯାନୁମେଯତ୍ଵଂ ପୁଦ୍ଗଲଵ୍ଯତିରିକ୍ତସ୍ଯାତ୍ମନୋ ଦ୍ଯୋତିତମିତି.. ୧୨୨.. ----------------------------------------------------------------------------- ହିତ–ଅହିତକୋ [ଶୁଭ–ଅଶୁଭ ଭାଵୋଂକୋ] କରତା ହୈ [ଵା] ଔର [ତଯୋଃ ଫଲଂ ଭୁଂକ୍ତେ] ଉନକେ ଫଲକୋ ଭୋଗତା ହୈ.

ଐସେ ଜୋ ଜୀଵକେ କାର୍ଯ ଵେ ଯହାଁ ଦର୍ଶାଯେ ହୈଂ].

ଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵପନେକେ କାରଣ, କର୍ତୃସ୍ଥିତ [କର୍ତାମେଂ ରହନେଵାଲୀ] କ୍ରିଯାକା–ଜ୍ଞପ୍ତି ତଥା ଦ୍ରଶିକା–ଜୀଵ ହୀ କର୍ତା ହୈ; ଉସକେ ସମ୍ବନ୍ଧମେଂ ରହା ହୁଆ ପୁଦ୍ଗଲ ଉସକା କର୍ତା ନହୀଂ ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ଆକାଶାଦି ନହୀଂ ହୈ ଉସୀ ପ୍ରକାର. [ଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵକେ କାରଣ ଜାନନେ ଔର ଦେଖନେ କୀ କ୍ରିଯାକା ଜୀଵ ହୀ କର୍ତା ହୈ; ଜହାଁ ଜୀଵ ହୈ ଵହାଁ ଚାର ଅରୂପୀ ଅଚେତନ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଭୀ ହୈଂ ତଥାପି ଵେ ଜିସ ପ୍ରକାର ଜାନନେ ଔର ଦେଖନେ କୀ କ୍ରିଯାକେ କର୍ତା ନହୀଂ ହୈ ଉସୀ ପ୍ରକାର ଜୀଵକେ ସାଥ ସମ୍ବନ୍ଧମେଂ ରହେ ହୁଏ କର୍ମ–ନୋକର୍ମରୂପ ପୁଦ୍ଗଲ ଭୀ ଉସ କ୍ରିଯାକେ କର୍ତା ନହୀଂ ହୈ.] ଚୈତନ୍ଯକେ ଵିଵର୍ତରୂପ [–ପରିଵର୍ତନରୂପ] ସଂକଲ୍ପକୀ ଉତ୍ପତ୍ତି [ଜୀଵମେଂ] ହୋନେକେ କାରଣ, ସୁଖକୀ ଅଭିଲାଷାରୂପ କ୍ରିଯାକା, ଦୁଃଖକେ ଉଦ୍ଵେଗରୂପ କ୍ରିଯାକା ତଥା ସ୍ଵସଂଵେଦିତ ହିତ–ଅହିତକୀ ନିଷ୍ପତ୍ତିରୂପ କ୍ରିଯାକା [–ଅପନେସେ ସଂଚେତନ କିଯେ ଜାନେଵାଲେ ଶୁଭ–ଅଶୁଭ ଭାଵୋଂକୋ ରଚନେରୂପ କ୍ରିଯାକା] ଜୀଵ ହୀ କର୍ତା ହୈ; ଅନ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ. ଶୁଭାଶୁଭ କର୍ମକେ ଫଲଭୂତ ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଟଵିଷଯୋପଭୋଗକ୍ରିଯାକା, ସୁଖ– ଦୁଃଖସ୍ଵରୂପ ସ୍ଵପରିଣାମକ୍ରିଯାକୀ ଭାଁତି, ଜୀଵ ହୀ କର୍ତା ହୈ; ଅନ୍ଯ ନହୀଂ.

ଇସସେ ଐସା ସମଝାଯା କି [ଉପରୋକ୍ତ] ଅସାଧାରଣ କାର୍ଯୋଂ ଦ୍ଵାରା ପୁଦ୍ଗଲସେ ଭିନ୍ନ ଐସା ଆତ୍ମା ଅନୁମେଯ [–ଅନୁମାନ କର ସକନେ ଯୋଗ୍ଯ] ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଟ ଵିଷଯ ଜିସମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୋତେ ହୈଂ ଐସେ ସୁଖଦୁଃଖପରିଣାମୋଂକେ ଉପଭୋଗରୂପ କ୍ରିଯାକୋ ଜୀଵ କରତା ହୈ

Page 182 of 264
PDF/HTML Page 211 of 293
single page version

୧୮୨

ଜୀଵାଜୀଵଵ୍ଯାଖଯୋପସଂହାରୋପକ୍ଷେପସୂଚନେଯମ୍. -----------------------------------------------------------------------------

