Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version

୧୨

ଦ୍ଵଯଣୁକପୁଦ୍ଗଲସ୍କନ୍ଧାନାମପି ତଥାଵିଧତ୍ଵମ୍. ଅଣଵଶ୍ଚ ମହାନ୍ତଶ୍ଚ ଵ୍ଯକ୍ତିଶକ୍ତିରୂପାଭ୍ଯାମିତି ପରମାଣୁ– ନାମେକପ୍ରଦେଶାତ୍ମକତ୍ଵେଽପି ତତ୍ସିଦ୍ଧିଃ. ଵ୍ଯକ୍ତଯପେକ୍ଷଯା ଶକ୍ତଯପେକ୍ଷଯା ଚ ପ୍ରଦେଶ ପ୍ରଚଯାତ୍ମକସ୍ଯ ମହତ୍ତ୍ଵସ୍ଯାଭାଵାତ୍କାଲାଣୂନାମସ୍ତିତ୍ଵନିଯତତ୍ଵେଽପ୍ଯକାଯତ୍ଵମନେନୈଵ ସାଧିତମ୍. ଅତ ଏଵ ତେଷାମସ୍ତିକାଯ– ପ୍ରକରଣେ ସତାମପ୍ଯନୁପାଦାନମିତି.. ୪.. -----------------------------------------------------------------------------

ଉନକେ କାଯପନା ଭୀ ହୈ କ୍ଯୋଂକି ଵେ ଅଣୁମହାନ ହୈଂ. ଯହାଁ ଅଣୁ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରଦେଶ–ମୂର୍ତ ଔର ଅମୂର୍ତ ନିର୍ଵିଭାଗ [ଛୋଟେସେ ଛୋଟେ] ଅଂଶ; ‘ଉନକେ ଦ୍ଵାରା [–ବହୁ ପ୍ରଦେଶୋଂ ଦ୍ଵାରା] ମହାନ ହୋ’ ଵହ ଅଣୁମହାନ; ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରଦେଶପ୍ରଚଯାତ୍ମକ [–ପ୍ରଦେଶୋଂକେ ସମୂହମଯ] ହୋ ଵହ ଅଣୁମହାନ ହୈ. ଇସପ୍ରକାର ଉନ୍ହେଂ [ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ପାଁଚ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୋ] କାଯତ୍ଵ ସିଦ୍ଧ ହୁଆ. [ଉପର ଜୋ ଅଣୁମହାନକୀ ଵ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତି କୀ ଉସମେଂ ଅଣୁଓଂକେ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରଦେଶୋଂକେ ଲିଯେ ବହୁଵଚନକା ଉପଯୋଗ କିଯା ହୈ ଔର ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାକେ ନିଯମାନୁସାର ବହୁଵଚନମେଂ ଦ୍ଵିଵଚନକା ସମାଵେଶ ନହୀଂ ହୋତା ଇସଲିଯେ ଅବ ଵ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତିମେଂ କିଂଚିତ୍ ଭାଷାକା ପରିଵର୍ତନ କରକେ ଦ୍ଵି–ଅଣୁକ ସ୍କଂଧୋଂକୋ ଭୀ ଅଣୁମହାନ ବତଲାକର ଉନକା କାଯତ୍ଵ ସିଦ୍ଧ କିଯା ଜାତା ହୈଃ] ‘ଦୋ ଅଣୁଓଂ [–ଦୋ ପ୍ରଦେଶୋଂ] ଦ୍ଵାରା ମହାନ ହୋ’ ଵହ ଅଣୁମହାନ– ଐସୀ ଵ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତିସେ ଦ୍ଵି–ଅଣୁକ ପୁଦ୍ଗଲସ୍କଂଧୋଂକୋ ଭୀ [ଅଣୁମହାନପନା ହୋନେସେ] କାଯତ୍ଵ ହୈ. [ଅବ, ପରମାଣୁଓଂକୋ ଅଣୁମହାନପନା କିସପ୍ରକାର ହୈ ଵହ ବତଲାକର ପରମାଣୁଓଂକୋ ଭୀ କାଯତ୍ଵ ସିଦ୍ଧ କିଯା ଜାତା ହୈ;] ଵ୍ଯକ୍ତି ଔର ଶକ୍ତିରୂପସେ ‘ଅଣୁ ତଥା ମହାନ’ ହୋନେସେ [ଅର୍ଥାତ୍ ପରମାଣୁ ଵ୍ଯକ୍ତିରୂପସେ ଏକ ପ୍ରଦେଶୀ ତଥା ଶକ୍ତିରୂପସେ ଅନେକ ପ୍ରଦେଶୀ ହୋନେକେ କାରଣ] ପରମାଣୁଓଂକୋ ଭୀ , ଉନକେ ଏକ ପ୍ରଦେଶାତ୍ମକପନା ହୋନେ ପର ଭୀ [ଅଣୁମହାନପନା ସିଦ୍ଧ ହୋନେସେ] କାଯତ୍ଵ ସିଦ୍ଧ ହୋତା ହୈ. କାଲାଣୁଓଂକୋ ଵ୍ଯକ୍ତି–ଅପେକ୍ଷାସେ ତଥା ଶକ୍ତି–ଅପେକ୍ଷାସେ ପ୍ରଦେଶପ୍ରଚଯାତ୍ମକ ମହାନପନେକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ, ଯଦ୍ଯପି ଵେ ଅସ୍ତିତ୍ଵମେଂ ନିଯତ ହୈ ତଥାପି, ଉନକେ ଅକାଯତ୍ଵ ହୈ ––ଐସା ଇସୀସେ [–ଇସ କଥନସେ ହୀ] ସିଦ୍ଧ ହୁଆ. ଇସଲିଯେ, ଯଦ୍ଯପି ଵେ ସତ୍ [ଵିଦ୍ଯମାନ] ହୈଂ ତଥାପି, ଉନ୍ହେଂ ଅସ୍ତିକାଯକେ ପ୍ରକରଣମେଂ ନହୀଂ ଲିଯା ହୈ. ଭାଵାର୍ଥଃ– ପାଁଚ ଅସ୍ତିକାଯୋଂକେ ନାମ ଜୀଵ, ପୁଦ୍ଗଲ, ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଆକାଶ ହୈଂ. ଵେ ନାମ ଉନକେ ଅର୍ଥାନୁସାର ହୈଂ .

ଯେ ପାଁଚୋଂ ଦ୍ରଵ୍ଯ ପର୍ଯାଯାର୍ଥିକ ନଯସେ ଅପନେସେ କଥଂଚିତ ଭିନ୍ନ ଐସେ ଅସ୍ତିତ୍ଵମେଂ ଵିଦ୍ଯମାନ ହୈଂ ଔର ଦ୍ରଵ୍ଯାର୍ଥିକ ନଯସେ ଅସ୍ତିତ୍ଵସେ ଅନନ୍ଯ ହୈଂ.

Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

-----------------------------------------------------------------------------

ପୁନଶ୍ଚ, ଯହ ପାଁଚୋଂ ଦ୍ରଵ୍ଯ କାଯତ୍ଵଵାଲେ ହୈଂ କାରଣ କ୍ଯୋଂକି ଵେ ଅଣୁମହାନ ହୈ. ଵେ ଅଣୁମହାନ କିସପ୍ରକାର ହୈଂ ସୋ ବତଲାତେ ହୈଂଃ––‘ଅଣୁମହାନ୍ତଃ’ କୀ ଵ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତି ତୀନ ପ୍ରକାରସେ ହୈଃ [୧] ଅଣୁଭିଃ ମହାନ୍ତଃ ଅଣୁମହାନ୍ତଃ ଅର୍ଥାତ ଜୋ ବହୁ ପ୍ରଦେଶୋଂ ଦ୍ଵାରା [– ଦୋ ସେ ଅଧିକ ପ୍ରଦେଶୋଂ ଦ୍ଵାରା] ବଡେ଼ ହୋଂ ଵେ ଅଣୁମହାନ ହୈଂ. ଇସ ଵ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତିକେ ଅନୁସାର ଜୀଵ, ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ଅସଂଖ୍ଯପ୍ରଦେଶୀ ହୋନେସେ ଅଣୁମହାନ ହୈଂ; ଆକାଶ ଅନଂତପ୍ରଦେଶୀ ହୋନେସେ ଅଣୁମହାନ ହୈ; ଔର ତ୍ରି–ଅଣୁକ ସ୍କଂଧସେ ଲେକର ଅନନ୍ତାଣୁକ ସ୍କଂଧ ତକକେ ସର୍ଵ ସ୍କନ୍ଧ ବହୁପ୍ରଦେଶୀ ହୋନେସେ ଅଣୁମହାନ ହୈ. [୨] ଅଣୁଭ୍ଯାମ୍ ମହାନ୍ତଃ ଅଣୁମହାନ୍ତଃ ଅର୍ଥାତ ଜୋ ଦୋ ପ୍ରଦେଶୋଂ ଦ୍ଵାରା ବଡେ଼ ହୋଂ ଵେ ଅଣୁମହାନ ହୈଂ. ଇସ ଵ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତିକେ ଅନୁସାର ଦ୍ଵି–ଅଣୁକ ସ୍କଂଧ ଅଣୁମହାନ ହୈଂ. [୩] ଅଣଵଶ୍ଚ ମହାନ୍ତଶ୍ଚ ଅଣୁମହାନ୍ତଃ ଅର୍ଥାତ୍ ଜୋ ଅଣୁରୂପ [–ଏକ ପ୍ରଦେଶୀ] ଭୀ ହୋଂ ଔର ମହାନ [ଅନେକ ପ୍ରଦେଶୀ] ଭୀ ହୋଂ ଵେ ଅଣୁମହାନ ହୈଂ. ଇସ ଵ୍ଯୁତ୍ପତ୍ତିକେ ଅନୁସାର ପରମାଣୁ ଅଣୁମହାନ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵ୍ଯକ୍ତି–ଅପେକ୍ଷାସେ ଵେ ଏକପ୍ରଦେଶୀ ହୈଂ ଔର ଶକ୍ତି–ଅପେକ୍ଷାସେ ଅନେକପ୍ରଦେଶୀ ଭୀ [ଉପଚାରସେ] ହୈଂ. ଇସପ୍ରକାର ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ପାଁଚୋଂ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଅଣୁମହାନ ହୋନେସେ କାଯତ୍ଵଵାଲେ ହୈଂ ଐସା ସିଦ୍ଧ ହୁଆ.

କାଲାଣୁକୋ ଅସ୍ତିତ୍ଵ ହୈ କିନ୍ତୁ କିସୀ ପ୍ରକାର ଭୀ କାଯତ୍ଵ ନହୀଂ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ କିନ୍ତୁ ଅସ୍ତିକାଯ ନହୀଂ ହୈ.. ୪..

ପ୍ରଵାହକ୍ରମନକେ ତଥା ଵିସ୍ତାରକ୍ରମକେ ଅଂଶୋଂକେ] [ସହ] ସାଥ [ସ୍ଵଭାଵଃ] ଅପନତ୍ଵ [ଅସ୍ତି] ହୈ [ତେ] ଵେ [ଅସ୍ତିକାଯାଃ ଭଵନ୍ତି] ଅସ୍ତିକାଯ ହୈ [ଯୈଃ] କି ଜିନସେ [ତ୍ରୈଲୋକ୍ଯମ୍] ତୀନ ଲୋକ [ନିଷ୍ପନ୍ନମ୍] ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ପର୍ଯାଯେଂ = [ପ୍ରଵାହକ୍ରମକେ ତଥା ଵିସ୍ତାରକ୍ରମକେ] ନିର୍ଵିଭାଗ ଅଂଶ. [ପ୍ରଵାହକ୍ରମକେ ଅଂଶ ତୋ ପ୍ରତ୍ଯେକ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ହୋତେ ହୈଂ, କିନ୍ତୁ ଵିସ୍ତାରକ୍ରମକେ ଅଂଶ ଅସ୍ତିକାଯକେ ହୀ ହୋତେ ହୈଂ.]

Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version

୧୪

ଅତ୍ର ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯାନାମସ୍ତିତ୍ଵସଂଭଵପ୍ରକାରଃ କାଯତ୍ଵସଂଭଵପ୍ରକାରଶ୍ଚୋକ୍ତଃ.

