Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version

୩୨

ଗନ୍ଧଵର୍ଣପୃଗ୍ଥଭୂତପୁଦ୍ଗଲଵଦ୍ଗୁଣୈର୍ଵିନା ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ନ ସଂଭଵତି. ତତୋ ଦ୍ରଵ୍ଯଗୁଣାନାମପ୍ଯାଦେଶଵଶାତ୍ କଥଂଚିଦ୍ଭେଦେଽପ୍ଯେକାସ୍ତିତ୍ଵନିଯତତ୍ଵାଦନ୍ଯୋନ୍ଯାଜହଦ୍ଵୃତ୍ତୀନାଂ ଵସ୍ତୁତ୍ଵେନାଭେଦ ଇତି.. ୧୩..

ଅତ୍ର ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯାଦେଶଵଶେନୋକ୍ତା ସପ୍ତଭଙ୍ଗୀ. ସ୍ଯାଦସ୍ତି ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଯାନ୍ନାସ୍ତି ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଯାଦସ୍ତି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଯାଦଵକ୍ତଵ୍ଯଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଯାଦସ୍ତି ଚାଵକ୍ତଵ୍ଯଂ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଯାନ୍ନାସ୍ତି ଚାଵକ୍ତଵ୍ଯଂ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଯାଦସ୍ତି ଚ ନାସ୍ତି ଚାଵକ୍ତଵ୍ଯଂ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯମିତି. ଅତ୍ର ସର୍ଵଥାତ୍ଵନିଷେଧକୋ ----------------------------------------------------------------------------- ନହୀଂ ହୋତା. ଇସଲିଯେ, ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ଗୁଣୋଂକା ଆଦେଶଵଶାତ୍ କଥଂଚିତ ଭେଦ ହୈ ତଥାପି, ଵେ ଏକ ଅସ୍ତିତ୍ଵମେଂ ନିଯତ ହୋନେକେ କାରଣ ଅନ୍ଯୋନ୍ଯଵୃତ୍ତି ନହୀଂ ଛୋଡ଼ତେ ଇସଲିଏ ଵସ୍ତୁରୂପସେ ଉନକା ଭୀ ଅଭେଦ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ପର୍ଯାଯୋଂକୀ ଭାଁତି ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ଗୁଣୋଂକା ଭୀ ଵସ୍ତୁରୂପସେ ଅଭେଦ ହୈ].. ୧୩..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଦ୍ରଵ୍ଯଂ] ଦ୍ରଵ୍ଯ [ଆଦେଶଵଶେନ] ଆଦେଶଵଶାତ୍ [–କଥନକେ ଵଶ] [ଖୁଲ] ଵାସ୍ତଵମେଂ [ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି] ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି, [ନାସ୍ତି] ସ୍ଯାତ୍ ନାସ୍ତି, [ଉଭଯମ୍] ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି–ନାସ୍ତି, [ଅଵକ୍ତଵ୍ଯମ୍] ସ୍ଯାତ୍ ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ [ପୁନଃ ଚ] ଔର ଫିର [ତତ୍ତ୍ରିତଯମ୍] ଅଵକ୍ତଵ୍ଯତାଯୁକ୍ତ ତୀନ ଭଂଗଵାଲା [– ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି–ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ, ସ୍ଯାତ୍ ନାସ୍ତି–ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ ଔର ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି–ନାସ୍ତି–ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ] [–ସପ୍ତଧଙ୍ଗମ୍] ଇସପ୍ରକାର ସାତ ଭଂଗଵାଲା [ସମ୍ଭଵତି] ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଆଦେଶକେ ଵଶ ସପ୍ତଭଂଗୀ କହୀ ହୈ.

[୧] ଦ୍ରଵ୍ଯ ‘ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି’ ହୈ; [୨] ଦ୍ରଵ୍ଯ ‘ସ୍ଯାତ୍ ନାସ୍ତି’ ହୈ; [୩] ଦ୍ରଵ୍ଯ ‘ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି ଔର ନାସ୍ତି’ ହୈ; [୪] ଦ୍ରଵ୍ଯ ‘ସ୍ଯାତ୍ ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ’ ହୈେ; [୫] ଦ୍ରଵ୍ଯ ‘ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ’ ହୈ; [୬] ଦ୍ରଵ୍ଯ ‘ସ୍ଯାତ୍ ନାସ୍ତି ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ’ ହୈ; [୭] ଦ୍ରଵ୍ଯ ‘ସ୍ଯାତ୍ ଅସ୍ତି, ନାସ୍ତି ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ’ ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଽନେକାନ୍ତଦ୍ଯୋତକଃ କଥଂଚିଦର୍ଥେ ସ୍ଯାଚ୍ଛବ୍ଦୋ ନିପାତଃ. ତତ୍ର ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈରାଦ୍ଷ୍ଟିମସ୍ତି ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ପରଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈରାଦିଷ୍ଟଂ ନାସ୍ତି ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈଃ ପରଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈଶ୍ଚ କ୍ରମେଣା– ଦିଷ୍ଟମସ୍ତି ଚ ନାସ୍ତି ଚ ଦଵ୍ଯଂ, ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈଃ ପରଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈଶ୍ଚ ଯୁଗପଦାଦିଷ୍ଟମଵକ୍ତଵ୍ଯଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈର୍ଯୁଗପତ୍ସ୍ଵପରଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈଶ୍ଚାଦିଷ୍ଟମସ୍ତି ଚାଵକ୍ତଵ୍ଯଂ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ଚରଦ୍ରଵ୍ଯ– କ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈର୍ଯୁଗପତ୍ସ୍ଵପରଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈଶ୍ଚାଦିଷ୍ଟଂ ନାସ୍ତି ଚାଵକ୍ତଵ୍ଯଂ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ର–କାଲଭାଵୈଃ ପରଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈଶ୍ଚ ଯୁଗପତ୍ସ୍ଵପରଦ୍ରଵ୍ଯକ୍ଷେତ୍ରକାଲଭାଵୈଶ୍ଚାଦିଷ୍ଟମସ୍ତି ଚ ନାସ୍ତି ଚାଵକ୍ତଵ୍ଯଂ ଚ ଦ୍ରଵ୍ଯମିତି. ନ ଚୈତଦନୁପପନ୍ନମ୍, ସର୍ଵସ୍ଯ ଵସ୍ତୁନଃ ସ୍ଵରୂପାଦିନା ଅଶୂନ୍ଯତ୍ଵାତ୍, ପରରୂପାଦିନା ଶୂନ୍ଯତ୍ଵାତ୍, -----------------------------------------------------------------------------

ଅର୍ଥମେଂ ଅଵ୍ଯଯରୂପସେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୁଆ ହୈ. ଵହାଁ –[୧] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ କଥନ କିଯା ଜାନେ ପର ‘ଅସ୍ତି’ ହୈ; [୨] ଦ୍ରଵ୍ଯ ପରଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ କଥନ କିଯା ଜାନେ ପର ‘ନାସ୍ତି’ ହୈେ; [୩] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ ଔର ପରଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ କ୍ରମଶଃ କଥନ କିଯା ଜାନେ ପର ‘ଅସ୍ତି ଔର ନାସ୍ତି’ ହୈ; [୪] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ ଔର ପରଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ ଯୁଗପଦ୍ କଥନ କିଯା ଜାନେ ପର ‘୨ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ’ ହୈ; [୫] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ ଔର ଯୁଗପଦ୍ ସ୍ଵପର– ଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ କଥନ କିଯା ଜାନେ ପର ‘ଅସ୍ତି ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ’ ହୈ; [୬] ଦ୍ରଵ୍ଯ ପରଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର– କାଲ–ଭାଵସେ ଔର ଯୁଗପଦ୍ ସ୍ଵପରଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ କଥନ କିଯା ଜାନେ ପର ‘ନାସ୍ତି ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ’ ହୈ; [୭] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ, ପରଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ ଔର ଯୁଗପଦ୍ ସ୍ଵପରଦ୍ରଵ୍ଯ–କ୍ଷେତ୍ର–କାଲ–ଭାଵସେ କଥନ କିଯା ଜାନେ ପର ‘ଅସ୍ତି, ନାସ୍ତି ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ’ ହୈ. – ଯହ [ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ବାତ] ଅଯୋଗ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ସର୍ଵ ଵସ୍ତୁ [୧] ସ୍ଵରୂପାଦିସେ ‘୩ଅଶୂନ୍ଯ’ ହୈ, [୨] ପରରୂପାଦିସେ ‘୪ଶୂନ୍ଯ’ ହୈ, [୩] ଦୋନୋଂସେ [ସ୍ଵରୂପାଦିସେ ଔର ପରରୂପାଦିସେ] ‘ଅଶୂନ୍ଯ ଔର ଶୂନ୍ଯ’ ହୈ [୪] ଦୋନୋଂସେ [ସ୍ଵରୂପାଦିସେ ଔର -------------------------------------------------------------------------- ୧ ସ୍ଯାତ୍=କଥଂଚିତ୍; କିସୀ ପ୍ରକାର; କିସୀ ଅପେକ୍ଷାସେ. [‘ସ୍ଯାତ୍’ ଶବ୍ଦ ସର୍ଵଥାପନେକା ନିଷେଧ କରତା ହୈ ଔର ଅନେକାନ୍ତକୋ

୨. ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ=ଜୋ କହା ନ ଜା ସକେ; ଅଵାଚ୍ଯ. [ଏକହୀ ସାଥ ସ୍ଵଚତୁଷ୍ଟଯ ତଥା ପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଦ୍ରଵ୍ଯ କଥନମେଂ

୩. ଅଶୂନ୍ଯ=ଜୋ ଶୂନ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ ଐସା; ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଵାଲା; ସତ୍. ୪. ଶୂନ୍ଯ=ଜିସକା ଅସ୍ତିତ୍ଵ ନହୀଂ ହୈ ଐସା; ଅସତ୍.

Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version

୩୪

ଉଭାଭ୍ଯାମଶୂନ୍ଯଶୂନ୍ଯତ୍ଵାତ୍, ସହାଵାଚ୍ଯତ୍ଵାତ୍, ଭଙ୍ଗସଂଯୋଗାର୍ପଣାଯାମଶୂନ୍ଯାଵାଚ୍ଯତ୍ଵାତ୍, ଶୂନ୍ଯାଵାଚ୍ଯ–ତ୍ଵାତ୍,

----------------------------------------------------------------------------- ପରରୂପାଦିସେ] ଏକହୀ ସାଥ ‘ଅଵାଚ୍ଯ’ ହୈ, ଭଂଗୋଂକେ ସଂଯୋଗସେ କଥନ କରନେ ପର [୫] ‘ଅଶୂନ୍ଯ ଔର ଅଵାଚ୍ଯ’ ହୈ, [୬] ‘ଶୂନ୍ଯ ଔର ଅଵାଚ୍ଯ’ ହୈ, [୭] ‘ଅଶୂନ୍ଯ, ଶୂନ୍ଯ ଔର ଅଵାଚ୍ଯ’ ହୈ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– [୧] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ‘ହୈ’. [୨] ଦ୍ରଵ୍ଯ ପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ‘ନହୀଂ ହୈ’. [୩] ଦ୍ରଵ୍ଯ କ୍ରମଶଃ ସ୍ଵଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଔର ପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ‘ହୈ ଔର ନହୀଂ ହୈ’. [୪] ଦ୍ରଵ୍ଯ ଯୁଗପଦ୍ ସ୍ଵଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଔର ପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ‘ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ ହୈ’. [୫] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଔର ଯୁଗପଦ୍ ସ୍ଵପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ‘ହୈ ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ ହୈେ’. [୬] ଦ୍ରଵ୍ଯ ପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ, ଔର ଯୁଗପଦ୍ ସ୍ଵପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ‘ନହୀଂ ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ ହୈ’. [୭] ଦ୍ରଵ୍ଯ ସ୍ଵଚତୁଷ୍ଟଯକୀ, ପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଔର ଯୁଗପଦ୍ ସ୍ଵପରଚତୁଷ୍ଟଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ‘ହୈ, ନହୀଂ ହୈ ଔର ଅଵକ୍ତଵ୍ଯ ହୈ’. – ଇସପ୍ରକାର ଯହାଁ ସପ୍ତଭଂଗୀ କହୀ ଗଈ ହୈ.. ୧୪..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଭାଵସ୍ଯ] ଭାଵକା [ସତ୍କା] [ନାଶଃ] ନାଶ [ନ ଅସ୍ତି] ନହୀଂ ହୈ [ଚ ଏଵ] ତଥା [ଅଭାଵସ୍ଯ] ଅଭାଵକା [ଅସତ୍କା] [ଉତ୍ପାଦଃ] ଉତ୍ପାଦ [ନ ଅସ୍ତି] ନହୀଂ ହୈ; [ଭାଵାଃ] ଭାଵ [ସତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂ] [ଗୁଣପର୍ଯାଯଷୁ] ଗୁଣପର୍ଯାଯୋଂମେଂ [ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯାନ୍] ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯ [ପ୍ରକୃର୍ଵନ୍ତି] କରତେ ହୈଂ. -------------------------------------------------------------------------- ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯ, ସ୍ଵକ୍ଷେତ୍ର, ସ୍ଵକାଲ ଔର ସ୍ଵଭାଵକୋ ସ୍ଵଚତୁଷ୍ଟଯ କହା ଜାତା ହୈ . ସ୍ଵଦ୍ରଵ୍ଯ ଅର୍ଥାତ୍ ନିଜ ଗୁଣପର୍ଯାଯୋଂକେ

Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅତ୍ରାସତ୍ପ୍ରାଦୁର୍ଭାଵତ୍ଵମୁତ୍ପାଦସ୍ଯ ସଦୁଚ୍ଛେଦତ୍ଵଂ ଵିଗମସ୍ଯ ନିଷିଦ୍ଧମ୍.

ଭାଵସ୍ଯ ସତୋ ହି ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ନ ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ଵିନାଶଃ, ଅଭାଵସ୍ଯାସତୋଽନ୍ଯଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ନ ଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନୋତ୍ପାଦଃ. କିନ୍ତୁ ଭାଵାଃ ସନ୍ତି ଦ୍ରଵ୍ଯାଣି ସଦୁଚ୍ଛେଦମସଦୁତ୍ପାଦଂ ଚାନ୍ତରେଣୈଵ ଗୁଣପର୍ଯାଯେଷୁ ଵିନାଶମୁତ୍ପାଦଂ ଚାରଭନ୍ତେ. ଯଥା ହି ଘୃତୋତ୍ପତୌ ଗୋରସସ୍ଯ ସତୋ ନ ଵିନାଶଃ ନ ଚାପି ଗୋରସଵ୍ଯତିରିକ୍ତସ୍ଯାର୍ଥାନ୍ତରସ୍ଯାସତଃ ଉତ୍ପାଦଃ କିନ୍ତୁ ଗୋରସସ୍ଯୈଵ ସଦୁଚ୍ଛେଦମସଦୁତ୍ପାଦଂ ଚାନୁପଲଭ–ମାନସ୍ଯ ସ୍ପର୍ଶରସଗନ୍ଧଵର୍ଣାଦିଷୁ ପରିଣାମିଷୁ ଗୁଣେଷୁ ପୂର୍ଵାଵସ୍ଥଯା ଵିନଶ୍ଯତ୍ସୂତ୍ତରାଵସ୍ଥଯା ପ୍ରାଦର୍ଭଵତ୍ସୁ ନଶ୍ଯତି ଚ ନଵନୀତପର୍ଯାଯୋ ଘତୃପର୍ଯାଯ ଉତ୍ପଦ୍ଯତେ, ତଥା ସର୍ଵଭାଵାନାମପୀତି.. ୧୫..

-----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ଉତ୍ପାଦମେଂ ଅସତ୍କେ ପ୍ରାଦୁର୍ଭାଵକା ଔର ଵ୍ଯଯମେଂ ସତ୍କେ ଵିନାଶକା ନିଷେଧ କିଯା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପାଦ ହୋନେସେ କହୀଂ ଅସତ୍କୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ନହୀଂ ହୋତୀ ଔର ଵ୍ଯଯ ହୋନେସେ କହୀଂ ସତ୍କା ଵିନାଶ ନହୀଂ ହୋତା ––ଐସା ଇସ ଗାଥାମେଂ କହା ହୈ].

ଭାଵକା–ସତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯକା–ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପସେ ଵିନାଶ ନହୀଂ ହୈ, ଅଭାଵକା –ଅସତ୍ ଅନ୍ଯଦ୍ରଵ୍ଯକା –ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପସେ ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୈ; ପରନ୍ତୁ ଭାଵ–ସତ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂ, ସତ୍କେ ଵିନାଶ ଔର ଅସତ୍କେ ଉତ୍ପାଦ ବିନା ହୀ, ଗୁଣପର୍ଯାଯୋଂମେଂ ଵିନାଶ ଔର ଉତ୍ପାଦ କରତେ ହୈଂ. ଜିସପ୍ରକାର ଘୀକୀ ଉତ୍ପତ୍ତିମେଂ ଗୋରସକା–ସତ୍କା–ଵିନାଶ ନହୀଂ ହୈ ତଥା ଗୋରସସେ ଭିନ୍ନ ପଦାର୍ଥାନ୍ତରକା–ଅସତ୍କା–ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୈ, କିନ୍ତୁ ଗୋରସକୋ ହୀ, ସତ୍କା ଵିନାଶ ଔର ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ କିଯେ ବିନା ହୀ, ପୂର୍ଵ ଅଵସ୍ଥାସେ ଵିନାଶ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେ ଵାଲେ ଔର ଉତ୍ତର ଅଵସ୍ଥାସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେ ଵାଲେ ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣାଦିକ ପରିଣାମୀ ଗୁଣୋଂମେଂ ମକ୍ଖନପର୍ଯାଯ ଵିନାଶକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତୀ ହୈ ତଥା ଘୀପର୍ଯାଯ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈ; ଉସୀପ୍ରକାର ସର୍ଵ ଭାଵୋଂକା ଭୀ ଵୈସା ହୀ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ସମସ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୋ ନଵୀନ ପର୍ଯାଯକୀ ଉତ୍ପତ୍ତିମେଂ ସତ୍କା ଵିନାଶ ନହୀଂ ହୈ ତଥା ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୈ, କିନ୍ତୁ ସତ୍କା ଵିନାଶ ଔର ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ କିଯେ ବିନା ହୀ, ପହଲେକୀ [ପୁରାନୀ] ଅଵସ୍ଥାସେ ଵିନାଶକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେଵାଲେ ଔର ବାଦକୀ [ନଵୀନ] ଅଵସ୍ଥାସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲେ ପରିଣାମୀ ଗୁଣୋଂମେଂ ପହଲେକୀ ପର୍ଯାଯ ଵିନାଶ ଔର ବାଦକୀ ପର୍ଯାଯକୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋତୀ ହୈ].. ୧୫.. -------------------------------------------------------------------------- ପରିଣାମୀ=ପରିଣମିତ ହୋନେଵାଲେ; ପରିଣାମଵାଲେ. [ପର୍ଯାଯାର୍ଥିକ ନଯସେ ଗୁଣ ପରିଣାମୀ ହୈଂ ଅର୍ଥାତ୍ ପରିଣମିତ ହୋତେ ହୈଂ.]

Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version

୩୬

ଅତ୍ର ଭାଵଗୁଣପର୍ଯାଯାଃ ପ୍ରଜ୍ଞାପିତାଃ.

ଭାଵା ହି ଜୀଵାଦଯଃ ଷଟ୍ ପଦାର୍ଥାଃ. ତେଷାଂ ଗୁଣାଃ ପର୍ଯାଯାଶ୍ଚ ପ୍ରସିଦ୍ଧାଃ. ତଥାପି ଜୀଵସ୍ଯ ଵକ୍ଷ୍ଯମାଣୋଦାହରଣପ୍ରସିଦ୍ଧଯଥର୍ମଭିଧୀଯନ୍ତେ. ଗୁଣା ହି ଜୀଵସ୍ଯ ଜ୍ଞାନାନୁଭୂତିଲକ୍ଷଣା ଶୁଦ୍ଧଚେତନା, କାର୍ଯାନୁଭୂତିଲକ୍ଷଣା କର୍ମଫଲାନୁଭୂତିଲକ୍ଷଣା ଚାଶୁଦ୍ଧଚେତନା, ଚୈତନ୍ଯାନୁଵିଧାଯିପରିଣାମଲକ୍ଷଣଃ ସ– ଵିକଲ୍ପନିର୍ଵିକଲ୍ପରୂପଃ ଶୁଦ୍ଧାଶୁଦ୍ଧତଯା ସକଲଵିକଲତାଂ -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଜୀଵାଦ୍ଯାଃ] ଜୀଵାଦି [ଦ୍ରଵ୍ଯ] ଵେ [ଭାଵାଃ] ‘ଭାଵ’ ହୈଂ. [ଜୀଵଗୁଣାଃ] ଜୀଵକେ ଗୁଣ [ଚେତନା ଚ ଉପଯୋଗଃ] ଚେତନା ତଥା ଉପଯୋଗ ହୈଂ [ଚ] ଔର [ଜୀଵସ୍ଯ ପର୍ଯାଯାଃ] ଜୀଵକୀ ପର୍ଯାଯେଂ [ସୁରନରନାରକତିର୍ଯଞ୍ଚଃ] ଦେଵ–ମନୁଷ୍ଯ–ନାରକ–ତିର୍ଯଂଚରୂପ [ବହଵଃ] ଅନେକ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହା ଭାଵୋଂ [ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂ], ଗୁଣୋଂଂ ଔର ପର୍ଯାଯେଂ ବତଲାଯେ ହୈଂ.

ଜୀଵାଦି ଛହ ପଦାର୍ଥ ଵେ ‘ଭାଵ’ ହୈଂ. ଉନକେ ଗୁଣ ଔର ପର୍ଯାଯେଂ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହୈଂ, ତଥାପି ୧ଆଗେ [ଅଗଲୀ ଗାଥାମେଂ] ଜୋ ଉଦାହରଣ ଦେନା ହୈ ଉସକୀ ପ୍ରସିଦ୍ଧିକେ ହେତୁ ଜୀଵକେ ଗୁଣୋଂ ଔର ପର୍ଯାଯୋଂ କଥନ କିଯା ଜାତା ହୈଃ–

ଜୀଵକେ ଗୁଣୋଂ ୨ଜ୍ଞାନାନୁଭୂତିସ୍ଵରୂପ ଶୁଦ୍ଧଚେତନା ତଥା କାର୍ଯାନୁଭୂତିସ୍ଵରୂପ ଔର କର୍ମଫଲାନୁଭୂତି– ସ୍ଵରୂପ ଅଶୁଦ୍ଧଚେତନା ହୈ ଔର ୩ଚୈତନ୍ଯାନୁଵିଧାଯୀ–ପରିଣାମସ୍ଵରୂପ, ସଵିକଲ୍ପନିର୍ଵିକଲ୍ପରୂପ, ଶୁଦ୍ଧତା– -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଅଗଲୀ ଗାଥାମେଂ ଜୀଵକୀ ବାତ ଉଦାହରଣକେ ରୂପମେଂ ଲେନା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଉସ ଉଦାହରଣକୋ ପ୍ରସିଦ୍ଧ କରନେକେ ଲିଯେ ଯହାଁ

୨. ଶୁଦ୍ଧଚେତନା ଜ୍ଞାନକୀ ଅନୁଭୂତିସ୍ଵରୂପ ହୈ ଔର ଅଶୁଦ୍ଧଚେତନା କର୍ମକୀ ତଥା କର୍ମଫଲକୀ ଅନୁଭୂତିସ୍ଵରୂପ ହୈ. ୩. ଚୈତନ୍ଯ–ଅନୁଵିଧାଯୀ ପରିଣାମ ଅର୍ଥାତ୍ ଚୈତନ୍ଯକା ଅନୁସରଣ କରନେଵାଲା ପରିଣାମ ଵହ ଉପଯୋଗ ହୈ. ସଵିକଲ୍ପ

Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଦଧାନୋ ଦ୍ଵେଧୋପଯୋଗଶ୍ଚ. ପର୍ଯାଯାସ୍ତ୍ଵଗୁରୁଲଘୁଗୁଣହାନିଵୃଦ୍ଧିନିର୍ଵୃତ୍ତାଃ ଶୁଦ୍ଧାଃ, ସୂତ୍ରୋପାତ୍ତାସ୍ତୁ ସୁରନାରକ– ତିର୍ଯଙ୍ମନୁଷ୍ଲକ୍ଷଣାଃ ପରଦ୍ରଵ୍ଯସମ୍ବନ୍ଧନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵାଦଶୁଦ୍ଧାଶ୍ଚେତି.. ୧୬..

ଇଦଂ ଭାଵନାଶାଭାଵୋତ୍ପାଦନିଷେଧୋଦାହରଣମ୍. ----------------------------------------------------------------------------- ଅଶୁଦ୍ଧତାକେ କାରଣ ସକଲତା–ଵିକଲତା ଧାରଣ କରନେଵାଲା, ଦୋ ପ୍ରକାରକା ଉପଯୋଗ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଜୀଵକେ ଗୁଣୋଂ ଶୁଦ୍ଧ–ଅଶୁଦ୍ଧ ଚେତନା ତଥା ଦୋ ପ୍ରକାରକେ ଉପଯୋଗ ହୈଂ].

ଜୀଵକୀ ପର୍ଯାଯେଂ ଇସପ୍ରକାର ହୈଂଃ–– ଅଗୁରୁଲଘୁଗୁଣକୀ ହାନିଵୃଦ୍ଧିସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ପର୍ଯାଯେଂ ଶୁଦ୍ଧ ପର୍ଯାଯେଂ ହୈଂ ଔର ସୁତ୍ରମେଂ [–ଇସ ଗାଥାମେଂ] କହୀ ହୁଈ, ଦେଵ–ନାରକ–ତିର୍ଯଂଚ–ମନୁଷ୍ଯସ୍ଵରୂପ ପର୍ଯାଯେଂ ପରଦ୍ରଵ୍ଯକେ ସମ୍ବନ୍ଧସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈ ଇସଲିଯେ ଅଶୁଦ୍ଧ ପର୍ଯାଯେଂ ହୈଂ.. ୧୬..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ମନୁଷ୍ଯତ୍ଵେନ] ମନୁଷ୍ଯପତ୍ଵସେ [ନଷ୍ଟଃ] ନଷ୍ଟ ହୁଆ [ଦେହୀ] ଦେହୀ [ଜୀଵ] [ଦେଵଃ ଵା ଇତରଃ] ଦେଵ ଅଥଵା ଅନ୍ଯ [ଭଵତି] ହୋତା ହୈ; [ଉଭଯତ୍ର] ଉନ ଦୋନୋଂମେଂ [ଜୀଵଭାଵଃ] ଜୀଵଭାଵ [ନ ନଶ୍ଯତି] ନଷ୍ଟ ନହୀଂ ହୋତା ଔର [ଅନ୍ଯଃ] ଦୂସରା ଜୀଵଭାଵ [ନ ଜାଯତେ] ଉତ୍ପନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା.

ଟୀକାଃ– ‘ଭାଵକା ନାଶ ନହୀଂ ହୋତା ଔର ଅଭାଵକା ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୋତା’ ଉସକା ଯହ ଉଦାହରଣ ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ପର୍ଯାଯାର୍ଥିକନଯସେ ଗୁଣ ଭୀ ପରିଣାମୀ ହୈଂ. [ଦଖିଯେ, ୧୫ ଵୀଂ ଗାଥାକୀ ଟୀକା.]

Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version

୩୮

ପ୍ରତିସମଯସଂଭଵଦଗୁରୁଲଘୁଗୁଣହାନିଵୃଦ୍ଧିନିର୍ଵୃତ୍ତସ୍ଵଭାଵପର୍ଯାଯସଂତତ୍ଯଵିଚ୍ଛେଦକେନୈକେନ ସୋପାଧିନା ମନୁଷ୍ଯତ୍ଵଲକ୍ଷଣେନ ପର୍ଯାଯେଣ ଵିନଶ୍ଯତି ଜୀଵଃ, ତଥାଵିଧେନ ଦେଵତ୍ଵଲକ୍ଷଣେନ ନାରକତିର୍ଯକ୍ତ୍ଵଲକ୍ଷଣେନ ଵାନ୍ଯେନ ପର୍ଯାଯେଣୋତ୍ପଦ୍ଯତେ. ନ ଚ ମନୁଷ୍ଯତ୍ଵେନ ନାଶେ ଜୀଵତ୍ଵେନାପି ନଶ୍ଯତି, ଦେଵତ୍ଵାଦିନୋତ୍ପାଦେ ଜୀଵତ୍ଵେନାପ୍ଯୁତ୍ପଦ୍ଯତେଃ କିଂ ତୁ ସଦୁଚ୍ଛେଦମସଦୁତ୍ପାଦମନ୍ତରେଣୈଵ ତଥା ଵିଵର୍ତତ ଇତି..୧୭..

ଅତ୍ର କଥଂଚିଦ୍ଵଯଯୋତ୍ପାଦଵତ୍ତ୍ଵେଽପି ଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ସଦାଵିନଷ୍ଟାନୁତ୍ପନ୍ନତ୍ଵଂ ଖ୍ଯାପିତମ୍. ଯଦେଵ ପୂର୍ଵୋତ୍ତରପର୍ଯାଯଵିଵେକସଂପର୍କାପାଦିତାମୁଭଯୀମଵସ୍ଥାମାତ୍ମସାତ୍କୁର୍ଵାଣମୁଚ୍ଛିଦ୍ଯମାନମୁତ୍ପଦ୍ଯ–ମାନଂ ଚ -----------------------------------------------------------------------------

ପ୍ରତିସମଯ ହୋନେଵାଲୀ ଅଗୁରୁଲଧୁଗୁଣକୀ ହାନିଵୃଦ୍ଧିସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲୀ ସ୍ଵଭାଵପର୍ଯାଯୋଂକୀ ସଂତତିକା ଵିଚ୍ଛେଦ ନ କରନେଵାଲୀ ଏକ ସୋପାଧିକ ମନୁଷ୍ଯତ୍ଵସ୍ଵରୂପ ପର୍ଯାଯସେ ଜୀଵ ଵିନାଶକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଔର ତଥାଵିଧ [–ସ୍ଵଭାଵପର୍ଯାଯୋଂକେ ପ୍ରଵାହକୋ ନ ତୋଡ଼ନେଵାଲୀ ସୋପାଧିକ] ଦେଵତ୍ଵସ୍ଵରୂପ, ନାରକତ୍ଵସ୍ଵରୂପ ଯା ତିର୍ଯଂଚତ୍ଵସ୍ଵରୂପ ଅନ୍ଯ ପର୍ଯାଯସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ. ଵହାଁ ଐସା ନହୀଂ ହୈ କି ମନୁଷ୍ଯପତ୍ଵସେ ଵିନଷ୍ଟ ହୋନେପର ଜୀଵତ୍ଵସେ ଭୀ ନଷ୍ଟ ହୋତା ହୈ ଔର ଦେଵତ୍ଵସେ ଆଦିସେ ଉତ୍ପାଦ ହୋନେପର ଜୀଵତ୍ଵ ଭୀ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ, କିନ୍ତୁ ସତ୍କେ ଉଚ୍ଛେଦ ଔର ଅସତ୍କେ ଉତ୍ପାଦ ବିନା ହୀ ତଦନୁସାର ଵିଵର୍ତନ [–ପରିଵର୍ତନ, ପରିଣମନ] କରତା ହୈ.. ୧୭..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସଃ ଚ ଏଵ] ଵହୀ [ଯାତି] ଜନ୍ମ ଲେତା ହୈ ଔର [ମରଣଂଯାତି] ମୃତ୍ଯୁ ପ୍ରାପ୍ତ କରତା ହୈ ତଥାପି [ନ ଏଵ ଉତ୍ପନ୍ନଃ] ଵହ ଉତ୍ପନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା [ଚ] ଔର [ନ ନଷ୍ଟଃ] ନଷ୍ଟ ନହୀଂ ହୋତା; [ଦେଵଃ ମନୁଷ୍ଯଃ] ଦେଵ, ମୁନଷ୍ଯ [ଇତି ପର୍ଯାଯଃ] ଐସୀ ପର୍ଯାଯ [ଉତ୍ପନ୍ନଃ] ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈ [ଚ] ଔର [ଵିନଷ୍ଟଃ] ଵିନଷ୍ଟ ହୋତୀ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ, ଦ୍ରଵ୍ଯ କଥଂଚିତ୍ ଵ୍ଯଯ ଔର ଉତ୍ପାଦଵାଲା ହୋନେପର ଭୀ ଉସକା ସଦା ଅଵିନଷ୍ଟପନା ଔର ଅନୁତ୍ପନ୍ନପନା କହା ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଦ୍ରଵ୍ଯମାଲକ୍ଷ୍ଯତେ, ତଦେଵ ତଥାଵିଧୋଭଯାଵସ୍ଥାଵ୍ଯାପିନା ପ୍ରତିନିଯତୈକ– ଵସ୍ତୁତ୍ଵନିବନ୍ଧନଭୂତେନ ସ୍ଵଭାଵେନାଵିନଷ୍ଟମନୁତ୍ପନ୍ନଂ ଵା ଵେଦ୍ଯତେ. ପର୍ଯାଯାସ୍ତୁ ତସ୍ଯ ପୂର୍ଵପୂର୍ଵପରିଣାମୋ–ପମର୍ଦୋତ୍ତରୋତ୍ତରପରିଣାମୋତ୍ପାଦରୂପାଃ ପ୍ରଣାଶସଂଭଵଧର୍ମାଣୋଽଭିଧୀଯନ୍ତେ. ତେ ଚ ଵସ୍ତୁତ୍ଵେନ ଦ୍ରଵ୍ଯାଦପୃଥଗ୍ଭୂତା ଏଵୋକ୍ତାଃ. ତତଃ ପର୍ଯାଯୈଃ ସହୈକଵସ୍ତୁତ୍ଵାଜ୍ଜାଯମାନଂ ମ୍ରିଯମାଣମତି ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯଂ ସର୍ଵଦାନୁତ୍ପନ୍ନା ଵିନଷ୍ଟଂ ଦ୍ରଷ୍ଟଵ୍ଯମ୍. ଦେଵମନୁଷ୍ଯାଦିପର୍ଯାଯାସ୍ତୁ କ୍ରମଵର୍ତିତ୍ଵାଦୁପସ୍ଥିତାତିଵାହିତସ୍ଵସମଯା ଉତ୍ପଦ୍ଯନ୍ତେ ଵିନଶ୍ଯନ୍ତି ଚେତି.. ୧୮..

----------------------------------------------------------------------------- ଜୋ ଦ୍ରଵ୍ଯ ୧ପୂର୍ଵ ପର୍ଯାଯକେ ଵିଯୋଗସେ ଔର ୨ଉତ୍ତର ପର୍ଯାଯକେ ସଂଯୋଗସେ ହୋନେଵାଲୀ ଉଭଯ ଅଵସ୍ଥାକୋ ଆତ୍ମସାତ୍ [ଅପନେରୂପ] କରତା ହୁଆ ଵିନଷ୍ଟ ହୋତା ଔର ଉପଜତା ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ, ଵହୀ [ଦ୍ରଵ୍ଯ] ଵୈସୀ ଉଭଯ ଅଵସ୍ଥାମେଂ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋନେଵାଲା ଜୋ ପ୍ରତିନିଯତ ଏକଵସ୍ତୁତ୍ଵକେ କାରଣଭୂତ ସ୍ଵଭାଵ ଉସକେ ଦ୍ଵାରା [–ଉସ ସ୍ଵଭାଵକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ] ଅଵିନଷ୍ଟ ଏଵଂ ଅନୁତ୍ପନ୍ନ ଜ୍ଞାତ ହୋତା ହୈ; ଉସକୀ ପର୍ଯାଯେଂ ପୂର୍ଵ–ପୂର୍ଵ ପରିଣାମକେ ନାଶରୂପ ଔର ଉତ୍ତର–ଉତ୍ତର ପରିଣାମକେ ଉତ୍ପାଦରୂପ ହୋନେସେ ଵିନାଶ–ଉତ୍ପାଦଧର୍ମଵାଲୀ [–ଵିନାଶ ଏଵଂ ଉତ୍ପାଦରୂପ ଧର୍ମଵାଲୀ] କହୀ ଜାତୀ ହୈ, ଔର ଵେ [ପର୍ଯାଯେଂ] ଵସ୍ତୁରୂପସେ ଦ୍ରଵ୍ଯସେ ଅପୃଥଗ୍ଭୂତ ହୀ କହୀ ଗଈ ହୈ. ଇସଲିଯେ, ପର୍ଯାଯୋଂକେ ସାଥ ଏକଵସ୍ତୁପନେକେ କାରଣ ଜନ୍ମତା ଔର ମରତା ହୋନେ ପର ଭୀ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯ ସର୍ଵଦା ଅନୁତ୍ପନ୍ନ ଏଵଂ ଅଵିନଷ୍ଟ ହୀ ଦେଖନା [–ଶ୍ରଦ୍ଧା କରନା]; ଦେଵ ମନୁଷ୍ଯାଦି ପର୍ଯାଯେଂ ଉପଜତୀ ହୈ ଔର ଵିନଷ୍ଟ ହୋତୀ ହୈଂ କ୍ଯୋଂକି ଵେ କ୍ରମଵର୍ତୀ ହୋନେସେ ଉନକା ସ୍ଵସମଯ ଉପସ୍ଥିତ ହୋତା ହୈ ଔର ବୀତ ଜାତା ହୈ.. ୧୮..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଏଵଂ] ଇସପ୍ରକାର [ଜୀଵସ୍ଯ] ଜୀଵକୋ [ସତଃ ଵିନାଶଃ] ସତ୍କା ଵିନାଶ ଔର [ଅସତଃ ଉତ୍ପାଦଃ] ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ [ନ ଅସ୍ତି] ନହୀଂ ହୈ; [‘ଦେଵ ଜନ୍ମତା ହୈେ ଔର ମନୁଷ୍ଯ ମରତା ହୈ’ – ଐସା କହା ଜାତା ହୈ ଉସକା ଯହ କାରଣ ହୈ କି] [ଜୀଵାନାମ୍] ଜୀଵୋଂକୀ [ଦେଵଃ ମନୁଷ୍ଯଃ] ଦେଵ, ମନୁଷ୍ଯ [ଇତି ଗତିନାମ] ଐସା ଗତିନାମକର୍ମ [ତାଵତ୍] ଉତନେ ହୀ କାଲକା ହୋତା ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ପୂର୍ଵ = ପହଲେକୀ. ୨. ଉତ୍ତର = ବାଦକୀ

Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version

୪୦

ଅତ୍ର ସଦସତୋରଵିନାଶାନୁତ୍ପାଦୌ ସ୍ଥିତିପକ୍ଷତ୍ଵେନୋପନ୍ଯସ୍ତୌ.

ଯଦି ହି ଜୀଵୋ ଯ ଏଵ ମ୍ରିଯତେ ସ ଏଵ ଜାଯତେ, ଯ ଏଵ ଜାଯତେ ସ ଏଵ ମ୍ରିଯତେ, ତଦୈଵଂ ସତୋ ଵିନାଶୋଽସତ୍ ଉତ୍ପାଦଶ୍ଚ ନାସ୍ତୀତି ଵ୍ଯଵତିଷ୍ଠତେ. ଯତ୍ତୁ ଦେଵୋ ଜାଯତେ ମନୁଷ୍ଯୋ ମ୍ରିଯତେ ଇତି ଵ୍ଯପଦିଶ୍ଯତେ ତଦଵଧୃତକାଲଦେଵମନୁଷ୍ଯତ୍ଵପର୍ଯାଯନିର୍ଵର୍ତକସ୍ଯ ଦେଵମନୁଷ୍ଯଗତିନାମ୍ନସ୍ତନ୍ମାତ୍ରତ୍ଵାଦଵିରୁଦ୍ଧମ୍. ଯଥା ହି ମହତୋ ଵେଣୁଦଣ୍ଡସ୍ଯୈକସ୍ଯ କ୍ରମଵୃତ୍ତୀନ୍ଯନେ କାନି ପର୍ଵାଣ୍ଯାତ୍ମୀଯାତ୍ମୀଯପ୍ରମାଣାଵଚ୍ଛିନ୍ନତ୍ଵାତ୍ ପର୍ଵାନ୍ତରମଗଚ୍ଛନ୍ତି ସ୍ଵସ୍ଥାନେଷୁ ଭାଵଭାଜ୍ଜି ପରସ୍ଥାନେଷ୍ଵଭାଵଭାଜ୍ଜି ଭଵନ୍ତି, ଵେଣୁଦଣ୍ଡସ୍ତୁ ସର୍ଵେଷ୍ଵପି ପର୍ଵସ୍ଥାନେଷୁ ଭାଵଭାଗପି ପର୍ଵାନ୍ତରସଂବନ୍ଧେନ ପର୍ଵାନ୍ତରସଂବନ୍ଧାଭାଵାଦଭାଵଭାଗ୍ଭଵତି; ତଥା ନିରଵଧିତ୍ରି–କାଲାଵସ୍ଥାଯିନୋ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯୈକସ୍ଯ କ୍ରମଵୃତ୍ତଯୋଽନେକେଃ ମନୁଷ୍ଯତ୍ଵାଦିପର୍ଯାଯା ଆତ୍ମୀଯାତ୍ମୀଯପ୍ରମାଣା–ଵଚ୍ଛିନ୍ନତ୍ଵାତ୍ ପର୍ଯାଯାନ୍ତରମଗଚ୍ଛନ୍ତଃ ସ୍ଵସ୍ଥାନେଷୁ ଭାଵଭାଜଃ ପରସ୍ଥାନେଷ୍ଵଭାଵଭାଜୋ ଭଵନ୍ତି, ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯଂ ତୁ ସର୍ଵପର୍ଯାଯସ୍ଥାନେଷୁ ଭାଵଭାଗପି ପର୍ଯାଯାନ୍ତରସଂବନ୍ଧେନ ପର୍ଯାଯାନ୍ତରସଂବନ୍ଧାଭାଵାଦଭାଵଭାଗ୍ଭଵତି..୧୯.. -----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ସତ୍କା ଅଵିନାଶ ଔର ଅସତ୍କା ଅନୁତ୍ପାଦ ଧ୍ରୁଵତାକେ ପକ୍ଷସେ କହା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଧ୍ରୁଵତାକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ସତ୍କା ଵିନାଶ ଯା ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୋତା–– ଐସା ଇସ ଗାଥାମେଂ କହା ହୈ].

ଯଦି ଵାସ୍ତଵମେଂ ଜୋ ଜୀଵ ମରତା ହୈ ଵହୀ ଜନ୍ମତା ହୈ, ଜୋ ଜୀଵ ଜନ୍ମତା ହୈ ଵହୀ ମରତା ହୈ, ତୋ ଇସପ୍ରକାର ସତ୍କା ଵିନାଶ ଔର ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୈ ଐସା ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ. ଔର ‘ଦେଵ ଜନ୍ମତା ହୈେ ଔର ମନୁଷ୍ଯ ମରତା ହୈ’ ଐସା ଜୋ କହା ଜାତା ହୈ ଵହ [ଭୀ] ଅଵିରୁଦ୍ଧ ହୈ କ୍ଯୋଂକି ମର୍ଯାଦିତ କାଲକୀ ଦେଵତ୍ଵପର୍ଯାଯ ଔର ମନୁଷ୍ଯତ୍ଵପର୍ଯାଯକୋ ରଚନେ ଵାଲେ ଦେଵଗତିନାମକର୍ମ ଔର ମନୁଷ୍ଯଗତିନାମକର୍ମ ମାତ୍ର ଉତନେ କାଲ ଜିତନେ ହୀ ହୋତେ ହୈଂ. ଜିସପ୍ରକାର ଏକ ବଡେ଼ ବାଁସକେ କ୍ର୍ରମଵର୍ତୀ ଅନେକ ୧ପର୍ଵ ଅପନେ–ଅପନେ ମାପମେଂ ମର୍ଯାଦିତ ହୋନେସେ ଅନ୍ଯ ପର୍ଵମେଂ ନ ଜାତେ ହୁଏ ଅପନେ–ଅପନେ ସ୍ଥାନୋଂମେଂ ଭାଵଵାଲେ [–ଵିଦ୍ଯମାନ] ହୈଂ ଔର ପର ସ୍ଥାନୋଂମେଂ ଅଭାଵଵାଲେ [–ଅଵିଦ୍ଯମାନ] ହୈଂ ତଥା ବାଁସ ତୋ ସମସ୍ତ ପର୍ଵସ୍ଥାନୋଂମେଂ ଭାଵଵାଲା ହୋନେପର ଭୀ ଅନ୍ଯ ପର୍ଵକେ ସମ୍ବନ୍ଧ ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ଯ ପର୍ଵକେ ସମ୍ବନ୍ଧକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଅଭାଵଵାଲା [ଭୀ] ହୈ; ଉସୀପ୍ରକାର ନିରଵଧି ତ୍ରିକାଲ ସ୍ଥିତ ରହନେଵାଲେ ଏକ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯକୀ କ୍ରମଵର୍ତୀ ଅନେକ ମନୁଷ୍ଯତ୍ଵାଦିପର୍ଯାଯ ଅପନେ–ଅପନେ ମାପମେଂ ମର୍ଯାଦିତ ହୋନେସେ ଅନ୍ଯ ପର୍ଯାଯମେଂ ନ ଜାତୀ ହୁଈ ଅପନେ–ଅପନେ ସ୍ଥାନୋଂମେଂ ଭାଵଵାଲୀ ହୈଂ ଔର ପର ସ୍ଥାନୋଂମେଂ ଅଭାଵଵାଲୀ ହୈଂ ତଥା ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯ ତୋ ସର୍ଵପର୍ଯାଯସ୍ଥାନୋମେଂ ଭାଵଵାଲା ହୋନେ ପର ଭୀ ଅନ୍ଯ ପର୍ଯାଯକେ ସମ୍ବନ୍ଧ ଦ୍ଵାରା ଅନ୍ଯ ପର୍ଯାଯକେ ସମ୍ବନ୍ଧକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଅଭାଵଵାଲା [ଭୀ] ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