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଶରୀର, ଇନ୍ଦ୍ରିଯ, ମନ, କର୍ମ ଆଦି ପୁଦ୍ଗଲ ଯା ଅନ୍ଯ କୋଈ ଅଚେତନ ଦ୍ରଵ୍ଯ କଦାପି ଜାନତେ ନହୀଂ ହୈ, ଦେଖତେ ନହୀଂ ହୈ, ସୁଖକୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତେ, ଦୁଃଖସେ ଡରତେ ନହୀଂ ହୈ, ହିତ–ଅହିତମେଂ ପ୍ରଵର୍ତତେ ନହୀଂ ହୈ ଯା ଉନକେ ଫଲକୋ ନହୀଂ ଭୋଗତେ; ଇସଲିଯେ ଜୋ ଜାନତା ହୈ ଔର ଦେଖତା ହୈ, ସୁଖକୀ ଇଚ୍ଛା କରତା ହୈ, ଦୁଃଖସେ ଭଯଭୀତ ହୋତା ହୈ, ଶୁଭ–ଅଶୁଭ ଭାଵୋଂମେଂ ପ୍ରଵର୍ତତା ହୈ ଔର ଉନକେ ଫଲକୋ ଭୋଗତା ହୈ, ଵହ, ଅଚେତନ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ସାଥ ରହନେ ପର ଭୀ ସର୍ଵ ଅଚେତନ ପଦାର୍ଥୋଂକୀ କ୍ରିଯାଓଂସେ ବିଲକୁଲ ଵିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରକାରକୀ କ୍ରିଯାଏଁ କରନେଵାଲା, ଏକ ଵିଶିଷ୍ଟ ପଦାର୍ଥ ହୈ. ଇସପ୍ରକାର ଜୀଵ ନାମକା ଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵୀ ପଦାର୍ଥଵିଶେଷ–କି ଜିସକା ଜ୍ଞାନୀ ସ୍ଵଯଂ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅନୁଭଵ କରତେ ହୈଂ ଵହ–ଅପନୀ ଅସାଧାରଣ କ୍ରିଯାଓଂ ଦ୍ଵାରା ଅନୁମେଯ ଭୀ ହୈ.. ୧୨୨..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଏଵମ୍] ଇସପ୍ରକାର [ଅନ୍ଯୈଃ ଅପି ବହୁକୈଃ ପର୍ଯାଯୈଃ] ଅନ୍ଯ ଭୀ ବହୁତ ପର୍ଯାଯୋଂଂ ଦ୍ଵାରା [ଜୀଵମ୍ ଅଭିଗମ୍ଯ] ଜୀଵକୋ ଜାନକର [ଜ୍ଞାନାଂତରିତୈଃ ଲିଙ୍ଗୈଃ] ଜ୍ଞାନସେ ଅନ୍ଯ ଐସେ [ଜଡ଼] ଲିଂଗୋଂଂ ଦ୍ଵାରା [ଅଜୀଵମ୍ ଅଭିଗଚ୍ଛତୁ] ଅଜୀଵ ଜାନୋ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଜୀଵ–ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନକେ ଉପସଂହାରକୀ ଔର ଅଜୀଵ–ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନକେ ପ୍ରାରମ୍ଭକୀ ସୂଚନା ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 183 of 264
PDF/HTML Page 212 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ପ୍ରପଞ୍ଚିତଵିଵିତ୍ରଵିକଲ୍ପରୂପୈଃ, ନିଶ୍ଚଯନଯେନ ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣତିସଂପାଦିତଵିଶ୍ଵରୂପତ୍ଵାତ୍କଦାଚିଦଶୁଦ୍ଧୈଃ କଦାଚିତ୍ତଦଭାଵାଚ୍ଛୁଦ୍ଧୈଶ୍ଚୈତନ୍ଯଵିଵର୍ତଗ୍ରନ୍ଥିରୂପୈର୍ବହୁଭିଃ ପର୍ଯାଯୈଃ ଜୀଵମଧିଗଚ୍ଛେତ୍. ଅଧିଗମ୍ଯ ଚୈଵମଚୈତନ୍ଯ– ସ୍ଵଭାଵତ୍ଵାତ୍ ଜ୍ଞାନାଦର୍ଥାଂତରଭୂତୈରିତଃ ପ୍ରପଂଚ୍ଯମାନୈର୍ଲିଙ୍ଗୈର୍ଜୀଵସଂବଦ୍ଧମସଂବଦ୍ଧଂ ଵା ସ୍ଵତୋ ଭେଦବୁଦ୍ଧି–ପ୍ରସିଦ୍ଧଯ ର୍ଥମଜୀଵମଧିଗଚ୍ଛେଦିତି.. ୧୨୩..