ଅସ୍ତି ହ୍ଯସ୍ତିକାଯାନାଂ ଗୁଣୈଃ ପର୍ଯାଯୈଶ୍ଚ ଵିଵିଧୈଃ ସହ ସ୍ଵଭାଵୋ ଆତ୍ମଭାଵୋଽ ନନ୍ଯତ୍ଵମ୍. ଵସ୍ତୁନୋ ଵିଶେଷା ହି ଵ୍ଯତିରେକିଣଃ ପର୍ଯାଯା ଗୁଣାସ୍ତୁ ତ ଏଵାନ୍ଵଯିନଃ. ତତ ଐକେନ ପର୍ଯାଯେଣ ପ୍ରଲୀଯମାନସ୍ଯାନ୍ଯେନୋପଜାଯମାନସ୍ଯାନ୍ଵଯିନା ଗୁଣେନ ଧ୍ରୌଵ୍ଯଂ ବିଭ୍ରାଣସ୍ଯୈକସ୍ଯାଽପି ଵସ୍ତୁନଃ ସମୁଚ୍ଛେଦୋତ୍ପାଦଧ୍ରୌଵ୍ଯଲକ୍ଷଣମସ୍ତିତ୍ଵମୁପପଦ୍ଯତ ଏଵ. ଗୁଣପର୍ଯାଯୈଃ ସହ ସର୍ଵଥାନ୍ଯତ୍ଵେ ତ୍ଵନ୍ଯୋ ଵିନଶ୍ଯତ୍ଯନ୍ଯଃ ପ୍ରାଦୁର୍ଭଵତ୍ଯନ୍ଯୋ ଧ୍ରଵୁତ୍ଵମାଲମ୍ବତ ଇତି ସର୍ଵଂ ଵିପ୍ଲଵତେ. ତତଃ ସାଧ୍ଵସ୍ତିତ୍ଵସଂଭଵ–ପ୍ରକାରକଥନମ୍. କାଯତ୍ଵସଂଭଵପ୍ରକାରସ୍ତ୍ଵଯମୁପଦିଶ୍ଯତେ. ଅଵଯଵିନୋ ହି ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲଧର୍ମାଧର୍ମାକାଶ–ପଦାର୍ଥାସ୍ତେଷାମଵଯଵା ଅପି ପ୍ରଦେଶାଖ୍ଯାଃ ପରସ୍ପରଵ୍ଯତିରେକିତ୍ଵାତ୍ପର୍ଯାଯାଃ ଉଚ୍ଯନ୍ତେ. ତେଷାଂ ତୈଃ ସହାନନ୍ଯତ୍ଵେ କାଯତ୍ଵସିଦ୍ଧିରୂପପତ୍ତିମତୀ. ନିରଵଯଵସ୍ଯାପି ପରମାଣୋଃ ସାଵଯଵତ୍ଵଶକ୍ତିସଦ୍ଭାଵାତ୍ କାଯତ୍ଵସିଦ୍ଧିରନପଵାଦା. ନ ଚୈତଦାଙ୍କଯମ୍

-----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ, ପାଁଚ ଅସ୍ତିକାଯୋଂକୋ ଅସ୍ତିତ୍ଵ କିସ ପ୍ରକାର ହୈେ ଔର କାଯତ୍ଵ କିସ ପ୍ରକାର ହୈ ଵହ କହା ହୈ.

ଵାସ୍ତଵମେଂ ଅସ୍ତିକାଯୋଂକୋ ଵିଵିଧ ଗୁଣୋଂ ଔର ପର୍ଯାଯୋଂକେ ସାଥ ସ୍ଵପନା–ଅପନାପନ–ଅନନ୍ଯପନା ହୈ. ଵସ୍ତୁକେ ୧ଵ୍ଯତିରେକୀ ଵିଶେଷ ଵେ ପର୍ଯାଯେଂ ହୈଂ ଔର ୨ଅନ୍ଵଯୀ ଵିଶେଷୋ ଵେ ଗୁଣ ହୈଂ. ଇସଲିଯେ ଏକ ପର୍ଯାଯସେ ପ୍ରଲଯକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେଵାଲୀ, ଅନ୍ଯ ପର୍ଯାଯସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲୀ ଔର ଅନ୍ଵଯୀ ଗୁଣସେ ଧ୍ରୁଵ ରହନେଵାଲୀ ଏକ ହୀ ଵସ୍ତୁକୋ ୩ଵ୍ଯଯ–ଉତ୍ପାଦ–ଧୌଵ୍ଯଲକ୍ଷଣ ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଘଟିତ ହୋତା ହୀ ହୈ. ଔର ଯଦି ଗୁଣୋଂ ତଥା ପର୍ଯାଯୋଂକେ ସାଥ [ଵସ୍ତୁକୋ] ସର୍ଵଥା ଅନ୍ଯତ୍ଵ ହୋ ତବ ତୋ ଅନ୍ଯ କୋଈ ଵିନାଶକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଗା, ଅନ୍ଯ କୋଈ ପ୍ରାଦୁର୍ଭାଵକୋ [ଉତ୍ପାଦକୋ] ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଗା ଔର ଅନ୍ଯ କୋଈ ଧ୍ରୁଵ ରହେଗା – ଇସପ୍ରକାର ସବ ୪ଵିପ୍ଲଵ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ଜାଯେଗା. ଇସଲିଯେ [ପାଁଚ ଅସ୍ତିକାଯୋଂକୋ] ଅସ୍ତିତ୍ଵ କିସ ପ୍ରକାର ହୈ ତତ୍ସମ୍ବନ୍ଧୀ ଯହ [ଉପର୍ଯୁକ୍ତ] କଥନ ସତ୍ଯ– ଯୋଗ୍ଯ–ନ୍ଯାଯଯୁକ୍ତ ହୈେ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଵ୍ଯତିରେକ=ଭେଦ; ଏକକା ଦୁସରେରୂପ ନହୀଂ ହୋନା; ‘ଯହ ଵହ ନହୀଂ ହୈ’ ଐସେ ଜ୍ଞାନକେ ନିମିତ୍ତଭୂତ ଭିନ୍ନରୂପତା. [ଏକ ପର୍ଯାଯ

୨. ଅନ୍ଵଯ=ଏକରୂପତା; ସଦ୍ରଶତା; ‘ଯହ ଵହୀ ହୈ’ ଐସେ ଜ୍ଞାନକେ କାରଣଭୂତ ଏକରୂପତା. [ଗୁଣୋଂମେଂ ସଦୈଵ ସଦ୍ରଶତା ରହତୀ

୩. ଅସ୍ତିତ୍ଵକା ଲକ୍ଷଣ ଅଥଵା ସ୍ଵରୂପ ଵ୍ଯଯ–ଉତ୍ପାଦ–ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ହୈ. ୪. ଵିପ୍ଲଵ=ଅଂଧାଧୂ୍ରନ୍ଧୀ; ଉଥଲପୁଥଲ; ଗଡ଼଼ବଡ଼଼ୀ; ଵିରୋଧ.

Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ନ ଚୈତଦାଙ୍କଯମ୍ ପୁଦ୍ଗଲାଦନ୍ଯେଷାମମୂର୍ତର୍ର୍ତ୍ଵାଦଵିଭାଜ୍ଯାନାଂ ସାଵଯଵତ୍ଵକଲ୍ପନମନ୍ଯାଯ୍ଯମ୍. ଦ୍ରଶ୍ଯତ ଏଵାଵିଭାଜ୍ଯେଽପି ଵିହାଯ–ସୀଦଂ ଘଟାକାଶମିଦମଘଟାକାଶମିତି ଵିଭାଗକଲ୍ପନମ୍. ଯଦି ତତ୍ର ଵିଭାଗୋ ନ କଲ୍ପେତ ତଦା ଯଦେଵ ଘଟାକାଶଂ ତଦେଵାଘଟାକାଶଂ ସ୍ଯାତ୍. ନ ଚ ତଦିଷ୍ଟମ୍. ତତଃ କାଲାଣୁଭ୍ଯୋଽନ୍ଯତ୍ର ସର୍ଵେଷାଂ କାଯତ୍ଵାଖ୍ଯଂ ସାଵଯଵତ୍ଵମଵସେଯମ୍. ତ୍ରୈଲୋକ୍ଯରୂପେଣ ନିଷ୍ପନ୍ନତ୍ଵମପି ତେଷାମସ୍ତିକାଯତ୍ଵସାଧନପରମୁପନ୍ଯସ୍ତମ୍. ତଥା ଚ–ତ୍ରଯାଣାମୂର୍ଧ୍ଵାଽଧୋମଧ୍ଯଲୋକାନାମୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵନ୍ତସ୍ତଦ୍ଵିଶେଷାତ୍ମକା ଭାଵା ଭଵନ୍ତସ୍ତେଷାଂ ମୂଲ– -----------------------------------------------------------------------------

ଅବ, [ଉନ୍ହେଂ] କାଯତ୍ଵ କିସ ପ୍ରକାର ହୈ ଉସକା ଉପଦେଶ କିଯା ଜାତା ହୈଃ– ଜୀଵ, ପୁଦ୍ଗଲ, ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ, ଔର ଆକାଶ ଯହ ପଦାର୍ଥ ୧ଅଵଯଵୀ ହୈଂ. ପ୍ରଦେଶ ନାମକେ ଉନକେ ଜୋ ଅଵଯଵ ହୈଂ ଵେ ଭୀ ପରସ୍ପର ଵ୍ଯତିରେକଵାଲେ ହୋନେସେ ୨ପର୍ଯାଯେଂ କହଲାତୀ ହୈ. ଉନକେ ସାଥ ଉନ [ପାଁଚ] ପଦାର୍ଥୋଂକୋ ଅନନ୍ଯପନା ହୋନେସେ କାଯତ୍ଵସିଦ୍ଧି ଘଟିତ ହୋତୀ ହୈ. ପରମାଣୁ [ଵ୍ଯକ୍ତି–ଅପେକ୍ଷାସେ] ୩ନିରଵଯଵ ହୋନେପର ଭୀ ଉନକୋ ସାଵଯଵପନେକୀ ଶକ୍ତିକା ସଦ୍ଭାଵ ହୋନେସେ କାଯତ୍ଵସିଦ୍ଧି ୪ନିରପଵାଦ ହୈ. ଵହାଁ ଐସୀ ଆଶଂକା କରନା ଯୋଗ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ କି ପୁଦ୍ଗଲକେ ଅତିରିକ୍ତ ଅନ୍ଯ ପଦାର୍ଥ ଅମୂର୍ତପନେକେ କାରଣ ୫ଅଵିଭାଜ୍ଯ ହୋନେସେ ଉନକେ ସାଵଯଵପନେକୀ କଲ୍ପନା ନ୍ଯାଯ ଵିରୁଦ୍ଧ [ଅନୁଚିତ] ହୈ. ଆକାଶ ଅଵିଭାଜ୍ଯ ହୋନେପର ଭୀ ଉସମେଂ ‘ଯହ ଘଟାକାଶ ହୈ, ଯହ ଅଘଟାକାଶ [ ପଟାକାଶ] ହୈ’ ଐସୀ ଵିଭାଗକଲ୍ପନା ଦ୍ରଷ୍ଟିଗୋଚର ହୋତୀ ହୀ ହୈ. ଯଦି ଵହାଁ [କଥଂଚିତ୍] ଵିଭାଗକୀ କଲ୍ପନା ନ କୀ ଜାଯେ ତୋ ଜୋ ଘଟାକାଶ ହୈେ ଵହୀ [ସର୍ଵଥା] ଅଘଟାକାଶ ହୋ ଜାଯେଗା; ଔର ଵହ ତୋ ଈଷ୍ଟ [ମାନ୍ଯ] ନହୀଂ ହୈ. ଇସଲିଯେ କାଲାଣୁଓଂକେ ଅତିରିକ୍ତ ଅନ୍ଯ ସର୍ଵମେଂ କାଯତ୍ଵ ନାମକା ସାଵଯଵପନା ନିଶ୍ଚିତ କରନା ଚାହିଯେ.

-------------------------------------------------------------------------- ୧. ଅଵଯଵୀ=ଅଵଯଵଵାଲା; ଅଂଶଵାଲା; ଅଂଶୀ; ଜିନକେେ ଅଵଯଵ [ଅର୍ଥାତ୍] ଏକସେ ଅଧିକ ପ୍ରଦେଶ] ହୋଂ ଐସେ. ୨. ପର୍ଯାଯକା ଲକ୍ଷଣ ପରସ୍ପର ଵ୍ଯତିରେକ ହୈ. ଵହ ଲକ୍ଷଣ ପ୍ରଦେଶୋଂମେଂ ଭୀ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦୂସରେ ପ୍ରଦେଶରୂପ ନ

୩. ନିରଵଯଵ=ଅଵଯଵ ରହିତ; ଅଂଶ ରହିତ ; ନିରଂଶ; ଏକସେ ଅଧିକ ପ୍ରଦେଶ ରହିତ. ୪. ନିରପଵାଦ=ଅପଵାଦ ରହିତ. [ପାଁଚ ଅସ୍ତିକାଯୋଂକୋ କାଯପନା ହୋନେମେଂ ଏକ ଭୀ ଅପଵାଦ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି [ଉପଚାରସେ]

୫. ଅଵିଭାଜ୍ଯ=ଜିନକେ ଵିଭାଗ ନ କିଯେ ଜା ସକେଂ ଐସେ.

Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version

୧୬

ପଦାର୍ଥାନାଂ ଗୁଣପର୍ଯାଯଯୋଗପୂର୍ଵକମସ୍ତିତ୍ଵଂ ସାଧଯନ୍ତି. ଅନୁମୀଯତେ ଚ ଧର୍ମାଧର୍ମାକାଶାନାଂ ପ୍ରତ୍ଯେକମୂର୍ଧ୍ଵାଽ– ଧୋମଧ୍ଯଲୋକଵିଭାଗରୂପେଣ ପରିଣମନାତ୍କାଯତ୍ଵାଖ୍ଯଂ ସାଵଯଵତ୍ଵମ୍. ଝଵିାନାମପି ପ୍ରତ୍ଯେକମୂର୍ଧ୍ଵାଧୋମଧ୍ଯଲୋକଵିଭାଗରୂପେଣ ପରିଣମନାଲ୍ଲୋକପୂରଣାଵସ୍ଥାଵ୍ଯଵସ୍ଥିତଵ୍ଯକ୍ତେସ୍ସଦା ସନ୍ନିହିତ– ଶକ୍ତେସ୍ତଦନୁମୀଯତ ଏଵ. ପୁଦ୍ଗଲାନାମପ୍ଯୂର୍ଧ୍ଵାଧୋମଧ୍ଯଲୋକଵିଭାଗରୂପପରିଣତମହାସ୍କନ୍ଧତ୍ଵପ୍ରାପ୍ତିଵ୍ଯକ୍ତି– ଶକ୍ତିଯୋଗିତ୍ଵାତ୍ତଥାଵିଧା ସାଵଯଵତ୍ଵସିଦ୍ଧିରସ୍ତ୍ଯେଵେତି.. ୫.. -----------------------------------------------------------------------------

ଉନକୀ ଜୋ ତୀନ ଲୋକରୂପ ନିଷ୍ପନ୍ନତା [–ରଚନା] କହୀ ଵହ ଭୀ ଉନକା ଅସ୍ତିକାଯପନା [ଅସ୍ତିପନା ତଥା କାଯପନା] ସିଦ୍ଧ କରନେକେ ସାଧନ ରୂପସେ କହୀ ହୈ. ଵହ ଇସପ୍ରକାର ହୈଃ–

[୧] ଊର୍ଧ୍ଵ–ଅଧୋ–ମଧ୍ଯ ତୀନ ଲୋକକେ ଉତ୍ପାଦ–ଵ୍ଯଯ–ଧ୍ରୌଵ୍ଯଵାଲେ ଭାଵ– କି ଜୋ ତୀନ ଲୋକକେ ଵିଶେଷସ୍ଵରୂପ ହୈଂ ଵେ–ଭଵତେ ହୁଏ [ପରିଣମତ ହୋତେ ହୁଏ] ଅପନେ ମୂଲପଦାର୍ଥୋଂକା ଗୁଣପର୍ଯାଯଯୁକ୍ତ ଅସ୍ତିତ୍ଵ ସିଦ୍ଧ କରତେ ହୈଂ. [ତୀନ ଲୋକକେ ଭାଵ ସଦୈଵ କଥଂଚିତ୍ ସଦ୍ରଶ ରହତେ ହୈଂ ଔର କଥଂଚିତ୍ ବଦଲତେ ରହତେ ହୈଂ ଵେ ଐସା ସିଦ୍ଧ କରତେ ହୈ କି ତୀନ ଲୋକକେ ମୂଲ ପଦାର୍ଥ କଥଂଚିତ୍ ସଦ୍ରଶ ରହତେ ହୈଂ ଔର କଥଂଚିତ୍ ପରିଵର୍ତିତ ହୋତେ ରହତେ ହୈଂ ଅର୍ଥାତ୍ ଉନ ମୂଲ ପଦାର୍ଥୋଂକା ଉତ୍ପାଦ–ଵ୍ଯଯ–ଧୌଵ୍ଯଵାଲା ଅଥଵା ଗୁଣପର୍ଯାଯଵାଲା ଅସ୍ତିତ୍ଵ ହୈ.]

[୨] ପୁନଶ୍ଚ, ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଆକାଶ ଯହ ପ୍ରତ୍ଯେକ ପଦାର୍ଥ ଊର୍ଧ୍ଵ–ଅଧୋ–ମଧ୍ଯ ଐସେ ଲୋକକେ [ତୀନ] ୧ଵିଭାଗରୂପସେ ପରିଣମିତ ହୋନେସେ ଉନକେେ କାଯତ୍ଵ ନାମକା ସାଵଯଵପନା ହୈ ଐସା ଅନୁମାନ କିଯା ଜା ସକତା ହୈ. ପ୍ରତ୍ଯେକ ଜୀଵକେ ଭୀ ଊର୍ଧ୍ଵ–ଅଧୋ–ମଧ୍ଯ ଐସେ ତୀନ ଲୋକକେ [ତୀନ] ଵିଭାଗରୂପସେ ପରିଣମିତ --------------------------------------------------------------------------

Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅତ୍ର ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯାନାଂ କାଲସ୍ଯ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵମୁକ୍ତମ୍. ----------------------------------------------------------------------------- ଲୋକପୂରଣ ଅଵସ୍ଥାରୂପ ଵ୍ଯକ୍ତିକୀ ଶକ୍ତିକା ସଦୈଵ ସଦ୍ଭାଵ ହୋନେସେ ଜୀଵୋଂକୋ ଭୀ କାଯତ୍ଵ ନାମକା ସାଵଯଵପନା ହୈ ଐସା ଅନୁମାନ କିଯା ହୀ ଜା ସକତା ହୈ. ପୁଦ୍ଗଲୋ ଭୀ ଊର୍ଧ୍ଵ ଅଧୋ–ମଧ୍ଯ ଐସେ ଲୋକକେ [ତୀନ] ଵିଭାଗରୂପ ପରିଣତ ମହାସ୍କଂଧପନେକୀ ପ୍ରାପ୍ତିକୀ ଵ୍ଯକ୍ତିଵାଲେ ଅଥଵା ଶକ୍ତିଵାଲେ ହୋନେସେ ଉନ୍ହେଂ ଭୀ ଵୈସୀ [କାଯତ୍ଵ ନାମକୀ] ସାଵଯଵପନେକୀ ସିଦ୍ଧି ହୈ ହୀ.. ୫..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ତ୍ରୈକାଲିକଭାଵପରିଣତାଃ] ଜୋ ତୀନ କାଲକେ ଭାଵୋଂରୂପ ପରିଣମିତ ହୋତେ ହୈଂ ତଥା [ନିତ୍ଯାଃ] ନିତ୍ଯ ହୈଂ [ତେ ଚ ଏଵ ଅସ୍ତିକାଯାଃ] ଐସେ ଵେ ହୀ ଅସ୍ତିକାଯ, [ପରିଵର୍ତନଲିଙ୍ଗସଂଯୁକ୍ତାଃ] ପରିଵର୍ତନଲିଂଗ [କାଲ] ସହିତ, [ଦ୍ରଵ୍ଯଭାଵଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି] ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ୍ ଵେ ଛହୋଂ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈଂ.]

-------------------------------------------------------------------------- ଲୋକପୂରଣ=ଲୋକଵ୍ଯାପୀ. [କେଵଲସମୁଦ୍ଦ୍ଯାତ କେ ସମଯ ଜୀଵକୀ ତ୍ରିଲୋକଵ୍ଯାପୀ ଦଶା ହୋତୀ ହୈ. ଉସ ସମଯ ‘ଯହ

Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version

୧୮

ଅତ୍ର ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯାନାଂ କାଲସ୍ଯ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵମୁକ୍ତମ୍.

ଵୃତ୍ତଵର୍ତମାନଵର୍ତିଷ୍ଯମାଣାନାଂ ଭାଵାନାଂ ପର୍ଯାଯାଣା ସ୍ଵରୂପେଣ ପରିଣତତ୍ଵାଦସ୍ତିକାଯାନାଂ ପରିଵର୍ତନଲିଙ୍ଗସ୍ଯ କାଲସ୍ଯ ଚାସ୍ତି ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵମ୍. ନ ଚ ତେଷାଂ ଭୂତଭଵଦ୍ଭଵିଷ୍ଯଦ୍ଭାଵାତ୍ମନା ପରିଣମମାନାନାମନିତ୍ଯତ୍ଵମ୍, ଯତସ୍ତେ ଭୂତଭଵଦ୍ଭଵିଷ୍ଯଦ୍ଭାଵାଵସ୍ଥାସ୍ଵପି ପ୍ରତିନିଯତସ୍ଵରୂପାପରିତ୍ଯାଗା–ନ୍ନିତ୍ଯା ଏଵ. ଅତ୍ର କାଲଃ ପୁଦ୍ଗଲାଦିପରିଵର୍ତନହେତୁତ୍ଵାତ୍ପୁଦ୍ଗଲାଦିପରିଵର୍ତନଗମ୍ଯମାନପର୍ଯାଯତ୍ଵା–ଚ୍ଚାସ୍ତିକାଯେଷ୍ଵନ୍ତର୍ଭାଵାର୍ଥ ସ ପରିଵର୍ତନ– ଲିଙ୍ଗ ଇତ୍ଯୁକ୍ତ ଇତି.. ୬.. -----------------------------------------------------------------------------

ଦ୍ରଵ୍ଯ ଵାସ୍ତଵମେଂ ସହଭାଵୀ ଗୁଣୋଂକୋ ତଥା କ୍ରମଭାଵୀ ପର୍ଯାଯୋଂକୋ ୧ଅନନ୍ଯରୂପସେ ଆଧାରଭୂତ ହୈ. ଇସଲିଯେ ଜୋ ଵର୍ତ ଚୂକେ ହୈଂ, ଵର୍ତ ରହେ ହୈଂ ଔର ଭଵିଷ୍ଯମେଂ ଵର୍ତେଂଗେ ଉନ ଭାଵୋଂ–ପର୍ଯାଯୋଂରୂପ ପରିଣମିତ ହୋନେକେ କାରଣ [ପାଁଚ] ଅସ୍ତିକାଯ ଔର ୨ପରିଵର୍ତନଲିଂଗ କାଲ [ଵେ ଛହୋଂ] ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈଂ. ଭୂତ, ଵର୍ତମାନ ଔର ଭାଵୀ ଭାଵସ୍ଵରୂପ ପରିଣମିତ ହୋନେସେ ଵେ କହୀଂ ଅନିତ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଭୂତ, ଵର୍ତମାନ ଔର ଭାଵୀ ଭାଵରୂପ ଅଵସ୍ଥାଓଂମେଂ ଭୀ ପ୍ରତିନିଯତ [–ଅପନେ–ଅପନେ ନିଶ୍ଵିତ] ସ୍ଵରୂପକୋ ନହୀଂ ଛୋଡ଼ତେ ଇସଲିଯେ ଵେ ନିତ୍ଯ ହୀ ହୈ.

ଯହାଁ କାଲ ପୁଦ୍ଗଲାଦିକେ ପରିଵର୍ତନକା ହେତୁ ହୋନେସେ ତଥା ପୁଦ୍ଗଲାଦିକେ ପରିଵର୍ତନ ଦ୍ଵାରା ଉସକୀ ପର୍ଯାଯ ଗମ୍ଯ [ଜ୍ଞାତ] ହୋତୀ ହୈଂ ଇସଲିଯେ ଉସକା ଅସ୍ତିକାଯୋଂମେଂ ସମାଵେଶ କରନେକେ ହେତୁ ଉସେ ‘୩ପରିଵର୍ତନଲିଂଗ’ କହା ହୈ. [ପୁଦ୍ଗଲାଦି ଅସ୍ତିକାଯୋଂକା ଵର୍ଣନ କରତେ ହୁଏ ଉନକେ ପରିଵର୍ତନ (ପରିଣମନ) କା ଵର୍ଣନ କରନା ଚାହିଯେ. ଔର ଉନକେ ପରିଵର୍ତନକା ଵର୍ଣନ କରତେ ହୁଏ ଉନ ପରିଵର୍ତନମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ ପଦାର୍ଥକା [କାଲକା] ଅଥଵା ଉସ ପରିଵର୍ତନ ଦ୍ଵାରା ଜିନକୀ ପର୍ଯାଯେଂ ଵ୍ଯକ୍ତ ହୋତୀ ହୈଂ ଉସ ପଦାର୍ଥକା [କାଲକା] ଵର୍ଣନ କରନା ଅନୁଚିତ ନହୀଂ କହା ଜା ସକତା. ଇସପ୍ରକାର ପଂଚାସ୍ତିକାଯକେ ଵର୍ଣନମେଂ କାଲକେ ଵର୍ଣନକା ସମାଵେଶ କରନା ଅନୁଚିତ ନହୀଂ ହୈ ଐସା ଦର୍ଶାନେକେ ହେତୁ ଇସ ଗାଥାସୂତ୍ରମେଂ କାଲକେ ଲିଯେ ‘ପରିଵର୍ତନଲିଂଗ’ ଶବ୍ଦକା ଉପଯୋଗ କିଯା ହୈ.].. ୬.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଅନନ୍ଯରୂପ=ଅଭିନ୍ନରୂପ [ଜିସପ୍ରକାର ଅଗ୍ନି ଆଧାର ହୈ ଔର ଉଷ୍ଣତା ଆଧେଯ ହୈ ତଥାପି ଵେ ଅଭିନ୍ନ ହୈଂ, ଉସୀପ୍ରକାର ଦ୍ରଵ୍ଯ

୨. ପରିଵର୍ତନଲିଂଗ=ପୁଦ୍ଗଲାଦିକା ପରିଵର୍ତନ ଜିସକା ଲିଂଗ ହୈ; ଵହ ପୁଦ୍ଗଲାଦିକେ ପରିଣମନ ଦ୍ଵାରା ଜୋ ଜ୍ଞାନ ହୋତା ହୈ

୩. [୧] ଯଦି ପୁଦ୍ଗଲାଦିକା ପରିଵର୍ତନ ହୋତା ହୈ ତୋ ଉସକା କୋଈ ନିମିତ୍ତ ହୋନା ଚାହିଯେ–ଇସପ୍ରକାର ପରିଵର୍ତନରୂପୀ ଚିହ୍ନ

Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅତ୍ର ଷଣ୍ଣାଂ ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ପରସ୍ପରମତ୍ଯନ୍ତସଂକରେଽପି ପ୍ରତିନିଯତସ୍ଵରୂପାଦପ୍ରଚ୍ଯଵନମୁକ୍ତମ୍.