-----------------------------------------------------------------------------

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଜୀଵକୋ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ଅପେକ୍ଷାସେ ସତ୍କା ଵିନାଶ ଔର ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୈ. ‘ମନୁଷ୍ଯ ମରତା ହୈ ଔର ଦେଵ ଜନ୍ମତା ହୈ’ –ଐସା ଜୋ କହା ଜାତା ହୈ ଵହ ବାତ ଭୀ ଉପର୍ଯୁକ୍ତ ଵିଵରଣକେ ସାଥ ଵିରୋଧକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତୀ. ଜିସପ୍ରକାର ଏକ ବଡେ଼ ବାଁସକୀ ଅନେକ ପୋରେଂ ଅପନେ–ଅପନେ ସ୍ଥାନୋଂମେଂ ଵିଦ୍ଯମାନ ହୈଂ ଔର ଦୂସରୀ ପୋରୋଂକେ ସ୍ଥାନୋଂମେଂ ଅଵିଦ୍ଯମାନ ହୈଂ ତଥା ବାଁସ ତୋ ସର୍ଵ ପୋରୋଂକେ ସ୍ଥାନୋଂମେଂ ଅନ୍ଵଯରୂପସେ ଵିଦ୍ଯମାନ ହୋନେ ପର ଭୀ ପ୍ରଥମାଦି ପୋରକେ ରୂପମେଂ ଦ୍ଵିତୀଯାଦି ପୋରମେଂ ନ ହୋନେସେ ଅଵିଦ୍ଯମାନ ଭୀ କହା ଜାତା ହୈ; ଉସୀପ୍ରକାର ତ୍ରିକାଲ–ଅଵସ୍ଥାଯୀ ଏକ ଜୀଵକୀ ନରନାରକାଦି ଅନେକ ପର୍ଯାଯେଂ ଅପନେ–ଅପନେ କାଲମେଂ ଵିଦ୍ଯମାନ ହୈଂ ଔର ଦୂସରୀ ପର୍ଯାଯୋଂକେ କାଲମେଂ ଅଵିଦ୍ଯମାନ ହୈଂ ତଥା ଜୀଵ ତୋ ସର୍ଵ ପର୍ଯାଯୋଂମେଂ ଅନ୍ଵଯରୂପସେ ଵିଦ୍ଯମାନ ହୋନେ ପର ଭୀ ମନୁଷ୍ଯାଦିପର୍ଯାଯରୂପସେ ଦେଵାଦିପର୍ଯାଯମେଂ ନ ହୋନେସେ ଅଵିଦ୍ଯମାନ ଭୀ କହା ଜାତା ହୈ.. ୧୯..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଜ୍ଞାନାଵରଣାଦ୍ଯାଃ ଭାଵାଃ] ଜ୍ଞାନାଵରଣାଦି ଭାଵ [ଜୀଵେନ] ଜୀଵକେ ସାଥ [ସୁଷ୍ଠୁ] ଭଲୀ ଭାଁତି [ଅନୁବଦ୍ଧାଃ] ଅନୁବଦ୍ଧ ହୈ; [ତେଷାମ୍ ଅଭାଵଂ କୃତ୍ଵା] ଉନକା ଅଭାଵ କରକେ ଵହ [ଅଭୂତପୂର୍ଵଃ ସିଦ୍ଧଃ] ଅଭୂତପୂର୍ଵ ସିଦ୍ଧ [ଭଵତି] ହୋତା ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ସିଦ୍ଧକୋ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଅସତ୍–ଉତ୍ପାଦକା ନିଷେଧ କିଯା ହୈ. [ଅର୍ଥାତ୍ ସିଦ୍ଧତ୍ଵ ହୋନେସେ ସର୍ଵଥା ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୋତା ଐସା କହା ହୈ].

--------------------------------------------------------------------------

Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version

୪୨

ଅତ୍ରାତ୍ଯନ୍ତାସଦୁତ୍ପାଦତ୍ଵଂ ସିଦ୍ଧସ୍ଯ ନିଷିଦ୍ଧମ୍. ଯଥା ସ୍ତୋକକାଲାନ୍ଵଯିଷୁ ନାମକର୍ମଵିଶେଷୋଦଯନିର୍ଵୃତ୍ତେଷୁ ଜୀଵସ୍ଯ ଦେଵାଦିପର୍ଯାଯେଷ୍ଵେକସ୍ମିନ୍ ସ୍ଵକାରଣନିଵୃତୌ ନିଵୃତ୍ତେଽଭୂତପୂର୍ଵ ଏଵ ଚାନ୍ଯସ୍ମିନ୍ନୁତ୍ପନ୍ନେ ନାସଦୁତ୍ପତ୍ତିଃ, ତଥା ଦୀର୍ଧକାଲା– ନ୍ଵଯିନି ଜ୍ଞାନାଵରଣାଦିକର୍ମସାମାନ୍ଯୋଦଯନିର୍ଵୃତ୍ତିସଂସାରିତ୍ଵପର୍ଯାଯେ ଭଵ୍ଯସ୍ଯ ସ୍ଵକାରଣନିଵୃତ୍ତୌ ନିଵୃତ୍ତେ ସୁମୁତ୍ପନ୍ନେ ଚାଭୂତପୂର୍ଵେ ସିଦ୍ଧତ୍ଵପର୍ଯାଯେ ନାସଦୁତ୍ପତ୍ତିରିତି. କିଂ ଚ–ଯଥା ଦ୍ରାଘୀଯସି ଵେଣୁଦଣ୍ଡେ ଵ୍ଯଵହିତା– ଵ୍ଯଵହିତଵିଚିତ୍ରଚିତ୍ରକିର୍ମୀରତାଖଚିତାଧସ୍ତନାର୍ଧଭାଗେ ଏକାନ୍ତଵ୍ଯଵହିତସୁଵିଶୁଦ୍ଧୋର୍ଧ୍ଵାର୍ଧଭାଗେଽଵତାରିତା ଦ୍ରଷ୍ଟିଃ ସମନ୍ତତୋ ଵିଚିତ୍ରଚିତ୍ରକିର୍ମୀରତାଵ୍ଯାପ୍ତିଂ ପଶ୍ଯନ୍ତୀ ସମୁନମିନୋତି ତସ୍ଯ ସର୍ଵତ୍ରାଵିଶୁଦ୍ଧତ୍ଵଂ, ତଥା କ୍ଵଚିଦପି ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯେ ଵ୍ଯଵହିତାଵ୍ଯଵହିତଜ୍ଞାନାଵରଣାଦିକର୍ମକିର୍ମୀରତାଖଚିତବହୁତରାଧସ୍ତନଭାଗେ ଏକାନ୍ତ– ଵ୍ଯଵହିତସୁଵିଶୁଦ୍ଧବହୁତରୋର୍ଧ୍ଵଭାଗେଽଵତାରିତା ବୁଦ୍ଧିଃ ସମନ୍ତତୋ ଜ୍ଞାନାଵରଣାଦିକର୍ମକିର୍ମୀରତାଵ୍ଯାପ୍ତି ଵ୍ଯଵସ୍ଯନ୍ତୀ ସମନୁମିନୋତି ତସ୍ଯ ସର୍ଵତ୍ରାଵିଶୁଦ୍ଧତ୍ଵମ୍. ଯଥା ଚ ତତ୍ର ଵେଣୁଦଣ୍ଡେ ଵ୍ଯାପ୍ତିଜ୍ଞାନାଭାସନି– ବନ୍ଧନଵିଚିତ୍ରଚିତ୍ର କିର୍ମୀରତାନ୍ଵଯଃ ତଥା ଚ କ୍ଵଚିଜ୍ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯେ ଜ୍ଞାନାଵର– ----------------------------------------------------------------------------- ଜିସପ୍ରକାର କୁଛ ସମଯ ତକ ଅନ୍ଵଯରୂପସେ [–ସାଥ–ସାଥ] ରହନେ ଵାଲୀ, ନାମକର୍ମଵିଶେଷକେ ଉଦଯସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲୀ ଜୋ ଦେଵାଦିପର୍ଯାଯେଂ ଉନମେଂସେ ଜୀଵକୋ ଏକ ପର୍ଯାଯ ସ୍ଵକାରଣକୀ ନିଵୃତ୍ତି ହୋନେପର ନିଵୃତ୍ତ ହୋ ତଥା ଅନ୍ଯ କୋଈ ଅଭୂତପୂର୍ଵ ପର୍ଯାଯହୀ ଉତ୍ପନ୍ନହୋ, ଵହାଁ ଅସତ୍କୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ନହୀଂ ହୈ; ଉସୀପ୍ରକାର ଦୀର୍ଧ କାଲ ତକ ଅନ୍ଵଯରୂପସେ ରହନେଵାଲୀ, ଜ୍ଞାନଵରଣାଦିକର୍ମସାମାନ୍ଯକେ ଉଦଯସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲୀ ସଂସାରିତ୍ଵପର୍ଯାଯ ଭଵ୍ଯକୋ ସ୍ଵକାରଣକୀ ନିଵୃତ୍ତି ହୋନେ ପର ନିଵୃତ୍ତ ହୋ ଔର ଅଭୂତପୂର୍ଵ [–ପୂର୍ଵକାଲମେଂ ନହୀଂ ହୁଈ ଐସୀ] ସିଦ୍ଧତ୍ଵପର୍ଯାଯ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋ, ଵହାଁ ଅସତ୍କୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ନହୀଂ ହୈ.