-----------------------------------------------------------------------------

ଇସପ୍ରକାର ଇସ ନିର୍ଦେଶକେ ଅନୁସାର [ଅର୍ଥାତ୍ ଉପର ସଂକ୍ଷେପମେଂ ସମଝାଯେ ଅନୁସାର], [୧] ଵ୍ଯଵହାରନଯସେ ୧କର୍ମଗ୍ରଂଥପ୍ରତିପାଦିତ ଜୀଵସ୍ଥାନ–ଗୁଣସ୍ଥାନ–ମାର୍ଗଣାସ୍ଥାନ ଇତ୍ଯାଦି ଦ୍ଵାରା ୨ପ୍ରପଂଚିତ ଵିଚିତ୍ର ଭେଦରୂପ ବହୁ ପର୍ଯାଯୋଂ ଦ୍ଵାରା, ତଥା [୨] ନିଶ୍ଚଯନଯସେ ମୋହରାଗ–ଦ୍ଵେଷପରିଣତିସଂପ୍ରାପ୍ତ ୩ଵିଶ୍ଵରୂପତାକେ କାରଣ କଦାଚିତ୍ ଅଶୁଦ୍ଧ [ଐସୀ] ଔର କଦାଚିତ୍ ଉସକେ [–ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣତିକେ] ଅଭାଵକେ କାରଣ ଶୁଦ୍ଧ ଐସୀ ୪ଚୈତନ୍ଯଵିଵର୍ତଗ୍ରନ୍ଥିରୂପ ବହୁ ପର୍ଯାଯୋଂ ଦ୍ଵାରା, ଜୀଵକୋ ଜାନୋ. ଇସପ୍ରକାର ଜୀଵକୋ ଜାନକର, ଅଚୈତନ୍ଯସ୍ଵଭାଵକେ କାରଣ, ୫ଜ୍ଞାନସେ ଅର୍ଥାଂତରଭୂତ ଐସେ, ଯହାଁସେ [ଅବକୀ ଗାଥାଓଂମେଂ] କହେ ଜାନେଵାଲେ ଲିଂଗୋଂଂ ଦ୍ଵାରା, ୬ଜୀଵ– ସମ୍ବଦ୍ଧ ଯା ଜୀଵ–ଅସମ୍ବଦ୍ଧ ଅଜୀଵକୋ, ଅପନେସେ ଭେଦବୁଦ୍ଧିକୀ ପ୍ରସିଦ୍ଧିକେ ଲିଯେ ଜାନୋ.. ୧୨୩..

ଇସପ୍ରକାର ଜୀଵପଦାର୍ଥକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ସମାପ୍ତ ହୁଆ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. କର୍ମଗ୍ରଂଥପ୍ରତିପାଦିତ = ଗୋମ୍ମଟସାରାଦି କର୍ମପଦ୍ଧତିକେ ଗ୍ରନ୍ଥୋମେଂ ପ୍ରରୂପିତ –ନିରୂପିତ . ୨. ପ୍ରପଂଚିତ = ଵିସ୍ତାରପୂର୍ଵକ କହୀ ଗଈ. ୩. ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷପରିଣତିକେ କାରଣା ଜୀଵକୋ ଵିଶ୍ଵରୂପତା ଅର୍ଥାତ୍ ଅନେକରୂପତା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତୀ ହୈ. ୪. ଗ୍ରନ୍ଥି = ଗାଁଠ. [ଜୀଵକୀ କଦାଚିତ୍ ଅଶୁଦ୍ଧ ଔର କଦାଚିତ୍ ଶୁଦ୍ଧ ଐସୀ ପର୍ଯାଯେଂ ଚୈତନ୍ଯଵିଵର୍ତକୀ–ଚୈତନ୍ଯପରିଣମନକୀ–

୫. ଜ୍ଞାନସେ ଅର୍ଥାଂନ୍ତରଭୂତ = ଜ୍ଞାନସେ ଅନ୍ଯଵସ୍ତୁଭୂତ; ଜ୍ଞାନସେ ଅନ୍ଯ ଅର୍ଥାତ୍ ଜଡ଼଼଼. [ଅଜୀଵକା ସ୍ଵଭାଵ ଅଚୈତନ୍ଯ ହୋନେକେ

୬. ଜୀଵକେ ସାଥ ସମ୍ବଦ୍ଧ ଯା ଜୀଵ ସାଥ ଅସମ୍ବଦ୍ଧ ଐସେ ଅଜୀଵକୋ ଜାନନେକା ପ୍ରଯୋଜନ ଯହ ହୈ କି ସମସ୍ତ ଅଜୀଵ

Page 184 of 264
PDF/HTML Page 213 of 293
single page version

୧୮୪

ଅଥ ଅଜୀଵପଦାର୍ଥଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍.

ଆକାଶାଦୀନାମେଵାଜୀଵତ୍ଵେ ହେତୂପନ୍ଯାସୋଽଯମ୍.

ଆକାଶକାଲପୁଦ୍ଗଲଧର୍ମାଧର୍ମେଷୁ ଚୈତନ୍ଯଵିଶେଷରୂପା ଜୀଵଗୁଣା ନୋ ଵିଦ୍ଯଂତେ, ଆକାଶାଦୀନାଂ ତେଷାମଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯତ୍ଵାତ୍. ଅଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯଞ୍ଚାକାଶାଦୀନାମେଵ, ଜୀଵସ୍ଯୈଵ ଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯା– ଦିତି.. ୧୨୪..

-----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଆକାଶକାଲପୁଦ୍ଗଲଧର୍ମାଧର୍ମେଷୁ] ଆକାଶ, କାଲ, ପୁଦ୍ଗଲ, ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମମେଂ [ଜୀଵଗୁଣାଃ ନ ସନ୍ତି] ଜୀଵକେ ଗୁଣ ନହୀଂ ହୈ; [କ୍ଯୋଂକି] [ତେଷାମ୍ ଅଚେତନତ୍ଵଂ ଭଣିତମ୍] ଉନ୍ହେଂ ଅଚେତନପନା କହା ହୈ, [ଜୀଵସ୍ଯ ଚେତନତା] ଜୀଵକୋ ଚେତନତା କହୀ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଆକାଶାଦିକା ହୀ ଅଜୀଵପନା ଦର୍ଶାନେକେ ଲିଯେ ହେତୁକା କଥନ ହୈ.