ଅତ ଏଵ ତେଷାଂ ପରିଣାମଵତ୍ତ୍ଵେଽପି ପ୍ରାଗ୍ନିତ୍ଯତ୍ଵମୁକ୍ତମ୍. ଅତ ଏଵ ଚ ନ ତେଷାମେକତ୍ଵାପତ୍ତିର୍ନ ଚ ଜୀଵକର୍ମଣୋର୍ଵ୍ଯଵହାରନଯାଦେଶାଦେକତ୍ଵେଽପି ପରସ୍ପରସ୍ଵରୂପୋପାଦାନମିତି.. ୭.. ----------------------------------------------------------------------------

[ଅଵକାଶମ୍ ଦଦନ୍ତି] ଅଵକାଶ ଦେତେ ହୈଂ, [ମିଲନ୍ତି] ପରସ୍ପର [କ୍ଷୀର–ନୀରଵତ୍] ମିଲ ଜାତେ ହୈଂ. [ଅପି ଚ] ତଥାପି [ନିତ୍ଯଂ] ସଦା [ସ୍ଵକଂ ସ୍ଵଭାଵଂ] ଅପନେ–ଅପନେ ସ୍ଵଭାଵକୋ [ନ ଵିଜହନ୍ତି] ନହୀଂ ଛୋଡ଼ତେ.

ନିଶ୍ଵିତ] ସ୍ଵରୂପସେ ଚ୍ଯୁତ ନହୀଂ ହୋତେ ଐସା କହା ହୈ. ଇସଲିଯେ [–ଅପନେ–ଅପନେ ସ୍ଵଭାଵସେ ଚ୍ଯୁତ ନହୀଂ ହୋତେ ଇସଲିଯେ], ପରିଣାମଵାଲେ ହୋନେ ପର ଭୀ ଵେ ନିତ୍ଯ ହୈଂ–– ଐସା ପହଲେ [ଛଠଵୀ ଗାଥାମେଂ] କହା ଥା; ଔର ଇସଲିଯେ ଵେ ଏକତ୍ଵକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତେ; ଔର ଯଦ୍ଯପି ଜୀଵ ତଥା କର୍ମକୋ ଵ୍ଯଵହାରନଯକେ କଥନସେ ଏକତ୍ଵ [କହା ଜାତା] ହୈ ତଥାପି ଵେ [ଜୀଵ ତଥା କର୍ମ] ଏକ–ଦୂସରେକେ ସ୍ଵରୂପକୋ ଗ୍ରହଣ ନହୀଂ କରତେ.. ୭.. -------------------------------------------------------------------------- ସଂକର=ମିଲନ; ମିଲାପ; [ଅନ୍ଯୋନ୍ଯ–ଅଵଗାହରୂପ] ମିଶ୍ରିତପନା.

Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version

୨୦

ଅତ୍ରାସ୍ତିତ୍ଵସ୍ଵରୂପମୁକ୍ତମ୍. ଅସ୍ତିତ୍ଵଂ ହି ସତ୍ତା ନାମ ସତୋ ଭାଵଃ ସତ୍ତ୍ଵମ୍. ନ ସର୍ଵଥା ନିତ୍ଯତଯା ସର୍ଵଥା କ୍ଷଣିକତଯା ଵା ଵିଦ୍ଯମାନମାତ୍ରଂ ଵସ୍ତୁ. ସର୍ଵଥା ନିତ୍ଯସ୍ଯ ଵସ୍ତୁନସ୍ତତ୍ତ୍ଵତଃ କ୍ରମଭୁଵାଂ ଭାଵାନାମଭାଵାତ୍କୁତୋ ଵିକାରଵତ୍ତ୍ଵମ୍. ସର୍ଵଥା କ୍ଷଣିକସ୍ଯ ଚ ତତ୍ତ୍ଵତଃ ପ୍ରତ୍ଯଭିଜ୍ଞାନାଭାଵାତ୍ କୁତ ଏକସଂତାନତ୍ଵମ୍. ତତଃ ପ୍ରତ୍ଯଭିଜ୍ଞାନହେତୁଭୂତେନ କେନଚିତ୍ସ୍ଵରୂପେଣ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମାଲମ୍ବ୍ଯମାନଂ କାଭ୍ଯାଂଚିତ୍କ୍ରମପ୍ରଵୃତ୍ତାଭ୍ଯାଂ ସ୍ଵରୂପାଭ୍ଯାଂ ପ୍ରଲୀଯମାନମୁପଜାଯମାନଂ ଚୈକକାଲମେଵ ପରମାର୍ଥତସ୍ତ୍ରିତଯୀମଵସ୍ଥାଂ ବିଭ୍ରାଣଂ ଵସ୍ତୁ ସଦଵବୋଧ୍ଯମ୍. ଅତ ଏଵ ସତ୍ତାପ୍ଯୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମିକାଽଵବୋଦ୍ଧଵ୍ଯା, ଭାଵଭାଵଵତୋଃ କଥଂଚିଦେକସ୍ଵରୂପତ୍ଵାତ୍. ସା ଚ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣସ୍ଯ -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସତ୍ତା] ସତ୍ତା [ଭଙ୍ଗୋତ୍ପାଦଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମିକା] ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକ, [ଏକା] ଏକ, [ସର୍ଵପଦାର୍ଥା] ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତ, [ସଵିଶ୍ଵରୂପା] ସଵିଶ୍ଵରୂପ, [ଅନନ୍ତପର୍ଯାଯା] ଅନନ୍ତପର୍ଯାଯମଯ ଔର [ସପ୍ରତିପକ୍ଷା] ସପ୍ରତିପକ୍ଷ [ଭଵତି] ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ଅସ୍ତିତ୍ଵକା ସ୍ଵରୂପ କହା ହୈ.

ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଅର୍ଥାତ ସତ୍ତା ନାମକ ସତ୍କା ଭାଵ ଅର୍ଥାତ ୧ସତ୍ତ୍ଵ.

ଵିଦ୍ଯମାନମାତ୍ର ଵସ୍ତୁ ନ ତୋ ସର୍ଵଥା ନିତ୍ଯରୂପ ହୋତୀ ହୈ ଔର ନ ସର୍ଵଥା କ୍ଷଣିକରୂପ ହୋତୀ ହୈ. ସର୍ଵଥା ନିତ୍ଯ ଵସ୍ତୁକୋ ଵାସ୍ତଵମେଂ କ୍ରମଭାଵୀ ଭାଵୋଂକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଵିକାର [–ପରିଵର୍ତନ, ପରିଣାମ] କହାଁସେ ହୋଗା? ଔର ସର୍ଵଥା କ୍ଷଣିକ ଵସ୍ତୁମେଂ ଵାସ୍ତଵମେଂ ୨ପ୍ରତ୍ଯଭିଜ୍ଞାନକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଏକପ୍ରଵାହପନା କହାଁସେ ରହେଗା? ଇସଲିଯେେ ପ୍ରତ୍ଯଭିଜ୍ଞାନକେ ହେତୁଭୂତ କିସୀ ସ୍ଵରୂପସେ ଧ୍ରୁଵ ରହତୀ ହୁଈ ଔର କିନ୍ହୀଂ ଦୋ କ୍ରମଵର୍ତୀ ସ୍ଵରୂପୋଂସେ ନଷ୍ଟ ହୋତୀ ହୁଈ ତଥା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୁଈ – ଇସପ୍ରକାର ପରମାର୍ଥତଃ ଏକ ହୀ କାଲମେଂ ତିଗୁନୀ [ତୀନ ଅଂଶଵାଲୀ] ଅଵସ୍ଥାକୋ ଧାରଣ କରତୀ ହୁଈ ଵସ୍ତୁ ସତ୍ ଜାନନା. ଇସଲିଯେ ‘ସତ୍ତା’ ଭୀ

-------------------------------------------------------------------------- ୧. ସତ୍ତ୍ଵ=ସତ୍ପନାଂ; ଅସ୍ତିତ୍ଵପନା; ଵିଦ୍ଯମାନପନା; ଅସ୍ତିତ୍ଵକା ଭାଵ; ‘ହୈ’ ଐସା ଭାଵ. ୨. ଵସ୍ତୁ ସର୍ଵଥା କ୍ଷଣିକ ହୋ ତୋ ‘ଜୋ ପହଲେ ଦେଖନେମେଂ [–ଜାନନେମେଂ] ଆଈ ଥୀ ଵହୀ ଯହ ଵସ୍ତୁ ହୈ’ ଐସା ଜ୍ଞାନ ନହୀଂ ହୋ

Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ସମସ୍ତସ୍ଯାପି ଵସ୍ତୁଵିସ୍ତାରସ୍ଯ ସାଦ୍ରଶ୍ଯସୂଚକତ୍ଵାଦେକା. ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତା ଚ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣସ୍ଯ ସଦିତ୍ଯଭିଧାନସ୍ଯ ସଦିତି ପ୍ରତ୍ଯଯସ୍ଯ ଚ ସର୍ଵପଦାର୍ଥେଷୁ ତନ୍ମୂଲସ୍ଯୈଵୋପଲମ୍ଭାତ୍. ସଵିଶ୍ଵରୂପା ଚ ଵିଶ୍ଵସ୍ଯ ସମସ୍ତଵସ୍ତୁଵିସ୍ତାରସ୍ଯାପି ରୂପୈସ୍ତ୍ରିଲକ୍ଷଣୈଃ ସ୍ଵଭାଵୈଃ ସହ ଵର୍ତମାନତ୍ଵାତ୍. ଅନନ୍ତପର୍ଯାଯା ଚାନନ୍ତାଭିର୍ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯଵ୍ଯକ୍ତିଭିସ୍ତ୍ରିଲକ୍ଷଣାଭିଃ ପରିଗମ୍ଯମାନତ୍ଵାତ୍ ଏଵଂଭୂତାପି ସା ନ ଖଲୁ ନିରକୁଶା କିନ୍ତୁ ସପ୍ରତିପକ୍ଷା. ପ୍ରତିପକ୍ଷୋ ହ୍ଯସତ୍ତା ସତ୍ତାଯାଃ ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣତ୍ଵଂ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣାଯାଃ, ଅନେକତ୍ଵମେକସ୍ଯାଃ, ଏକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତତ୍ଵଂ ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତାଯାଃ, ଏକରୂପତ୍ଵଂ ସଵିଶ୍ଵରୂପାଯାଃ, ଏକପର୍ଯାଯତ୍ଵମନନ୍ତପର୍ଯାଯାଯା ଇତି. ----------------------------------------------------------------------------- ‘ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକ’ [ତ୍ରିଲକ୍ଷଣା] ଜାନନା; କ୍ଯୋଂକି ୧ଭାଵ ଔର ଭାଵଵାନକା କଥଂଚିତ୍ ଏକ ସ୍ଵରୂପ ହୋତା ହୈ. ଔର ଵହ [ସତ୍ତା] ‘ଏକ’ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵହ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣଵାଲେ ସମସ୍ତ ଵସ୍ତୁଵିସ୍ତାରକା ସାଦ୍ରଶ୍ଯ ସୂଚିତ କରତୀ ହୈ. ଔର ଵହ [ସତ୍ତା] ‘ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତ’ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ଉସକେ କାରଣ ହୀ [–ସତ୍ତାକେ କାରଣ ହୀ] ସର୍ଵ ପଦାର୍ଥୋମେଂ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣକୀ [–ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ], ‘ସତ୍’ ଐସେ କଥନକୀ ତଥା ‘ସତ’ ଐସୀ ପ୍ରତୀତିକୀ ଉପଲବ୍ଧି ହୋତୀ ହୈ. ଔର ଵହ [ସତ୍ତା] ‘ସଵିଶ୍ଵରୂପ’ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵହ ଵିଶ୍ଵକେ ରୂପୋଂ ସହିତ ଅର୍ଥାତ୍ ସମସ୍ତ ଵସ୍ତୁଵିସ୍ତାରକେ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣଵାଲେ ସ୍ଵଭାଵୋଂ ସହିତ ଵର୍ତତୀ ହୈ. ଔର ଵହ [ସତ୍ତା] ‘ଅନଂତପର୍ଯାଯମଯ’ ହୈ. କ୍ଯୋଂକି ଵହ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣଵାଲୀ ଅନନ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯରୂପ ଵ୍ଯକ୍ତିଯୋଂସେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୈ. [ଇସପ୍ରକାର ୨ସାମାନ୍ଯ–ଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତାକା ଉସକେ ସାମାନ୍ଯ ପକ୍ଷକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଅର୍ଥାତ୍ ମହାସତ୍ତାରୂପ ପକ୍ଷକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଵର୍ଣନ ହୁଆ.]

ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୨] ତ୍ରିଲକ୍ଷଣାକୋ ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୩] ଏକକୋ ଅନେକପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୪] ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତକୋ ଏକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୫] ସଵିଶ୍ଵରୂପକୋ ଏକରୂପପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ; [୬]ଅନନ୍ତପର୍ଯାଯମଯକୋ ଏକପର୍ଯାଯମଯପନା ପ୍ରତିପକ୍ଷ ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ସତ୍ତା ଭାଵ ହୈ ଔର ଵସ୍ତୁ ଭାଵଵାନ ହୈ. ୨. ଯହାଁ ‘ସାମାନ୍ଯାତ୍ମକ’କା ଅର୍ଥ ‘ମହା’ ସମଝନା ଚାହିଯେ ଔର ‘ଵିଶେଷାତ୍ମକ’ କା ଅର୍ଥ ‘ଅଵାନ୍ତର’ ସମଝନା ଚାହିଯେ.

୩. ନିରଂକୁଶ=ଅଂକୁଶ ରହିତ; ଵିରୁଦ୍ଧ ପକ୍ଷ ରହିତ ; ନିଃପ୍ରତିପକ୍ଷ. [ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତାକା ଊପର ଜୋ ଵର୍ଣନ କିଯା

୪. ସପ୍ରତିପକ୍ଷ=ପ୍ରତିପକ୍ଷ ସହିତ; ଵିପକ୍ଷ ସହିତ; ଵିରୁଦ୍ଧ ପକ୍ଷ ସହିତ.

Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version

୨୨

ଦ୍ଵିଵିଧା ହି ସତ୍ତା– ମହାସତ୍ତା–ଵାନ୍ତରସତ୍ତା ଚ. ତତ୍ର ସଵପଦାର୍ଥସାର୍ଥଵ୍ଯାପିନୀ ସାଦ୍ରଶ୍ଯାସ୍ତିତ୍ଵସୂଚିକା ମହାସତ୍ତା ପ୍ରୋକ୍ତୈଵ. ଅନ୍ଯା ତୁ ପ୍ରତିନିଯତଵସ୍ତୁଵର୍ତିନୀ ସ୍ଵରୂପାସ୍ତିତ୍ଵସୂଚିକାଽଵାନ୍ତରସତ୍ତା. ତତ୍ର ମହାସତ୍ତାଽଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପେଣାଽ–ସତ୍ତାଽଵାନ୍ତରସତ୍ତା ଚ ମହାସତ୍ତାରୂପେଣାଽସତ୍ତେତ୍ଯସତ୍ତା ସତ୍ତାଯାଃ. ଯେନ ସ୍ଵରୂପେଣୋତ୍ତ୍ପାଦସ୍ତତ୍ତଥୋ–ତ୍ପାଦୈକଲକ୍ଷଣମେଵ, ଯେନ ସ୍ଵରୂପେଣୋଚ୍ଛେଦସ୍ତତ୍ତଥୋଚ୍ଛେୁଦୈକଲକ୍ଷଣମେଵ, ଯେନ ସ୍ଵରୂପେଣ ଧ୍ରୋଵ୍ଯଂ ତତ୍ତଥା ଧ୍ରୌଵ୍ଯୈକଲକ୍ଷଣମେଵ, ତତ ଉତ୍ପଦ୍ଯମାନୋଚ୍ଛିଦ୍ଯମାନାଵତିଷ୍ଠମାନାନାଂ ଵସ୍ତୁନଃ ସ୍ଵରୂପାଣାଂ ପ୍ରତ୍ଯେକଂ ତ୍ରୈଲକ୍ଷଣ୍ଯାଭାଵାଦତ୍ରିଲକ୍ଷଣତ୍ଵଂଃ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣାଯାଃ. ଏକସ୍ଯ ଵସ୍ତୁନଃ ସ୍ଵରୂପସତ୍ତା ନାନ୍ଯସ୍ଯ ଵସ୍ତୁନଃ ସ୍ଵରୂପସତ୍ତା ଭଵତୀତ୍ଯନେକତ୍ଵମେକସ୍ଯାଃ. ପ୍ରତିନିଯତପଦାର୍ଥସ୍ଥିତାଭିରେଵ ସତ୍ତାଭିଃ ପଦାର୍ଥାନାଂ ପ୍ରତିନିଯମୋ -----------------------------------------------------------------------------

[ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ସପ୍ରତିପକ୍ଷପନା ସ୍ପଷ୍ଟ ସମଝାଯା ଜାତା ହୈଃ–] ସତ୍ତା ଦ୍ଵିଵିଧ ହୈଃ ମହାସତ୍ତା ଔର ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା . ଉନମେଂ ସର୍ଵ ପଦାର୍ଥସମୂହମେଂ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋନେଵାଲୀ, ସାଦ୍ରଶ୍ଯ ଅସ୍ତିତ୍ଵକୋ ସୂଚିତ କରନେଵାଲୀ ମହାସତ୍ତା [ସାମାନ୍ଯସତ୍ତା] ତୋ କହୀ ଜା ଚୁକୀ ହୈ. ଦୂସରୀ, ପ୍ରତିନିଶ୍ଚିତ [–ଏକ–ଏକ ନିଶ୍ଚିତ] ଵସ୍ତୁମେଂ ରହେନେଵାଲୀ, ସ୍ଵରୂପ–ଅସ୍ତିତ୍ଵକୋ ସୂଚିତ କରନେଵାଲୀ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା [ଵିଶେଷସତ୍ତା] ହୈ. [୧] ଵହାଁ ମହାସତ୍ତା ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପସେ ଅସତ୍ତା ହୈେ ଔର ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା ମହାସତ୍ତାରୂପସେ ଅସତ୍ତା ହୈ ଇସଲିଯେ ସତ୍ତାକୋ ଅସତ୍ତା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୋ ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତା ମହାସତ୍ତାରୂପ ହୋନେସେ ‘ସତ୍ତା’ ହୈ ଵହୀ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପ ଭୀ ହୋନେସେ ‘ଅସତ୍ତା’ ଭୀ ହୈ]. [୨] ଜିସ ସ୍ଵରୂପସେ ଉତ୍ପାଦ ହୈ ଉସକା [–ଉସ ସ୍ଵରୂପକା] ଉସପ୍ରକାରସେ ଉତ୍ପାଦ ଏକ ହୀ ଲକ୍ଷଣ ହୈ, ଜିସ ସ୍ଵରୂପସେ ଵ୍ଯଯ ହୈେ ଉସକା [–ଉସ ସ୍ଵରୂପକା] ଉସପ୍ରକାରସେ ଵ୍ଯଯ ଏକ ହୀ ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଔର ଜିସ ସ୍ଵରୂପସେ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ହୈ ଉସକା [–ଉସ ସ୍ଵରୂପକା] ଉସପ୍ରକାରସେ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ଏକ ହୀ ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଇସଲିଯେ ଵସ୍ତୁକେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋେନେଵାଲେ, ନଷ୍ଟ ହୋେନେଵାଲେ ଔର ଧ୍ରୁଵ ରହନେତଵାଲେ ସ୍ଵରୂପୋଂମେଂସେ ପ୍ରତ୍ଯେକକୋ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣା [ସତ୍ତା] କୋ ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣପନା ହୈ. [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୋ ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତା ମହାସତ୍ତାରୂପ ହୋନେସେ ‘ତ୍ରିଲକ୍ଷଣା’ ହୈ ଵହୀ ଯହାଁ କହୀ ହୁଈ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପ ଭୀ ହୋନେସେ ‘ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣା’ ଭୀ ହୈ]. [୩] ଏକ ଵସ୍ତୁକୀ ସ୍ଵରୂପସତ୍ତା ଅନ୍ଯ ଵସ୍ତୁକୀ ସ୍ଵରୂପସତ୍ତା ନହୀଂ ହୈ ଇସଲିଯେ ଏକ [ସତ୍ତା] କୋ ଅନେକପନା ହୈ. [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୋ ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତା ମହାସତ୍ତାରୂପ ହୋନେସେ ‘ଏକ’ ହୈ ଵହୀ ଯହାଁ କହୀ ହୁଈ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପ ଭୀ ହୋନେସେ ‘ଅନେକ’ ଭୀ ହୈ]. [୪] ପ୍ରତିନିଶ୍ଚିତ [ଵ୍ଯକ୍ତିଗତ ନିଶ୍ଚିତ] ପଦାର୍ଥମେଂ ସ୍ଥିତ ସତ୍ତାଓଂ ଦ୍ଵାରା ହୀ ପଦାର୍ଥୋଂକା ପ୍ରତିନିଶ୍ଚିତପନା [–ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ନିଶ୍ଚିତ ଵ୍ଯକ୍ତିତ୍ଵ] ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତ [ସତ୍ତା] କୋ ଏକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତପନା ହୈ. [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୋ ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତା ମହାସତ୍ତାରୂପ ହୋନେସେ

Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଭଵତୀତ୍ଯେକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତତ୍ଵଂ ସର୍ଵପଦାର୍ଥ ସ୍ଥିତାଯାଃ. ପ୍ରତିନିଯତୈକରୂପାଭିରେଵ ସତ୍ତାଭିଃ ପ୍ରତିନିଯତୈକରୂପତ୍ଵଂ ଵସ୍ତୂନାଂ ଭଵତୀତ୍ଯେକରୂପତ୍ଵଂ ସଵିଶ୍ଵରୂପାଯାଃ ପ୍ରତିପର୍ଯାଯନିଯତାଭିରେଵ ସତ୍ତାଭିଃ ପ୍ରତିନିଯତୈକପର୍ଯାଯାଣାମାନନ୍ତ୍ଯଂ ଭଵତୀତ୍ଯେକପର୍ଯାଯ–ତ୍ଵମନନ୍ତପର୍ଯାଯାଯାଃ. ଇତି ସର୍ଵମନଵଦ୍ଯଂ ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷପ୍ରରୂପଣପ୍ରଵଣନଯଦ୍ଵଯାଯତ୍ତତ୍ଵାତ୍ତଦ୍ଦେଶନାଯାଃ.. ୮..

----------------------------------------------------------------------------- ‘ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତ’ ହୈ ଵହୀ ଯହାଁ କହୀ ହୁଈ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପ ଭୀ ହୋନେସେ ‘ଏକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତ’ ଭୀ ହୈ.] [୫] ପ୍ରତିନିଶ୍ଚିତ ଏକ–ଏକ ରୂପଵାଲୀ ସତ୍ତାଓଂ ଦ୍ଵାରା ହୀ ଵସ୍ତୁଓଂକା ପ୍ରତିନିଶ୍ଚିତ ଏକ ଏକରୂପ ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ ସଵିଶ୍ଵରୂପ [ସତ୍ତା] କୋ ଏକରୂପପନା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୋ ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତା ମହାସତ୍ତାରୂପ ହୋନେସେ ‘ସଵିଶ୍ଵରୂପ’ ହୈ ଵହୀ ଯହାଁ କହୀ ହୁଈ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପ ଭୀ ହୋନେସେ ‘ଏକରୂପ’ ଭୀ ହୈ]. [୬] ପ୍ରତ୍ଯେକ ପର୍ଯାଯମେଂ ସ୍ଥିତ [ଵ୍ଯକ୍ତିଗତ ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ] ସତ୍ତାଓଂ ଦ୍ଵାରା ହୀ ପ୍ରତିନିଶ୍ଵିତ ଏକ–ଏକ ପର୍ଯାଯୋଂକା ଅନନ୍ତପନା ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଅନଂତପର୍ଯାଯମଯ [ସତ୍ତା] କୋ ଏକପର୍ଯାଯମଯପନା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୋ ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତା ମହାସତ୍ତାରୂପ ହୋନେସେ ‘ଅନଂତପର୍ଯାଯମଯ’ ହୈ ଵହୀ ଯହାଁ କହୀ ହୁଈ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପ ଭୀ ହୋନେସେ ‘ଏକପର୍ଯାଯମଯ’ ଭୀ ହୈ].