ପୁନଶ୍ଚ [ଵିଶେଷ ସମଝାଯା ଜାତା ହୈ.]ଃ–

ଜିସ ପ୍ରକାର ଜିସକା ଵିଚିତ୍ର ଚିତ୍ରୋଂସେ ଚିତ୍ରଵିଚିତ୍ର ନୀଚେକା ଅର୍ଧ ଭାଗ କୁଛ ଢଁକାହୁଆ ଔର କୁଛ ବିନ ଢଁକା ହୋ ତଥା ସୁଵିଶୁଦ୍ଧ [–ଅଚିତ୍ରିତ] ଊପରକା ଅର୍ଧ ଭାଗ ମାତ୍ର ଢଁକା ହୁଆ ହୀ ହୋ ଐସେ ବହୁତ ଲଂବେ ବାଁସ ପର ଦ୍ରଷ୍ଟି ଡାଲନେସେ ଵହ ଦ୍ରଷ୍ଟି ସର୍ଵତ୍ର ଵିଚିତ୍ର ଚତ୍ରୋଂସେ ହୁଏ ଚିତ୍ରଵିଚିତ୍ରପନେକୀ ଵ୍ଯାପ୍ତିକା ନିର୍ଣଯ କରତୀ ହୁଈ ‘ଵହ ବାଁସ ସର୍ଵତ୍ର ଅଵିଶୁଦ୍ଧ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ସମ୍ପୂର୍ଣ ରଂଗବିରଂଗା ହୈ]’ ଐସା ଅନୁମାନ କରତୀ ହୈ; ଉସୀପ୍ରକାର ଜିସକା ଜ୍ଞାନାଵରଣାଦି କର୍ମୋଂସେ ହୁଆ ଚିତ୍ରଵିଚିତ୍ରତାଯୁକ୍ତ [–ଵିଵିଧ ଵିଭାଵପର୍ଯାଯଵାଲା] ବହୁତ ବଡ଼ା ନୀଚେକା ଭାଗ କୁଛ ଢଁକା ହୁଆ ଔର କୁଛ ବିନ ଢଁକା ହୈ ତଥା ସୁଵିଶୁଦ୍ଧ [ସିଦ୍ଧପର୍ଯାଯଵାଲା], ବହୁତ ବଡ଼ା ଊପରକା ଭାଗ ମାତ୍ର ଢଁକା ହୁଆ ହୀ ହୈ ଐସେ କିସୀ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ ବୁଦ୍ଧି ଲଗାନେସେ ଵହ ବୁଦ୍ଧି ସର୍ଵତ୍ର ଜ୍ଞାନାଵରଣାଦି କର୍ମସେ ହୁଏ ଚିତ୍ରଵିଚିତ୍ରପନେକୀ ଵ୍ଯାପ୍ତିକା ନିର୍ଣଯ କରତୀ ହୁଈ ‘ଵହ ଜୀଵ ସର୍ଵତ୍ର ଅଵିଶୁଦ୍ଧ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ସମ୍ପୂର୍ଣ ସଂସାରପର୍ଯାଯଵାଲା ହୈ]’ ଐସା ଅନୁମାନ କରତୀ ହୈ. ପୁନଶ୍ଚ ଜିସ ପ୍ରକାର ଉସ ବାଁସମେଂ ଵ୍ଯାପ୍ତିଜ୍ଞାନାଭାସକା କାରଣ [ନୀଚେକେ ଖୁଲେ ଭାଗମେଂ] ଵିଚିତ୍ର ଚିତ୍ରୋଂସେ ହୁଏ ଚିତ୍ରଵିଚିତ୍ରପନେକା ଅନ୍ଵଯ [– ସଂତତି, ପ୍ରଵାହ] ହୈ, ଉସୀପ୍ରକାର ଉସ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ ଵ୍ଯାପ୍ତିଜ୍ଞାନାଭାସକା କାରଣ [ନିଚେକେ ଖୁଲେ ଭାଗମେଂ]

Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଣାଦିକର୍ମକିର୍ମୀରତାନ୍ଵଯଃ. ଯଥୈଵ ଚ ତତ୍ର ଵେଣୁଦଣ୍ଡେ ଵିଚିତ୍ରଚିତ୍ରକିର୍ମୀରତାନ୍ଵଯାଭାଵାତ୍ସୁଵିଶୁଦ୍ଧତ୍ଵଂ, ତଥୈଵ ଚ କ୍ଵଚିଜ୍ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯେ ଜ୍ଞାନଵରଣାଦିକର୍ମ କିର୍ମୀରତାନ୍ଵଯାଭାଵାଦାପ୍ତାଗମସମ୍ଯଗନୁମାନାତୀନ୍ଦ୍ରିଯ– ଜ୍ଞାନପରିଚ୍ଛିନ୍ନାତ୍ସିଦ୍ଧତ୍ଵମିତି.. ୨୦.. ----------------------------------------------------------------------------- ଜ୍ଞାନାଵରଣାଦି କର୍ମସେ ହୁଏ ଚିତ୍ରଵିଚିତ୍ରପନେକା ଅନ୍ଵଯ ହୈ. ଔର ଜିସ ପ୍ରକାର ବାଂଁସମେଂ [ଉପରକେ ଭାଗମେଂ] ସୁଵିଶୁଦ୍ଧପନା ହୈ କ୍ଯୋଂକି [ଵହାଁ] ଵିଚିତ୍ର ଚିତ୍ରୋଂସେ ହୁଏ ଚିତ୍ରଵିଚିତ୍ରପନେକେ ଅନ୍ଵଯକା ଅଭାଵ ହୈ, ଉସୀପ୍ରକାର ଉସ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ [ଉପରକେ ଭାଗମେଂ] ସିଦ୍ଧପନା ହୈ କ୍ଯୋଂକି [ଵହାଁ] ଜ୍ଞାନାଵରଣାଦି କର୍ମସେ ହୁଏ ଚିତ୍ରଵିଚିତ୍ରପନେକେ ଅନ୍ଵଯକା ଅଭାଵ ହୈ– କି ଜୋ ଅଭାଵ ଆପ୍ତ– ଆଗମକେ ଜ୍ଞାନସେ ସମ୍ଯକ୍ ଅନୁମାନଜ୍ଞାନସେ ଔର ଅତୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଜ୍ଞାନସେ ଜ୍ଞାତ ହୋତା ହୈ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ସଂସାରୀ ଜୀଵକୀ ପ୍ରଗଟ ସଂସାରୀ ଦଶା ଦେଖକର ଅଜ୍ଞାନୀ ଜୀଵକୋ ଭ୍ରମ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ କି – ‘ଜୀଵ ସଦା ସଂସାରୀ ହୀ ରହତା ହୈ, ସିଦ୍ଧ ହୋ ହୀ ନହୀଂ ସକତା; ଯଦି ସିଦ୍ଧ ହୋ ତୋ ସର୍ଵଥା ଅସତ୍– ଉତ୍ପାଦକା ପ୍ରସଂଗ ଉପସ୍ଥିତ ହୋ.’ କିନ୍ତୁ ଅଜ୍ଞାନୀକୀ ଯହ ବାତ ଯୋଗ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ.

ଜିସ ପ୍ରକାର ଜୀଵକୋ ଦେଵାଦିରୂପ ଏକ ପର୍ଯାଯକେ କାରଣକା ନାଶ ହୋନେ ପର ଉସ ପର୍ଯାଯକା ନାଶ ହୋକର ଅନ୍ଯ ପର୍ଯାଯକୀ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈ, ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯ ତୋ ଜୋ ହୈ ଵହୀ ରହତା ହୈ; ଉସୀ ପ୍ରକାର ଜୀଵକୋ ସଂସାରପର୍ଯାଯକେ କାରଣଭୂତ ମୋହରାଗଦ୍ଵେଷାଦିକା ନାଶ ହୋନେ ପର ସଂସାରପର୍ଯାଯକା ନାଶ ହୋକର ସିଦ୍ଧପର୍ଯାଯ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈ, ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯ ତୋ ଜୋ ହୈ ଵହୀ ରହତା ହୈ. ସଂସାରପର୍ଯାଯ ଔର ସିଦ୍ଧପର୍ଯାଯ ଦୋନୋଂ ଏକ ହୀ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ପର୍ଯାଯେଂ ହୈଂ.