ଆକାଶ, କାଲ, ପୁଦ୍ଗଲ, ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମମେଂ ଚୈତନ୍ଯଵିଶେଷୋଂରୂପ ଜୀଵଗୁଣ ଵିଦ୍ଯମାନ ନହୀଂ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ଉନ ଆକାଶାଦିକୋ ଅଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯ ହୈ. ଔର ଅଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯ ଆକାଶାଦିକୋ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଜୀଵକୋ ହୀ ଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯ ହୈ.. ୧୨୪.. --------------------------------------------------------------------------

Page 185 of 264
PDF/HTML Page 214 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଆକାଶାଦୀନାମଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯେ ପୁନରନୁମାନମେତତ୍. ସୁଖଦୁଃଖଜ୍ଞାନସ୍ଯ ହିତପରିକର୍ମଣୋଽହିତଭୀରୁତ୍ଵସ୍ଯ ଚେତି ଚୈତନ୍ଯଵିଶେଷାଣାଂ ନିତ୍ଯମନୁପଲବ୍ଧେର– ଵିଦ୍ଯମାନଚୈତନ୍ଯସାମାନ୍ଯା ଏଵାକାଶାଦଯୋଽଜୀଵା ଇତି.. ୧୨୫.. -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସୁଖଦୁଃଖଜ୍ଞାନଂ ଵା] ସୁଖଦୁଃଖକା ଜ୍ଞାନ [ହିତପରିକର୍ମ] ହିତକା ଉଦ୍ଯମ [ଚ] ଔର [ଅହିତଭୀରୁତ୍ଵମ୍] ଅହିତକା ଭଯ– [ଯସ୍ଯ ନିତ୍ଯଂ ନ ଵିଦ୍ଯତେ] ଯହ ଜିସେ ସଦୈଵ ନହୀଂ ହୋତେ, [ତମ୍] ଉସେ [ଶ୍ରମଣାଃ] ଶ୍ରମଣ [ଅଜୀଵମ୍ ବ୍ରୁଵନ୍ତି] ଅଜୀଵ କହତେ ହୈଂ.

ଅନୁପଲବ୍ଧି ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଯହ ଚୈତନ୍ଯଵିଶେଷ ଆକାଶାଦିକୋ କିସୀ କାଲ ନହୀଂ ଦେଖେ ଜାତେ], ଇସଲିଯେ [ଐସା ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ କି] ଆକାଶାଦି ଅଜୀଵୋଂକୋ ଚୈତନ୍ଯସାମାନ୍ଯ ଵିଦ୍ଯମାନ ନହୀଂ ହୈ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଜିସେ ଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯ ହୋ ଉସେ ଚେତନତ୍ଵଵିଶେଷ ହୋନା ହୀ ଚାହିଏ. ଜିସେ ଚେତନତ୍ଵଵିଶେଷ ନ ହୋ ଉସେ ଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା. ଅବ, ଆକାଶାଦି ପାଁଚ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୋ ସୁଖଦୁଃଖକା ସଂଚେତନ, ହିତ କେ ଲିଏ ପ୍ରଯତ୍ନ ଔର ଅହିତକେ ଲିଏ ଭୀତି–ଯହ ଚେତନତ୍ଵଵିଶେଷ କଭୀ ଦେଖେ ନହୀଂ ଜାତେ; ଇସଲିଯେ ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ କି ଆକାଶାଦିକୋ ଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଚେତନତ୍ଵସାମାନ୍ଯ ହୀ ହୈ.. ୧୨୫.. -------------------------------------------------------------------------- ହିତ ଔର ଅହିତକେ ସମ୍ବନ୍ଧମେଂ ଆଚାର୍ଯଵର ଶ୍ରୀ ଜଯସେନାଚାର୍ଯଦେଵକୃତ ତାତ୍ପର୍ଯଵୃତ୍ତି ନାମକ ଟୀକାମେଂ ନିମ୍ନୋକ୍ତାନୁସାର

Page 186 of 264
PDF/HTML Page 215 of 293
single page version

୧୮୬

-----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସଂସ୍ଥାନାନି] [ସମଚତୁରସ୍ରାଦି] ସଂସ୍ଥାନ, [ସଂଘାତାଃ] [ଔଦାରିକ ଶରୀର ସମ୍ବନ୍ଧୀ] ସଂଘାତ, [ଵର୍ଣରସସ୍ପର୍ଶଗଂଧଶବ୍ଦାଃ ଚ] ଵର୍ଣ, ରସ, ସ୍ପର୍ଶ, ଗନ୍ଧ ଔର ଶବ୍ଦ–[ବହଵଃ ଗୁଣାଃ ପର୍ଯାଯାଃ ଚ] ଐସେ ଜୋ ବହୁ ଗୁଣ ଔର ପର୍ଯାଯେଂ ହୈଂ, [ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯପ୍ରଭଵାଃ ଭଵନ୍ତି] ଵେ ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯନିଷ୍ପନ୍ନ ହୈ.