ଇସପ୍ରକାର ସବ ନିରଵଦ୍ଯ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଊପର କହା ହୁଆ ସର୍ଵ ସ୍ଵରୂପ ନିର୍ଦୋଷ ହୈ, ନିର୍ବାଧ ହୈ, କିଂଚିତ ଵିରୋଧଵାଲା ନହୀଂ ହୈ] କ୍ଯୋଂକି ଉସକା [–ସତ୍ତାକେ ସ୍ଵରୂପକା] କଥନ ସାମାନ୍ଯ ଔର ଵିଶେଷକେ ପ୍ରରୂପଣ କୀ ଓର ଢଲତେ ହୁଏ ଦୋ ନଯୋଂକେ ଆଧୀନ ହୈ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତାକେ ଦୋ ପକ୍ଷ ହୈଂଃ–– ଏକ ପକ୍ଷ ଵହ ମହାସତ୍ତା ଔର ଦୂସରା ପକ୍ଷ ଵହ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା. [୧] ମହାସତ୍ତା ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପସେ ଅସତ୍ତା ହୈେ ଔର ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା ମହାସତ୍ତାରୂପସେ ଅସତ୍ତା ହୈେ; ଇସଲିଯେ ଯଦି ମହାସତ୍ତାକୋ ‘ସତ୍ତା’ କହେ ତୋ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାକୋ ‘ଅସତ୍ତା’ କହା ଜାଯଗା. [୨] ମହାସତ୍ତା ଉତ୍ପାଦ, ଵ୍ଯଯ ଔର ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ଐସେ ତୀନ ଲକ୍ଷଣଵାଲୀ ହୈ ଇସଲିଯେ ଵହ ‘ତ୍ରିଲକ୍ଷଣା’ ହୈ. ଵସ୍ତୁକେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲେ ସ୍ଵରୂପକା ଉତ୍ପାଦ ହୀ ଏକ ଲକ୍ଷଣ ହୈ, ନଷ୍ଟ ହୋନେଵାଲେ ସ୍ଵରୂପକା ଵ୍ଯଯ ହୀ ଏକ ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଔର ଧ୍ରୁଵ ରହନେଵାଲେ ସ୍ଵରୂପକା ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ହୀ ଏକ ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଇସଲିଯେ ଉନ ତୀନ ସ୍ଵରୂପୋଂମେଂସେ ପ୍ରତ୍ଯେକକୀ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା ଏକ ହୀ ଲକ୍ଷଣଵାଲୀ ହୋନେସେ ‘ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣା’ ହୈ. [୩] ମହାସତ୍ତା ସମସ୍ତ ପଦାର୍ଥସମୂହମେଂ ‘ସତ୍, ସତ୍, ସତ୍’ ଐସା ସମାନପନା ଦର୍ଶାତୀ ହୈ ଇସଲିଯେ ଏକ ହୈେ. ଏକ ଵସ୍ତୁକୀ ସ୍ଵରୂପସତ୍ତା ଅନ୍ଯ କିସୀ ଵସ୍ତୁକୀ ସ୍ଵରୂପସତ୍ତା ନହୀଂ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଜିତନୀ ଵସ୍ତୁଏଁ ଉତନୀ ସ୍ଵରୂପସତ୍ତାଏଁ; ଇସଲିଯେ ଐସୀ ସ୍ଵରୂପସତ୍ତାଏଁ ଅଥଵା ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାଏଁ ‘ଅନେକ’ ହୈଂ.

Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version

୨୪

----------------------------------------------------------------------------- [୪] ସର୍ଵ ପଦାର୍ଥ ସତ୍ ହୈ ଇସଲିଯେ ମହାସତ୍ତା ‘ସର୍ଵ ପଦାର୍ଥୋଂମେଂ ସ୍ଥିତ’ ହୈ. ଵ୍ଯକ୍ତିଗତ ପଦାର୍ଥୋଂମେଂ ସ୍ଥିତ ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ଵ୍ଯକ୍ତିଗତ ସତ୍ତାଓଂ ଦ୍ଵାରା ହୀ ପଦାର୍ଥୋଂକା ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ନିଶ୍ଚିତ ଵ୍ଯକ୍ତିତ୍ଵ ରହ ସକତା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଉସ–ଉସ ପଦାର୍ଥକୀ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା ଉସ–ଉସ ‘ଏକ ପଦାର୍ଥମେଂ ହୀ ସ୍ଥିତ’ ହୈ. [୫] ମହାସତ୍ତା ସମସ୍ତ ଵସ୍ତୁସମୂହକେ ରୂପୋଂ [ସ୍ଵଭାଵୋଂ] ସହିତ ହୈ ଇସଲିଯେ ଵହ ‘ସଵିଶ୍ଵରୂପ’ [ସର୍ଵରୂପଵାଲୀ] ହୈ. ଵସ୍ତୁକୀ ସତ୍ତାକା [କଥଂଚିତ୍] ଏକ ରୂପ ହୋ ତଭୀ ଉସ ଵସ୍ତୁକା ନିଶ୍ଚିତ ଏକ ରୂପ [–ନିଶ୍ଚିତ ଏକ ସ୍ଵଭାଵ] ରହ ସକତା ହୈ, ଇସଲିଯେ ପ୍ରତ୍ଯେକ ଵସ୍ତୁକୀ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା ନିଶ୍ଚିତ ‘ଏକ ରୂପଵାଲୀ’ ହୀ ହୈ. [୬] ମହାସତ୍ତା ସର୍ଵ ପର୍ଯାଯୋଂମେଂ ସ୍ଥିତ ହୈ ଇସଲିଯେ ଵହ ‘ଅନନ୍ତପର୍ଯାଯମଯ’ ହୈ. ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ପର୍ଯାଯୋଂମେଂ [କଥଂଚିତ୍] ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ସତ୍ତାଏଁ ହୋଂ ତଭୀ ପ୍ରତ୍ଯେକ ପର୍ଯାଯ ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ରହକର ଅନନ୍ତ ପର୍ଯାଯେଂ ସିଦ୍ଧ ହୋଂଗୀ, ନହୀଂ ତୋ ପର୍ଯାଯୋଂକା ଅନନ୍ତପନା ହୀ ନହୀଂ ରହେଗା–ଏକପନା ହୋ ଜାଯଗା; ଇସଲିଯେ ପ୍ରତ୍ଯେକ ପର୍ଯାଯକୀ ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତା ଉସ–ଉସ ‘ଏକ ପର୍ଯାଯମଯ’ ହୀ ହୈ.

ଇସ ପ୍ରକାର ସାମାନ୍ଯଵିଶେଷାତ୍ମକ ସତ୍ତା, ମହାସତ୍ତାରୂପ ତଥା ଅଵାନ୍ତରସତ୍ତାରୂପ ହୋନେସେ, [୧] ସତ୍ତା ଭୀ ହୈ ଔର ଅସତ୍ତା ଭୀ ହୈ, [୨] ତ୍ରିଲକ୍ଷଣା ଭୀ ହୈ ଔର ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣା ଭୀ ହୈ, [୩] ଏକ ଭୀ ହୈ ଔର ଅନେକ ଭୀ ହୈ, [୪] ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତ ଭୀ ହୈ ଔର ଏକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତ ଭୀ ହୈ. [୫] ସଵିଶ୍ଵରୂପ ଭୀ ହୈ ଔର ଏକରୂପ ଭୀ ହୈ, [୬] ଅନଂତପର୍ଯାଯମଯ ଭୀ ହୈ ଔର ଏକପର୍ଯାଯମଯ ଭୀ ହୈ.. ୮.. --------------------------------------------------------------------------

Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅତ୍ର ସତ୍ତାଦ୍ରଵ୍ଯଯୋରର୍ଥାନ୍ତରତ୍ଵଂ ପ୍ରତ୍ଯାଖ୍ଯାତମ୍. ଦ୍ରଵତି ଗଚ୍ଛତି ସାମାନ୍ଯରୂପେଣ ସ୍ଵରୂପେଣ ଵ୍ଯାପ୍ନୋତି ତାଂସ୍ତାନ୍ କ୍ରମଭୁଵଃ ସହଭୁଵଶ୍ଵସଦ୍ଭାଵପର୍ଯାଯାନ୍ ସ୍ଵଭାଵଵିଶେଷାନିତ୍ଯନୁଗତାର୍ଥଯା ନିରୁକ୍ତଯା ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାତମ୍. ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଚ ଲକ୍ଷ୍ଯ–ଲକ୍ଷଣଭାଵାଦିଭ୍ଯଃ କଥଞ୍ଚିଦ୍ଭେଦେଽପି ଵସ୍ତୁତଃ ସତ୍ତାଯା ଅପୃଥଗ୍ଭୂତମେଵେତି ମନ୍ତଵ୍ଯମ୍. ତତୋ ଯତ୍ପୂର୍ଵଂ ସତ୍ତ୍ଵମସତ୍ତ୍ଵଂ ତ୍ରିଲକ୍ଷଣତ୍ଵମତ୍ରିଲକ୍ଷଣତ୍ଵମେକତ୍ଵମନେକତ୍ଵଂ ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତତ୍ଵମେକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତତ୍ଵଂ ଵିଶ୍ଵ– -----------------------------------------------------------------------------

ଦ୍ରଵିତ ହୋତା ହୈ – [ଗଚ୍ଛତି] ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, [ତତ୍] ଉସେ [ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଭଣନ୍ତି] [ସର୍ଵଜ୍ଞ] ଦ୍ରଵ୍ଯ କହତେ ହୈଂ – [ସତ୍ତାତଃ ଅନନ୍ଯଭୂତଂ ତୁ] ଜୋ କି ସତ୍ତାସେ ଅନନ୍ଯଭୂତ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ସତ୍ତାନେ ଔର ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ଅର୍ଥାନ୍ତରପନା [ଭିନ୍ନପଦାର୍ଥପନା, ଅନ୍ଯପଦାର୍ଥପନା] ହୋନେକା ଖଣ୍ଡନ କିଯା ହୈ.

ହୋତା ହୈ – ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ – ସାମାନ୍ଯରୂପ ସ୍ଵରୂପସେେ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ’ – ଇସ ପ୍ରକାର ୨ଅନୁଗତ ଅର୍ଥଵାଲୀ ନିରୁକ୍ତିସେ ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵ୍ଯାଖ୍ଯା କୀ ଗଈ. ଔର ଯଦ୍ଯପି ୩ଲକ୍ଷ୍ଯଲକ୍ଷଣଭାଵାଦିକ ଦ୍ଵାରା ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ସତ୍ତାସେ କଥଂଚିତ୍ ଭେଦ ହୈ ତଥାପି ଵସ୍ତୁତଃ [ପରମାର୍ଥେତଃ] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସତ୍ତାସେ ଅପୃଥକ୍ ହୀ ହୈ ଐସା ମାନନା. ଇସଲିଯେ ପହଲେ [୮ଵୀଂ ଗାଥାମେଂ] ସତ୍ତାକୋ ଜୋ ସତ୍ପନା, ଅସତ୍ପନା, ତ୍ରିଲକ୍ଷଣପନା, ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣପନା, ଏକପନା,

-------------------------------------------------------------------------- ୧. ଶ୍ରୀ ଜଯସେନାଚାର୍ଯଦେଵକୀ ଟୀକାମେଂ ଭୀ ଯହାଁକୀ ଭାଁତି ହୀ ‘ଦ୍ରଵତି ଗଚ୍ଛତି’ କା ଏକ ଅର୍ଥ ତୋ ‘ଦ୍ରଵିତ ହୋତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍

୨. ଯହାଁ ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଜୋ ନିରୁକ୍ତି କୀ ଗଈ ହୈ ଵହ ‘ଦ୍ରୁ’ ଧାତୁକା ଅନୁସରଣ କରତେ ହୁଏ [–ମିଲତେ ହୁଏ] ଅର୍ଥଵାଲୀ ହୈଂ. ୩. ସତ୍ତା ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଔର ଦ୍ରଵ୍ଯ ଲକ୍ଷ୍ଯ ହୈ.

Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version

୨୬

ରୂପତ୍ଵମେକରୂପତ୍ଵମନନ୍ତପର୍ଯାଯତ୍ଵମେକପର୍ଯାଯତ୍ଵଂ ଚ ପ୍ରତିପାଦିତଂ ସତ୍ତାଯାସ୍ତତ୍ସର୍ଵଂ ତଦନର୍ଥାନ୍ତରଭୂତସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ଯୈଵ ଦ୍ରଷ୍ଟଵ୍ଯମ୍. ତତୋ ନ କଶ୍ଚିଦପି ତେଷୁ ସତ୍ତା ଵିଶେଷୋଽଵଶିଷ୍ଯେତ ଯଃ ସତ୍ତାଂ ଵସ୍ତୁତୋ ଦ୍ରଵ୍ଯାତ୍ପୃଥକ୍ ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପଯେଦିତି.. ୯..