[ଅରସମ୍ ଅରୂପମ୍ ଅଗଂଧମ୍] ଜୋ ଅରସ, ଅରୂପ ତଥା ଅଗନ୍ଧ ହୈ, [ଅଵ୍ଯକ୍ତମ୍] ଅଵ୍ଯକ୍ତ ହୈ, [ଅଶବ୍ଦମ୍] ଅଶବ୍ଦ ହୈ, [ଅନିର୍ଦିଷ୍ଟସଂସ୍ଥାନମ୍] ଅନିର୍ଦିଷ୍ଟସଂସ୍ଥାନ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସକା କୋଈ ସଂସ୍ଥାନ ନହୀଂ କହା ଐସା ହୈ], [ଚେତନାଗୁଣମ୍] ଚେତନାଗୁଣଵାଲା ହୈ ଔର [ଅଲିଙ୍ଗଗ୍ରହଣମ୍] ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂକେ ଦ୍ଵାରା ଅଗ୍ରାହ୍ଯ ହୈ, [ଜୀଵଂ ଜାନୀହି] ଉସେ ଜୀଵ ଜାନୋ.

ଟୀକାଃ– ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲକେ ସଂଯୋଗମେଂ ଭୀ, ଉନକେ ଭେଦକେ କାରଣଭୂତ ସ୍ଵରୂପକା ଯହ କଥନ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲକେ ସଂଯୋଗମେଂ ଭୀ, ଜିସକେ ଦ୍ଵାରା ଉନକା ଭେଦ ଜାନା ଜା ସକତା ହୈ ଐସେ ଉନକେ ଭିନ୍ନ– ଭିନ୍ନ ସ୍ଵରୂପକା ଯହ କଥନ ହୈ]. --------------------------------------------------------------------------

Page 187 of 264
PDF/HTML Page 216 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲଯୋଃ ସଂଯୋଗେଽପି ଭେଦନିବଂଧନସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍.

ଯତ୍ଖଲୁ ଶରୀରଶରୀରିସଂଯୋଗେ ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣଗୁଣତ୍ଵାତ୍ସଶବ୍ଦତ୍ଵାତ୍ସଂସ୍ଥାନସଙ୍ଗାତାଦିପର୍ଯାଯ– ପରିଣତତ୍ଵାଚ୍ଚ ଇନ୍ଦ୍ରିଯଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ଯଂ, ତତ୍ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯମ୍. ଯତ୍ପୁନରସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣଗୁଣତ୍ଵାଦଶବ୍ଦତ୍ଵାଦ– ନିର୍ଦିଷ୍ଟସଂସ୍ଥାନତ୍ଵାଦଵ୍ଯକ୍ତତ୍ଵାଦିପର୍ଯାଯୈଃ ପରିଣତତ୍ଵାଚ୍ଚ ନେନ୍ଦ୍ରିଯଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ଯଂ, ତଚ୍ଚେତନା– ଗୁଣତ୍ଵାତ୍ ରୂପିଭ୍ଯୋଽରୂପିଭ୍ଯଶ୍ଚାଜୀଵେଭ୍ଯୋ ଵିଶିଷ୍ଟଂ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯମ୍. ଏଵମିହ ଜୀଵାଜୀଵଯୋର୍ଵାସ୍ତଵୋ ଭେଦଃ ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନିନାଂ ମାର୍ଗପ୍ରସିଦ୍ଧଯର୍ଥଂ ପ୍ରତିପାଦିତ ଇତି.. ୧୨୬–୧୨୭..

-----------------------------------------------------------------------------

କାରଣ, ସଶବ୍ଦ ହୋନେକେ କାରଣ ତଥା ସଂସ୍ଥାନ–ସଂଘାତାଦି ପର୍ଯାଯୋଂରୂପସେ ପରିଣତ ହୋନେକେ କାରଣ ଇନ୍ଦ୍ରିଯଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ଯ ହୈ, ଵହ ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈେ; ଔର [୨] ଜୋ ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗନ୍ଧ–ଵର୍ଣଗୁଣ ରହିତ ହୋନେକେ କାରଣ, ଅଶବ୍ଦ ହୋନେକେ କାରଣ, ଅନିର୍ଦିଷ୍ଟସଂସ୍ଥାନ ହୋନେକେ କାରଣ ତଥା ୨ଅଵ୍ଯକ୍ତତ୍ଵାଦି ପର୍ଯାଯୋଂରୂପସେ ପରିଣତ ହୋନେକେ କାରଣ ଇନ୍ଦ୍ରିଯଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ, ଵହ, ଚେତନାଗୁଣମଯପନେକେ କାରଣ ରୂପୀ ତଥା ଅରୂପୀ ଅଜୀଵୋଂସେ ୩ଵିଶିଷ୍ଟ [ଭିନ୍ନ] ଐସା ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ.

ଇସ ପ୍ରକାର ଯହାଁ ଜୀଵ ଔର ଅଜୀଵକା ଵାସ୍ତଵିକ ଭେଦ ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନୀଯୋଂକେ ମାର୍ଗକୀ ପ୍ରସିଦ୍ଧିକେ ହେତୁ ପ୍ରତିପାଦିତ କିଯା ଗଯା.

ହୈ ଔର ଅପନେକୋ ଶରୀରାଦିରୂପ ମାନତେ ହୈଂ. ଉନ୍ହେଂ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯ ତଥା ଅଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯକା ଯଥାର୍ଥ ଭେଦ ଦର୍ଶାକର ମୁକ୍ତିକା ମାର୍ଗ ପ୍ରାପ୍ତ କରାନେକେ ହେତୁ ଯହାଁ ଜଡ଼ ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଔର ଚେତନ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଵୀତରାଗସର୍ଵଜ୍ଞକଥିତ ଲକ୍ଷଣ କହେ ଗଏ. ଜୋ ଜୀଵ ଉନ ଲକ୍ଷଣୋଂକୋ ଜାନକର, ଅପନେକୋ ଏକ ସ୍ଵତଃସିଦ୍ଧ ସ୍ଵତଂତ୍ର ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପସେ ପହିଚାନକର, ଭେଦଵିଜ୍ଞାନୀ ଅନୁଭଵୀ ହୋତା ହୈ, ଵହ ନିଜାତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ ଲୀନ ହୋକର ମୋକ୍ଷମାର୍ଗକୋ ସାଧକର ଶାଶ୍ଵତ ନିରାକୁଲ ସୁଖକା ଭୋକ୍ତା ହୋତା ହୈ.] ୧୨୬–୧୨୭..

ଇସ ପ୍ରକାର ଅଜୀଵପଦାର୍ଥକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ସମାପ୍ତ ହୁଆ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଶରୀରୀ = ଦେହୀ; ଶରୀରଵାଲା [ଅର୍ଥାତ୍ ଆତ୍ମା]. ୨. ଅଵ୍ଯକ୍ତତ୍ଵାଦି = ଅଵ୍ଯକ୍ତତ୍ଵ ଆଦି; ଅପ୍ରକଟତ୍ଵ ଆଦିେ. ୩. ଵିଶିଷ୍ଟ = ଭିନ୍ନ; ଵିଲକ୍ଷଣ; ଖାସ ପ୍ରକାରକା.

Page 188 of 264
PDF/HTML Page 217 of 293
single page version

୧୮୮

ଉକ୍ତୌ ମୂଲପଦାର୍ଥୌ. ଅଥ ସଂଯୋଗପରିଣାମନିର୍ଵୃତ୍ତେତରସପ୍ତପଦାର୍ଥାନାମୁପୋଦ୍ଧାତାର୍ଥଂ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲ– କର୍ମଚକ୍ରମନୁଵର୍ଣ୍ଯତେ–

-----------------------------------------------------------------------------

ଦୋ ମୂଲପଦାର୍ଥ କହେ ଗଏ ଅବ [ଉନକେ] ସଂଯୋଗପରିଣାମସେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲେ ଅନ୍ଯ ସାତ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ଉପୋଦ୍ଘାତକେ ହେତୁ ଜୀଵକର୍ମ ଔର ପୁଦ୍ଗଲକର୍ମକେ ଚକ୍ରକା ଵର୍ଣନ କିଯା ଜାତା ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 189 of 264
PDF/HTML Page 218 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଇହ ହି ସଂସାରିଣୋ ଜୀଵାଦନାଦିବଂଧନୋପାଧିଵଶେନ ସ୍ନିଗ୍ଧଃ ପରିଣାମୋ ଭଵତି. ପରିଣାମାତ୍ପୁନଃ ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମାତ୍ମକଂ କର୍ମ. କର୍ମଣୋ ନାରକାଦିଗତିଷୁ ଗତିଃ. ଗତ୍ଯଧିଗମନା–ଦ୍ଦେହଃ. ଦେହାଦିନ୍ଦ୍ରିଯାଣି. ଇନ୍ଦ୍ରିଯେଭ୍ଯୋ ଵିଷଯଗ୍ରହଣମ୍. ଵିଷଯଗ୍ରହଣାଦ୍ରାଗଦ୍ଵେଷୌ. ରାଗଦ୍ଵେଷାଭ୍ଯାଂ ପୁନଃ ସ୍ନିଗ୍ଧଃ ପରିଣାମଃ. ପରିଣାମାତ୍ପୁନଃ ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମାତ୍ମକଂ କର୍ମ. କର୍ମଣଃ ପୁନର୍ନାରକାଦିଗତିଷୁ ଗତିଃ. ଗତ୍ଯଧିଗମନାତ୍ପୁନର୍ଦେହଃ. ଦେହାତ୍ପୁନରିନ୍ଦ୍ରିଯାଣି. ଇନ୍ଦ୍ରିଯେଭ୍ଯଃ ପୁନର୍ଵିଷଯଗ୍ରହଣମ୍. ଵିଷଯଗ୍ରହଣାତ୍ପୁନା ରାଗଦ୍ଵେଷୌ. ରାଗଦ୍ଵେଷାଭ୍ଯାଂ ପୁନରପି ସ୍ନିଗ୍ଧଃ ପରିଣାମଃ. ଏଵମିଦମନ୍ଯୋନ୍ଯକାର୍ଯକାରଣଭୂତଜୀଵପୁଦ୍ଗଲ–ପରିଣାମାତ୍ମକଂ କର୍ମଜାଲଂ ସଂସାରଚକ୍ରେ ଜୀଵସ୍ଯାନାଦ୍ଯନିଧନଂ ଅନାଦିସନିଧନଂ ଵା ଚକ୍ରଵତ୍ପରିଵର୍ତତେ. ତଦତ୍ର ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମନିମିତ୍ତୋ ଜୀଵପରିଣାମୋ ଜୀଵପରିଣାମନିମିତ୍ତଃ ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମଶ୍ଚ ଵକ୍ଷ୍ଯମାଣ–ପଦାର୍ଥବୀଜତ୍ଵେନ ସଂପ୍ରଧାରଣୀଯ ଇତି.. ୧୨୮–୧୩୦.. -----------------------------------------------------------------------------

ପରିଣାମଃ ଭଵତି] ଉସସେ ପରିଣାମ ହୋତା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଉସେ ସ୍ନିଗ୍ଧ ପରିଣାମ ହୋତା ହୈ], [ପରିଣାମାତ୍ କର୍ମ] ପରିଣାମସେ କର୍ମ ଔର [କର୍ମଣଃ] କର୍ମସେ [ଗତିଷୁ ଗତିଃ ଭଵତି] ଗତିଯୋଂମେଂ ଗମନ ହୋତା ହୈ.