ଅତ୍ର ତ୍ରେଧା ଦ୍ରଵ୍ଯଲକ୍ଷଣମୁକ୍ତମ୍. ସଦ୍ର୍ରଵ୍ଯଲକ୍ଷଣମ୍ ଉକ୍ତଲକ୍ଷଣାଯାଃ ସତ୍ତାଯା ଅଵିଶେଷାଦ୍ର୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସତ୍ସ୍ଵରୂପମେଵ ଲକ୍ଷଣମ୍. ନ ଚାନେକାନ୍ତାତ୍ମକସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସନ୍ମାତ୍ରମେଵ ସ୍ଵଂ ରୂପଂ ଯତୋ ଲକ୍ଷ୍ଯଲକ୍ଷଣଵିଭାଗାଭାଵ ଇତି. ଉତ୍ପାଦ– ----------------------------------------------------------------------------- ଅନେକପନା, ସର୍ଵପଦାର୍ଥସ୍ଥିତପନା, ଏକପଦାର୍ଥସ୍ଥିତପନା, ଵିଶ୍ଵରୂପପନା, ଏକରୂପପନା, ଅନନ୍ତପର୍ଯାଯମଯପନା ଔର ଏକପର୍ଯାଯମଯପନା କହା ଗଯା ଵହ ସର୍ଵ ସତ୍ତାସେ ଅନର୍ଥାଂତରଭୂତ [ଅଭିନ୍ନପଦାର୍ଥଭୂତ, ଅନନ୍ଯପଦାର୍ଥଭୂତ] ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ହୀ ଦେଖନା [ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ପନା, ଅସତ୍ପନା, ତ୍ରିଲକ୍ଷଣପନା, ଅତ୍ରିଲକ୍ଷଣପନା ଆଦି ସମସ୍ତ ସତ୍ତାକେ ଵିଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ହୀ ହୈ ଐସା ମାନନା]. ଇସଲିଯେ ଉନମେଂ [–ଉନ ସତ୍ତାକେ ଵିଶେଷୋମେଂ] କୋଈ ସତ୍ତାଵିଶେଷ ଶେଷ ନହୀଂ ରହତା ଜୋ କି ସତ୍ତାକୋ ଵସ୍ତୁତଃ [ପରମାର୍ଥତଃ] ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ପୃଥକ୍ ସ୍ଥାପିତ କରେ .. ୯..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଯତ୍] ଜୋ [ସଲ୍ଲକ୍ଷଣକମ୍] ‘ସତ୍’ ଲକ୍ଷଣଵାଲା ହୈ, [ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୁଵତ୍ଵସଂଯୁକ୍ତମ୍] ଜୋ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯସଂଯୁକ୍ତ ହୈ [ଵା] ଅଥଵା [ଗୁଣପର୍ଯାଯାଶ୍ରଯମ୍] ଜୋ ଗୁଣପର୍ଯାଯୋଂକା ଆଶ୍ରଯ ହୈ, [ତଦ୍] ଉସେେ [ସର୍ଵଜ୍ଞାଃ] ସର୍ଵଜ୍ଞ [ଦ୍ରଵ୍ଯଂ] ଦ୍ରଵ୍ଯ [ଭଣନ୍ତି] କହତେ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ତୀନ ପ୍ରକାରସେ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ କହା ହୈ.

‘ସତ୍’ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ. ପୁର୍ଵୋକ୍ତ ଲକ୍ଷଣଵାଲୀ ସତ୍ତାସେ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଅଭିନ୍ନ ହୋନେକେ କାରଣ ‘ସତ୍’ ସ୍ଵରୂପ ହୀ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ. ଔର ଅନେକାନ୍ତାତ୍ମକ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ସତ୍ମାତ୍ର ହୀ ସ୍ଵରୂପ ନହୀଂ ହୈ କି ଜିସସେ ଲକ୍ଷ୍ଯଲକ୍ଷଣକେ ଵିଭାଗକା ଅଭାଵ ହୋ. [ସତ୍ତାସେ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଅଭିନ୍ନ ହୈ ଇସଲିଯେ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଜୋ ସତ୍ତାରୂପ ସ୍ଵରୂପ ଵହୀ --------------------------------------------------------------------------

Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାଣି ଵା ଦ୍ରଵ୍ଯଲକ୍ଷଣମ୍. ଏକଜାତ୍ଯଵିରୋଧିନି କ୍ରମଭୁଵାଂ ଭାଵାନାଂ ସଂତାନେ ପୂର୍ଵଭାଵଵିନାଶଃ ସୁମଚ୍ଛେଦଃ, ଉତ୍ତରଭାଵପ୍ରାଦୁର୍ଭାଵଶ୍ଚ ସମୁତ୍ପାଦଃ, ପୂର୍ଵୋତରଭାଵୋଚ୍ଛେଦୋତ୍ପାଦଯୋରପି ସ୍ଵଜାତେରପରିତ୍ଯାଗୋ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମ୍. ତାନି ସାମାନ୍ଯାଦେଶାଦ–ଭିନ୍ନାନି ଵିଶେଷାଦେଶାଦ୍ଭିନ୍ନାନି ଯୁଗପଦ୍ଭାଵୀନି ସ୍ଵଭାଵଭୂତାନି ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ଲକ୍ଷଣଂ ଭଵନ୍ତୀତି. ଗୁଣପର୍ଯାଯା ଵା ଦ୍ରଵ୍ଯଲକ୍ଷଣମ୍. ଅନେକାନ୍ତାତ୍ମକସ୍ଯ ଵସ୍ତୁନୋଽନ୍ଵଯିନୋ ଵିଶେଷା ଗୁଣା ଵ୍ଯତିରେକିଣଃ ପର୍ଯାଯାସ୍ତେ ଦ୍ରଵ୍ଯେ ଯୌଗପଦ୍ଯେନ କ୍ରମେଣ ଚ ପ୍ରଵର୍ତମାନାଃ କଥଞ୍ଚିଦ୍ଭିନ୍ନାଃ କଥଞ୍ଚିଦଭିନ୍ନାଃ ସ୍ଵଭାଵଭୂତାଃ ଦ୍ରଵ୍ଯଲକ୍ଷଣତାମା– ----------------------------------------------------------------------------- ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ. ପ୍ରଶ୍ନଃ–– ଯଦି ସତ୍ତା ଔର ଦ୍ରଵ୍ଯ ଅଭିନ୍ନ ହୈ – ସତ୍ତା ଦ୍ରଵ୍ଯକା ସ୍ଵରୂପ ହୀ ହୈ, ତୋ ‘ସତ୍ତା ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଔର ଦ୍ରଵ୍ଯ ଲକ୍ଷ୍ଯ ହୈ’ – ଐସା ଵିଭାଗ କିସପ୍ରକାର ଘଟିତ ହୋତା ହୈ? ଉତ୍ତରଃ–– ଅନେକାନ୍ତାତ୍ମକ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଅନନ୍ତ ସ୍ଵରୂପ ହୈେଂ, ଉନମେଂସେ ସତ୍ତା ଭୀ ଉସକା ଏକ ସ୍ଵରୂପ ହୈ; ଇସଲିଯେ ଅନନ୍ତସ୍ଵରୂପଵାଲା ଦ୍ରଵ୍ଯ ଲକ୍ଷ୍ଯ ହୈ ଔର ଉସକା ସତ୍ତା ନାମକା ସ୍ଵରୂପ ଲକ୍ଷଣ ହୈ – ଐସା ଲକ୍ଷ୍ଯଲକ୍ଷଣଵିଭାଗ ଅଵଶ୍ଯ ଘଟିତ ହୋତା ହୈ. ଇସପ୍ରକାର ଅବାଧିତରୂପସେ ସତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ ହୈ.]

ଭାଵୋଂକା ପ୍ରଵାହ ଉସମେଂ ପୂର୍ଵ ଭାଵକା ଵିନାଶ ସୋ ଵ୍ଯଯ ହୈ, ଉତ୍ତର ଭାଵକା ପ୍ରାଦୁର୍ଭାଵ [–ବାଦକେ ଭାଵକୀ ଅର୍ଥାତ ଵର୍ତମାନ ଭାଵକୀ ଉତ୍ପତ୍ତି] ସୋ ଉତ୍ପାଦ ହୈ ଔର ପୂର୍ଵ–ଉତ୍ତର ଭାଵୋଂକେ ଵ୍ଯଯ–ଉତ୍ପାଦ ହୋନେ ପର ଭୀ ସ୍ଵଜାତିକା ଅତ୍ଯାଗ ସୋ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ହୈ. ଵେ ଉତ୍ପାଦ–ଵ୍ଯଯ–ଧ୍ରୌଵ୍ଯ –– ଜୋ–କି ସାମାନ୍ଯ ଆଦେଶସେ ଅଭିନ୍ନ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ ସାମାନ୍ଯ କଥନସେ ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ଅଭିନ୍ନ ହୈଂ], ଵିଶେଷ ଆଦେଶସେ [ଦ୍ରଵ୍ଯସେ] ଭିନ୍ନ ହୈଂ, ଯୁଗପଦ୍ ଵର୍ତତେ ହୈେଂ ଔର ସ୍ଵଭାଵଭୂତ ହୈଂ ଵେ – ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ ହୈଂ.

ଵ୍ଯତିରେକୀ ଵିଶେଷ ଵେ ପର୍ଯାଯେଂ ହୈଂ. ଵେ ଗୁଣପର୍ଯାଯେଂ [ଗୁଣ ଔର ପର୍ଯାଯେଂ] – ଜୋ କି ଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ ଏକ ହୀ ସାଥ ତଥା କ୍ରମଶଃ ପ୍ରଵର୍ତତେ ହୈଂ, [ଦ୍ରଵ୍ଯସେ] କଥଂଚିତ ଭିନ୍ନ ଔର କଥଂଚିତ ଅଭିନ୍ନ ହୈଂ ତଥା ସ୍ଵଭାଵଭୂତ ହୈଂ ଵେ – ଦ୍ରଵ୍ଯକା ଲକ୍ଷଣ ହୈଂ.

-------------------------------------------------------------------------- ୧. ଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ କ୍ରମଭାଵୀ ଭାଵୋଂକା ପ୍ରଵାହ ଏକ ଜାତିକୋ ଖଂଡିତ ନହୀଂ କରତା–ତୋଡ଼ତା ନହୀଂ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଜାତି–ଅପେକ୍ଷାସେ

୨. ଅନ୍ଵଯ ଔର ଵ୍ଯତିରେକକେ ଲିଯେ ପୃଷ୍ଠ ୧୪ ପର ଟିପ୍ପଣୀ ଦେଖିଯେ.

Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version

୨୮

ପଦ୍ଯନ୍ତେ. ତ୍ରଯାଣାମପ୍ଯମୀଷାଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଲକ୍ଷଣାନାମେକସ୍ମିନ୍ନଭିହିତେଽନ୍ଯଦୁଭଯମର୍ଥାଦେଵାପଦ୍ଯତେ. ସଚ୍ଚେଦୁତ୍ପାଦ– ଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵଚ୍ଚ ଗୁଣପର୍ଯାଯଵଚ୍ଚ. ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵଚ୍ଚେତ୍ସଚ୍ଚ ଗୁଣପର୍ଯାଯଵଚ୍ଚ. ଗୁଣପର୍ଯାଯଵଚ୍ଚେତ୍ସ– ଚ୍ଚୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵଚ୍ଚେତି. ସଦ୍ଧି ନିନ୍ଯାନିତ୍ଯସ୍ଵଭାଵତ୍ଵାଦ୍ଧ୍ରୁଵତ୍ଵମୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯାତ୍ମକତାଞ୍ଚ ପ୍ରଥଯତି, ଧ୍ରୁଵତ୍ଵାତ୍ମକୈର୍ଗୁଣୈରୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯାତ୍ମକୈଃ ପର୍ଯାଯୈଶ୍ଚ ସହୈକତ୍ଵଞ୍ଚାଖ୍ଯାତି. ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାଣି ତୁ ନିତ୍ଯା–ନିତ୍ଯସ୍ଵରୂପଂ ପରମାର୍ଥଂ ସଦାଵେଦଯନ୍ତି, ଗୁଣପର୍ଯାଯାଂଶ୍ଚାତ୍ମଲାଭନିବନ୍ଧନଭୂତାନ ପ୍ରଥଯନ୍ତି. -----------------------------------------------------------------------------

ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଇନ ତୀନୋଂ ଲକ୍ଷଣୋଂମେଂସେ [–ସତ୍, ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯ ଔର ଗୁଣପର୍ଯାଯେଂ ଇନ ତୀନ ଲକ୍ଷଣୋଂମେଂସେ] ଏକ କା କଥନ କରନେ ପର ଶେଷ ଦୋନୋଂ [ବିନା କଥନ କିଯେ] ଅର୍ଥସେ ହୀ ଆଜାତେ ହୈଂ. ଯଦି ଦ୍ରଵ୍ଯ ସତ୍ ହୋ, ତୋ ଵହ [୧] ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵାଲା ଔର [୨] ଗୁଣପର୍ଯାଯଵାଲା ହୋଗା; ଯଦି ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵାଲା ହୋ, ତୋ ଵହ [୧] ସତ୍ ଔର [୨] ଗୁଣପର୍ଯାଯଵାଲା ହୋଗା; ଗୁଣପର୍ଯାଯଵାଲା ହୋ, ତୋ ଵହ [୧] ସତ୍ ଔର [୨] ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯଵାଲା ହୋଗା. ଵହ ଇସପ୍ରକାରଃ– ସତ୍ ନିତ୍ଯାନିତ୍ଯସ୍ଵଭାଵଵାଲା ହୋନେସେ [୧] ଧ୍ରୌଵ୍ଯକୋେ ଔର ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯାତ୍ମକତାକୋ ପ୍ରକଟ କରତା ହୈ ତଥା [୨] ଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକ ଗୁଣୋଂ ଔର ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯାତ୍ମକ ପର୍ଯାଯୋଂକେ ସାଥ ଏକତ୍ଵ ଦର୍ଶାତା ହୈ. ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯ [୧] ନିତ୍ଯାନିତ୍ଯସ୍ଵରୂପ ୧ପାରମାର୍ଥିକ ସତ୍କୋ ବତଲାତେ ହୈଂ ତଥା [୨] ୨ଅପନେ ସ୍ଵରୂପକୀ ପ୍ରାପ୍ତିକେ କାରଣଭୂତ ଗୁଣପର୍ଯାଯୋଂକୋ ପ୍ରକଟ କରତେ ହୈଂ, ୩ଗୁଣପର୍ଯାଯେଂ ଅନ୍ଵଯ ଔର -------------------------------------------------------------------------- ୧. ପାରମାର୍ଥିକ=ଵାସ୍ତଵିକ; ଯଥାର୍ଥ; ସଚ୍ଚା . [ଵାସ୍ତଵିକ ସତ୍ ନିତ୍ଯାନିତ୍ଯସ୍ଵରୂପ ହୋତା ହୈ. ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯ ଅନିତ୍ଯତାକୋ

୨. ଅପନେ= ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯକେ. [ଯଦି ଗୁଣ ହୋ ତଭୀ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ହୋତା ହୈ ଔର ଯଦି ପର୍ଯାଯେଂ ହୋଂ ତଭୀ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯ ହୋତା

୩. ପ୍ରଥମ ତୋ, ଗୁଣପର୍ଯାଯେଂ ଅନ୍ଵଯ ଦ୍ଵାରା ଧ୍ରାଵ୍ଯକୋ ସିୂଚତ କରତେ ହୈଂ ଔର ଵ୍ଯତିରେକ ଦ୍ଵାରା ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯନେ ସିୂଚତ କରତେ ହୈଂ ;

Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଗୁଣପର୍ଯାଯାସ୍ତ୍ଵନ୍ଵଯଵ୍ଯ–ତିରେକିତ୍ଵାଦ୍ଧ୍ରୌଵ୍ଯୋତ୍ପତ୍ତିଵିନାଶାନ୍ ସୁଚଯନ୍ତି, ନିତ୍ଯାନିତ୍ଯସ୍ଵଭାଵଂ ପରମାର୍ଥଂ ସଚ୍ଚୋପଲକ୍ଷଯନ୍ତୀତି..୧୦..