[ଗତିମ୍ ଅଧିଗତସ୍ଯ ଦେହଃ] ଗତିପ୍ରାପ୍ତକୋ ଦେହ ହୋତୀ ହୈ, [ଦେହାତ୍ ଇନ୍ଦ୍ରିଯାଣି ଜାଯଂତେ] ଦେହଥୀ ଇନ୍ଦ୍ରିଯାଁ ହୋତୀ ହୈ, [ତୈଃ ତୁ ଵିଷଯଗ୍ରହଣଂ] ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂସେ ଵିଷଯଗ୍ରହଣ ଔର [ତତଃ ରାଗଃ ଵା ଦ୍ଵେଷଃ ଵା] ଵିଷଯଗ୍ରହଣସେ ରାଗ ଅଥଵା ଦ୍ଵେଷ ହୋତା ହୈ.

[ଏଵଂ ଭାଵଃ] ଐସେ ଭାଵ, [ସଂସାରଚକ୍ରଵାଲେ] ସଂସାରଚକ୍ରମେଂ [ଜୀଵସ୍ଯ] ଜୀଵକୋ [ଅନାଦିନିଧନଃ ସନିଧନଃ ଵା] ଅନାଦି–ଅନନ୍ତ ଅଥଵା ଅନାଦି–ସାନ୍ତ [ଜାଯତେ] ହୋତେ ରହତେ ହୈଂ–[ଇତି ଜିନଵରୈଃ ଭଣିତଃ] ଐସା ଜିନଵରୋଂନେ କହା ହୈ.

ପରିଣାମସେ ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମାତ୍ମକ କର୍ମ, କର୍ମସେ ନରକାଦି ଗତିଯୋଂମେଂ ଗମନ, ଗତିକୀ ପ୍ରାପ୍ତିସେ ଦେହ, ଦେହସେ ଇନ୍ଦ୍ରିଯାଁ, ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂସେ ଵିଷଯଗ୍ରହଣ, ଵିଷଯଗ୍ରହଣସେ ରାଗଦ୍ଵେଷ, ରାଗଦ୍ଵେଷସେ ଫିର ସ୍ନିଗ୍ଧ ପରିଣାମ, ପରିଣାମସେ ଫିର ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମାତ୍ମକ କର୍ମ, କର୍ମସେ ଫିର ନରକାଦି ଗତିଯୋଂମେଂ ଗମନ, ଗତିକୀ ପ୍ରାପ୍ତିସେ ଫିର ଦେହ, ଦେହସେ ଫିର ଇନ୍ଦ୍ରିଯାଁ, ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂସେ ଫିର ଵିଷଯଗ୍ରହଣ, ଵିଷଯଗ୍ରହଣସେ ଫିର ରାଗଦ୍ଵେଷ, ରାଗଦ୍ଵେଷସେ ଫିର ପୁନଃ ସ୍ନିଗ୍ଧ ପରିଣାମ. ଇସ ପ୍ରକାର ଯହ ଅନ୍ଯୋନ୍ଯ ୧କାର୍ଯକାରଣଭୂତ ଜୀଵପରିଣାମାତ୍ମକ ଔର ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମାତ୍ମକ କର୍ମଜାଲ ସଂସାରଚକ୍ରମେଂ ଜୀଵକୋ ଅନାଦି–ଅନନ୍ତରୂପସେ ଅଥଵା ଅନାଦି–ସାନ୍ତରୂପସେ ଚକ୍ରକୀ ଭାଁତି ପୁନଃ– ପୁନଃ ହୋତେ ରହତେ ହୈଂ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. କାର୍ଯ ଅର୍ଥାତ୍ ନୈମିତ୍ତିକ, ଔର କାରଣ ଅର୍ଥାତ୍ ନିମିତ୍ତ. [ଜୀଵପରିଣାମାତ୍ମକ କର୍ମ ଔର ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମାତ୍ମକ କର୍ମ

Page 190 of 264
PDF/HTML Page 219 of 293
single page version

୧୯୦

ଇସ ପ୍ରକାର ଯହାଁ [ଐସା କହା କି], ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମ ଜିନକା ନିମିତ୍ତ ହୈ ଐସେ ଜୀଵପରିଣାମ ଔର ଜୀଵପରିଣାମ ଜିନକା ନିମିତ୍ତ ହୈ ଐସେ ପୁଦ୍ଗଲପରିଣାମ ଅବ ଆଗେ କହେ ଜାନେଵାଲେ [ପୁଣ୍ଯାଦି ସାତ] ପଦାର୍ଥୋଂକେ ବୀଜରୂପ ଅଵଧାରନା.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲକୋ ପରସ୍ପର ନିମିତ୍ତ–ନୈମିତ୍ତିକରୂପସେ ପରିଣାମ ହୋତା ହୈ. ଉସ ପରିଣାମକେ କାରଣ ପୁଣ୍ଯାଦି ପଦାର୍ଥ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ, ଜିନକା ଵର୍ଣନ ଅଗଲୀ ଗାଥାଓଂମେଂ କିଯା ଜାଏଗା.