ଅତ୍ରୋଭଯନଯାଭ୍ଯାଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଲକ୍ଷଣଂ ପ୍ରଵିଭକ୍ତମ୍. ----------------------------------------------------------------------------- ଵ୍ଯତିରେକଵାଲୀ ହୋନେସେ [୧] ଧ୍ରୌଵ୍ଯକୋ ଔର ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯକୋ ସୂଚିତ କରତେ ହୈଂ ତଥା [୨] ନିତ୍ଯାନିତ୍ଯସ୍ଵଭାଵଵାଲେ ପାରମାର୍ଥିକ ସତ୍କୋ ବତଲାତେ ହୈଂ.

ଅଵିନାଭାଵୀ ହୈଂ; ଜହାଁ ଏକ ହୋ ଵହାଁ ଶେଷ ଦୋନୋଂ ନିଯମସେ ହୋତେ ହୀ ହୈଂ.. ୧୦..

ନହୀଂ ହୈ, [ସଦ୍ଭାଵଃ ଅସ୍ତି] ସଦ୍ଭାଵ ହୈ. [ତସ୍ଯ ଏଵ ପର୍ଯାଯାଃ] ଉସୀକୀ ପର୍ଯାଯେଂ [ଵିଗମୋତ୍ପାଦଧ୍ରୁଵତ୍ଵଂ] ଵିନାଶ, ଉତ୍ପାଦ ଔର ଧ୍ରୁଵତା [କୁର୍ଵନ୍ତି] କରତୀ ହୈଂ.

ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଲକ୍ଷଣକେ ଦୋ ଵିଭାଗ କିଯେ ଗଯେ ହୈଂ].

ସହଵର୍ତୀ ଗୁଣୋଂ ଔର କ୍ରମଵର୍ତୀ ପର୍ଯାଯୋଂକେ ସଦ୍ଭାଵରୂପ, ତ୍ରିକାଲ–ଅଵସ୍ଥାଯୀ [ ତ୍ରିକାଲ ସ୍ଥିତ ରହନେଵାଲେ], ଅନାଦି–ଅନନ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଵିନାଶ ଔର ଉତ୍ପାଦ ଉଚିତ ନହୀଂ ହୈ. ପରନ୍ତୁ ଉସୀକୀ ପର୍ଯାଯୋଂକେ– --------------------------------------------------------------------------

Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version

୩୦

ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ହି ସହକ୍ରମପ୍ରଵୃତ୍ତଗୁଣପର୍ଯାଯସଦ୍ଭାଵରୂପସ୍ଯ ତ୍ରିକାଲାଵସ୍ଥାଯିନୋଽନାଦିନିଧନସ୍ଯ ନ ସମୁଚ୍ଛେଦସମୁଦଯୌ ଯୁକ୍ତୌ. ଅଥ ତସ୍ଯୈଵ ପର୍ଯାଯାଣାଂ ସହପ୍ରଵୃତ୍ତିଭାଜାଂ କେଷାଂଚିତ୍ ଧ୍ରୌଵ୍ଯସଂଭଵେଽପ୍ଯରେଷାଂ କ୍ରମପ୍ରଵୃତ୍ତିଭାଜାଂ ଵିନାଶସଂଭଵସଂଭାଵନମୁପପନ୍ନମ୍. ତତୋ ଦ୍ରଵ୍ଯାର୍ଥାର୍ପଣାଯାମନୁତ୍ପାଦମୁଚ୍ଛେଦଂ ସତ୍ସ୍ଵଭାଵମେଵ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ତଦେଵ ପର୍ଯାଯାର୍ଥାର୍ପଣାଯାଂ ସୋତ୍ପାଦଂ ସୋଚ୍ଛେଦଂ ଚାଵବୋଦ୍ଧଵ୍ଯମ୍. ସର୍ଵମିଦମନଵଦ୍ଯଞ୍ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯାଣାମଭେଦାତ୍.. ୧୧..

ଅତ୍ର ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯାଣାମଭେଦୋ ନିର୍ଦିଷ୍ଟ. ----------------------------------------------------------------------------- ସହଵର୍ତୀ କତିପଯ [ପର୍ଯାଯୋଂ] କା ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ହୋନେ ପର ଭୀ ଅନ୍ଯ କ୍ରମଵର୍ତୀ [ପର୍ଯାଯୋଂ] କେ–ଵିନାଶ ଔର ଉତ୍ପାଦ ହୋନା ଘଟିତ ହୋତେ ହୈଂ. ଇସଲିଯେ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯାର୍ଥିକ ଆଦେଶସେ [–କଥନସେ] ଉତ୍ପାଦ ରହିତ, ଵିନାଶ ରହିତ, ସତ୍ସ୍ଵଭାଵଵାଲା ହୀ ଜାନନା ଚାହିଯେ ଔର ଵହୀ [ଦ୍ରଵ୍ଯ] ପର୍ଯାଯାର୍ଥିକ ଆଦେଶସେ ଉତ୍ପାଦଵାଲା ଔର ଵିନାଶଵାଲା ଜାନନା ଚାହିଯେ.

–––ଯହ ସବ ନିରଵଦ୍ଯ [–ନିର୍ଦୋଷ, ନିର୍ବାଧ, ଅଵିରୁଦ୍ଧ] ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ପର୍ଯାଯୋଂକା ଅଭେଦ [–ଅଭିନ୍ନପନା ] ହୈ.. ୧୧..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ପର୍ଯଯଵିଯୁତଂ] ପର୍ଯାଯୋଂସେ ରହିତ [ଦ୍ରଵ୍ଯଂ] ଦ୍ରଵ୍ଯ [ଚ] ଔର [ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଯୁକ୍ତାଃ] ଦ୍ରଵ୍ଯ ରହିତ [ପର୍ଯାଯାଃ] ପର୍ଯାଯେଂ [ନ ସନ୍ତି] ନହୀଂ ହୋତୀ; [ଦ୍ଵଯୋଃ] ଦୋନୋଂକା [ଅନନ୍ଯଭୂତଂ ଭାଵଂ] ଅନନ୍ଯଭାଵ [– ଅନନ୍ଯପନା] [ଶ୍ରମଣାଃ] ଶ୍ରମଣ [ପ୍ରରୂପଯନ୍ତି] ପ୍ରରୂପିତ କରତେ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ପର୍ଯାଯୋଂକା ଅଭେଦ ଦର୍ଶାଯା ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଦୁଗ୍ଧଦଧିନଵନୀତଧୃତାଦିଵିଯୁତଗୋରସଵତ୍ପର୍ଯାଯଵିଯୁତଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ନାସ୍ତି. ଗୋରସଵିଯୁକ୍ତଦୁଗ୍ଧଦଧି– ନଵନୀତଧୃତାଦିଵଦ୍ର୍ରଵ୍ଯଵିଯୁକ୍ତାଃ ପର୍ଯାଯା ନ ସନ୍ତି. ତତୋ ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ପର୍ଯାଯାଣାଞ୍ଚାଦେଶଵଶାତ୍କଥଂଚିଦ୍ଭେଦେଽ– ପ୍ପେକାସ୍ତିତ୍ଵନିଯତତ୍ଵାଦନ୍ଯୋନ୍ଯାଜହଦ୍ଵୃତ୍ତୀନାଂ ଵସ୍ତୁତ୍ଵେନାଭେଦ ଇତି.. ୧୨..

ଅତ୍ରଦ୍ରଵ୍ଯଗୁଣାନାମଭେଦୋ ନିର୍ଦଷ୍ଟଃ. ପୁଦ୍ଗଲପୃଥଗ୍ଭୂତସ୍ପର୍ଶରସଗନ୍ଧଵର୍ଣଵଦ୍ର୍ରଵ୍ଯେଣ ଵିନା ନ ଗୁଣାଃ ସଂଭଵନ୍ତି ସ୍ପର୍ଶରସ– -----------------------------------------------------------------------------

ଜିସପ୍ରକାର ଦୂଧ, ଦହୀ, ମକ୍ଖଣ, ଘୀ ଇତ୍ଯାଦିସେ ରହିତ ଗୋରସ ନହୀଂ ହୋତା ଉସୀପ୍ରକାର ପର୍ଯାଯୋଂସେ ରହିତ ଦ୍ରଵ୍ଯ ନହୀଂ ହୋତା; ଜିସପ୍ରକାର ଗୋରସସେ ରହିତ ଦୂଧ, ଦହୀ, ମକ୍ଖଣ, ଘୀ ଇତ୍ଯାଦି ନହୀଂ ହୋତେ ଉସୀପ୍ରକାର ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ରହିତ ପର୍ଯାଯେଂ ନହୀଂ ହୋତୀ. ଇସଲିଯେ ଯଦ୍ଯପି ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ପର୍ଯାଯୋଂକା ଆଦେଶଵଶାତ୍ [– କଥନକେ ଵଶ] କଥଂଚିତ ଭେଦ ହୈ ତଥାପି, ଵେ ଏକ ଅସ୍ତିତ୍ଵମେଂ ନିଯତ [–ଦ୍ରଢ଼ରୂପସେ ସ୍ଥିତ] ହୋନେକେ କାରଣ ଅନ୍ଯୋନ୍ଯଵୃତ୍ତି ନହୀଂ ଛୋଡ଼ତେ ଇସଲିଏ ଵସ୍ତୁରୂପସେ ଉନକା ଅଭେଦ ହୈ.. ୧୨..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଦ୍ରଵ୍ଯେଣ ଵିନା] ଦ୍ରଵ୍ଯ ବିନା [ଗୁଣଃ ନ] ଗୁଣ ନହୀଂ ହୋତେ, [ଗୁଣୈଃ ଵିନା] ଗୁଣୋଂ ବିନା [ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ନ ସମ୍ଭଵତି] ଦ୍ରଵ୍ଯ ନହୀଂ ହୋତା; [ତସ୍ମାତ୍] ଇସଲିଯେ [ଦ୍ରଵ୍ଯଗୁଣାନାମ୍] ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ଗୁଣୋଂକା [ଅଵ୍ଯତିରିକ୍ତଃ ଭାଵଃ] ଅଵ୍ଯତିରିକ୍ତଭାଵ [–ଅଭିନ୍ନପଣୁଂ] [ଭଵତି] ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ଗୁଣୋଂକା ଅଭେଦ ଦର୍ଶାଯା ହୈ .

ଜିସପ୍ରକାର ପୁଦ୍ଗଲସେ ପୃଥକ୍ ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣ ନହୀଂ ହୋତେ ଉସୀପ୍ରକାର ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ବିନା ଗୁଣ ନହୀଂ ହୋତେ; ଜିସପ୍ରକାର ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣସେ ପୃଥକ୍ ପୁଦ୍ଗଲ ନହୀଂ ହୋତା ଉସୀପ୍ରକାର ଗୁଣୋଂକେ ବିନା ଦ୍ରଵ୍ଯ -------------------------------------------------------------------------- ଅନ୍ଯୋନ୍ଯଵୃତ୍ତି=ଏକ–ଦୂସରେକେ ଆଶ୍ରଯସେ ନିର୍ଵାହ କରନା; ଏକ–ଦୂସରେକେ ଆଧାରସେ ସ୍ଥିତ ରହନା; ଏକ–ଦୂସରେକେ ବନା