ପ୍ରଶ୍ନଃ– ପୁଣ୍ଯାଦି ସାତ ପଦାର୍ଥୋଂକା ପ୍ରଯୋଜନ ଜୀଵ ଔର ଅଜୀଵ ଇନ ଦୋ ସେ ହୀ ପୂରା ହୋ ଜାତା ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵେ ଜୀଵ ଔର ଅଜୀଵକୀ ହୀ ପର୍ଯାଯେଂ ହୈଂ. ତୋ ଫିର ଵେ ସାତ ପଦାର୍ଥ କିସଲିଏ କହେ ଜା ରହେ ହୈଂ?

ଉତ୍ତରଃ– ଭଵ୍ଯୋଂକୋ ହେଯ ତତ୍ତ୍ଵ ଔର ଉପାଦେଯ ତତ୍ତ୍ଵ [ଅର୍ଥାତ୍ ହେଯ ଔର ଉପାଦେଯ ତତ୍ତ୍ଵୋଂକା ସ୍ଵରୂପ ତଥା ଉନକେ କାରଣ] ଦର୍ଶାନେକେ ହେତୁ ଉନକା କଥନ ହୈ. ଦୁଃଖ ଵହ ହେଯ ତତ୍ତ୍ଵ ହୈ, ଉନକା କାରଣ ସଂସାର ହୈ, ସଂସାରକା କାରଣ ଆସ୍ରଵ ଔର ବନ୍ଧ ଦୋ ହୈଂ [ଅଥଵା ଵିସ୍ତାରପୂର୍ଵକ କହେ ତୋ ପୁଣ୍ଯ, ପାପ, ଆସ୍ରଵ ଔର ବନ୍ଧ ଚାର ହୈଂ] ଔର ଉନକା କାରଣ ମିଥ୍ଯାଦର୍ଶନ–ଜ୍ଞାନ–ଚାରିତ୍ର ହୈ. ସୁଖ ଵହ ଉପାଦେଯ ତତ୍ତ୍ଵ ହୈ, ଉସକା କାରଣ ମୋକ୍ଷ ହୈ, ମୋକ୍ଷକା କାରଣ ସଂଵର ଔର ନିର୍ଜରା ହୈ ଔର ଉନକା କାରଣ ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ–ଜ୍ଞାନ–ଚାରିତ୍ର ହୈ. ଯହ ପ୍ରଯୋଜନଭୂତ ବାତ ଭଵ୍ଯ ଜୀଵୋଂକୋ ପ୍ରଗଟରୂପସେ ଦର୍ଶାନେକେ ହେତୁ ପୁଣ୍ଯାଦି ୧ସାତ ପଦାର୍ଥୋଂକା କଥନ ହୈ.. ୧୨୮– ୧୩୦.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଅଜ୍ଞାନୀ ଔର ଜ୍ଞାନୀ ଜୀଵ ପୁଣ୍ଯାଦି ସାତ ପଦାର୍ଥୋଂମେସେଂ କିନ–କିନ ପଦାର୍ଥୋଂକେ କର୍ତା ହୈଂ ତତ୍ସମ୍ବନ୍ଧୀ ଆଚାର୍ଯଵର ଶ୍ରୀ

Page 191 of 264
PDF/HTML Page 220 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ନଵପଦାର୍ଥପୂର୍ଵକ–ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରପଂଚଵର୍ଣନ

ଅଥ ପୁଣ୍ଯପାପପଦାର୍ଥଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍.

-----------------------------------------------------------------------------

ଅବ ପୁଣ୍ଯ–ପାପପଦାର୍ଥକା ଵ୍ଯଖ୍ଯାନ ହୈ.

ଅଥଵା [ଚିତ୍ତପ୍ରସାଦଃ] ଚିତ୍ତପ୍ରସନ୍ନତା [ଵିଦ୍ଯତେ] ହୈ, [ତସ୍ଯ] ଉସେେ [ଶୁଭଃ ଵା ଅଶୁଭଃ ଵା] ଶୁଭ ଅଥଵା ଅଶୁଭ [ପରିଣାମଃ] ପରିଣାମ [ଭଵତି] ହୈ. -------------------------------------------------------------------------

ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନଜ୍ଞାନଚାରିତ୍ର ହୀ ସଂସାରଵିଚ୍ଛେଦକେ କାରଣଭୂତ ହୈଂ, ପରନ୍ତୁ ଜବ ଵହ ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନ–ଜ୍ଞାନ–ଚାରିତ୍ର ଅପୂର୍ଣଦଶାମେଂ ହୋତା ହୈ ତବ ଉସକେ ସାଥ ଅନିଚ୍ଛିତଵୃତ୍ତିସେ ଵର୍ତତେ ହୁଏ ଵିଶିଷ୍ଟ ପୁଣ୍ଯମେଂ ସଂସାରଵିଚ୍ଛେଦକେ କାରଣପନେକା ଆରୋପ କିଯା ଜାତା ହୈ. ଵହ ଆରୋପ ଭୀ ଵାସ୍ତଵିକ କାରଣକେ–ସମ୍ଯଗ୍ଦର୍ଶନାଦିକେ –ଅସ୍ତିତ୍ଵମେଂ ହୀ ହୋ ସକତା ହୈ.]