ପୁନଶ୍ଚ, ଅନ୍ଯ ପ୍ରକାରସେ ସମଝାତେ ହୈଂଃ– ମାନ ଲୋ କି ଏକ ଲଂବା ବାଁସ ଖଡ଼ା ରଖା ଗଯା ହୈ; ଉସକା ନୀଚେକା କୁଛ ଭାଗ ରଂଗବିରଂଗା କିଯା ଗଯା ହୈ ଔର ଶେଷ ଉପରକା ଭାଗ ଅରଂଗୀ [–ସ୍ଵାଭାଵିକ ଶୁଦ୍ଧ] ହୈ. ଉସ ବାଁସକେ ରଂଗବିରଂଗେ ଭାଗମେଂସେ କୁଛ ଭାଗ ଖୁଲା ରଖା ଗଯା ହୈ ଔର ଶେଷ ସାରା ରଂଗବିରଂଗା ଭାଗ ଔର ପୂରା ଅରଂଗୀ ଭାଗ ଢକ ଦିଯା ଗଯା ହୈ. ଉସ ବାଁସକା ଖୁଲା ଭାଗ ରଂଗବିେରଂଗା ଦେଖକର ଅଵିଚାରୀ ଜୀଵ ‘ଜହାଁ–ଜହାଁ ବାଁସ ହୋ ଵହାଁ–ଵହାଁ ରଂଗବିରଂଗୀପନା ହୋତା ହୈ’ ଐସୀ ଵ୍ଯାପ୍ତି [–ନିଯମ, ଅଵିନାଭାଵସମ୍ବନ୍ଧ] କୀ କଲ୍ପନା କର ଲେତା ହୈ ଔର ଐସେ ମିଥ୍ଯା ଵ୍ଯାପ୍ତିଜ୍ଞାନ ଦ୍ଵାରା ଐସା ଅନୁମାନ ଖୀଂଚ ଲେତା ହୈ କି ‘ନୀଚେସେ ଉପର ତକ ସାରା

Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version

୪୪

----------------------------------------------------------------------------- ବାଁସ ରଂଗବିରଂଗା ହୈ.’ ଯହ ଅନୁମାନ ମିଥ୍ଯା ହୈ; କ୍ଯୋଂକି ଵାସ୍ତଵମେଂ ତୋ ଉସ ବାଁସକେ ଊପରକା ଭାଗ ରଂଗବିରଂଗେପନେକେ ଅଭାଵଵାଲା ହୈ, ଅରଂଗୀ ହୈ. ବାଁସକେ ଦ୍ରଷ୍ଟାଂତକୀ ଭାଁତି–କୋଈ ଏକ ଭଵ୍ଯ ଜୀଵ ହୈ; ଉସକା ନୀଚେକା କୁଛ ଭାଗ [ଅର୍ଥାତ୍ ଅନାଦି କାଲସେ ଵର୍ତମାନ କାଲ ତକକା ଔର ଅମୁକ ଭଵିଷ୍ଯ କାଲ ତକକା ଭାଗ] ସଂସାରୀ ହୈ ଔର ଊପରକା ଅନନ୍ତ ଭାଗ ସିଦ୍ଧରୂପ [–ସ୍ଵାଭାଵିକ ଶୁଦ୍ଧ] ହୈ. ଉସ ଜୀଵକେ ସଂସାରୀ ଭାଗମେଂ ସେ କୁଛ ଭାଗ ଖୁଲା [ପ୍ରଗଟ] ହୈ ଔର ଶେଷ ସାରା ସଂସାରୀ ଭାଗ ଔର ପୂରା ସିଦ୍ଧରୂପ ଭାଗ ଢଁକା ହୁଆ [ଅପ୍ରଗଟ] ହୈେ. ଉସ ଜୀଵକା ଖୁଲା [ପ୍ରଗଟ] ଭାଗ ସଂସାରୀ ଦେଖକର ଅଜ୍ଞାନୀ ଜୀଵ ‘ଜହାଁ– ଜହାଁ ଜୀଵ ହୋ ଵହାଁ–ଵହାଁ ସଂସାରୀପନା ହୈ’ ଐସୀ ଵ୍ଯାପ୍ତିକୀ କଲ୍ପନା କର ଲେତା ହୈ ଔର ଐସେ ମିଥ୍ଯା ଵ୍ଯାପ୍ତିଜ୍ଞାନ ଦ୍ଵାରା ଐସା ଅନୁମାନ କରତା ହୈ କି ‘ଅନାଦି–ଅନନ୍ତ ସାରା ଜୀଵ ସଂସାରୀ ହୈ.’ ଯହ ଅନୁମାନ ମିଥ୍ଯା ହୈେ; କ୍ଯୋଂକି ଉସ ଜୀଵକା ଉପରକା ଭାଗ [–ଅମୁକ ଭଵିଷ୍ଯ କାଲକେ ବାଦକା ଅନନ୍ତ ଭାଗ] ସଂସାରୀପନେକେ ଅଭାଵଵାଲା ହୈ, ସିଦ୍ଧରୂପ ହୈ– ଐସା ସର୍ଵଜ୍ଞପ୍ରଣୀତ ଆଗମକେ ଜ୍ଞାନସେ, ସମ୍ଯକ୍ ଅନୁମାନଜ୍ଞାନସେ ତଥା ଅତୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଜ୍ଞାନସେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜ୍ଞାତ ହୋତା ହୈ.

ଇସ ତରହ ଅନେକ ପ୍ରକାରସେ ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ କି ଜୀଵ ସଂସାରପର୍ଯାଯ ନଷ୍ଟ କରକେ ସିଦ୍ଧରୂପପର୍ଯାଯରୂପ ପରିଣମିତ ହୋ ଵହାଁ ସର୍ଵଥା ଅସତ୍କା ଉତ୍ପାଦ ନହୀଂ ହୋତା.. ୨୦.. --------------------------------------------------------------------------

Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଜୀଵସ୍ଯୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯସଦୁଚ୍ଛେଦାସଦୁତ୍ପାଦକର୍ତୃତ୍ଵୋପପତ୍ତ୍ଯୁପସଂହାରୋଽଯମ୍. ଦ୍ରଵ୍ଯଂ ହି ସର୍ଵଦାଽଵିନଷ୍ଟାନୁତ୍ପନ୍ନମାମ୍ନତମ୍ ତତୋ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପେଣ ନିତ୍ଯତ୍ଵମୁପନ୍ଯସ୍ତମ୍ ତସ୍ଯୈଵ ଦେଵାଦିପର୍ଯାଯରୂପେଣ ପ୍ରାଦୁର୍ଭଵତୋ ଭାଵକର୍ତୃତ୍ଵମୁକ୍ତଂ; ତସ୍ଯୈଵ ଚ ମନୁଷ୍ଯାଦିପର୍ଯାଯରୂପେଣ ଵ୍ଯଯତୋଽଭାଵକର୍ତୃତ୍ଵମାଖ୍ଯାତଂ; ତସ୍ଯୈଵ ଚ ସତୋ ଦେଵାଦିପର୍ଯାଯସ୍ଯୋଚ୍ଛେଦମାରଭମାଣସ୍ଯ ଭାଵାଭାଵ– କର୍ତୃତ୍ଵମୁଦିତଂ; ତସ୍ଯୈଵ ଚାସତଃ ପୁନର୍ମନୁଷ୍ଯାଦିପର୍ଯାଯସ୍ଯୋତ୍ପାଦମାରଭମାଣସ୍ଯାଭାଵଭାଵକର୍ତୃତ୍ଵମଭିହିତମ୍ ସର୍ଵମିଦମନଵଦ୍ଯଂ ଦ୍ରଵ୍ଯପର୍ଯାଯାଣାମନ୍ଯତରଗୁଣମୁଖ୍ଯତ୍ଵେନ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନାତ୍ ତଥା ହି–ଯଦା ଜୀଵଃ ପର୍ଯାଯ–ଗୁଣତ୍ଵେନ ଦ୍ରଵ୍ଯମୁଖ୍ଯତ୍ଵେନ ଵିଵକ୍ଷ୍ଯତେ ତଦା ନୋତ୍ପଦ୍ଯତେ, ନ ଵିନଶ୍ଯତି, ନ ଚ କ୍ରମଵୃତ୍ତ୍ଯାଵର୍ତମାନତ୍ଵାତ୍ -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଏଵମ୍] ଇସପ୍ରକାର [ଗୁଣପର୍ଯଯୈଃ ସହିତ] ଗୁଣପର୍ଯାଯ ସହିତ [ଜୀଵଃ] ଜୀଵ [ସଂସରନ୍] ସଂସରଣ କରତା ହୁଆ [ଭାଵମ୍] ଭାଵ, [ଅଭାଵମ୍] ଅଭାଵ, [ଭାଵାଭାଵମ୍] ଭାଵାଭାଵ [ଚ] ଔର [ଅଭାଵଭାଵମ୍] ଅଭାଵଭାଵକୋ [କରୋତି] କରତା ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଜୀଵ ଉତ୍ପାଦ, ଵ୍ଯଯ, ସତ୍–ଵିନାଶ ଔର ଅସତ୍–ଉତ୍ପାଦକା କର୍ତୃତ୍ଵ ହୋନେକୀ ସିଦ୍ଧିରୂପ ଉପସଂହାର ହୈ.

ଦ୍ରଵ୍ଯ ଵାସ୍ତଵମେଂ ସର୍ଵଦା ଅଵିନଷ୍ଟ ଔର ଅନୁତ୍ପନ୍ନ ଆଗମମେଂ କହା ହୈ; ଇସଲିଯେ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପସେ ନିତ୍ଯପନା କହା ଗଯା. [୧] ଦେଵାଦିପର୍ଯାଯରୂପସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଉସୀକୋ [–ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ହୀ] ଭାଵକା [–ଉତ୍ପାଦକା] କର୍ତୃତ୍ଵ କହା ଗଯା ହୈ; [୨] ମନୁଷ୍ଯାଦିପର୍ଯାଯରୂପସେ ନାଶକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଉସୀକୋ ଅଭାଵକା [–ଵ୍ଯଯକା] କର୍ତୃତ୍ଵ କହା ଗଯା ହୈ; [୩] ସତ୍ [ଵିଦ୍ଯମାନ] ଦେଵାଦିପର୍ଯାଯକା ନାଶ କରତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଉସୀକୋ ଭାଵାଭାଵକା [–ସତ୍କେ ଵିନାଶକା] କର୍ତୃତ୍ଵ କହା ଗଯା ହୈ; ଔର [୪] ଫିରସେ ଅସତ୍ [–ଅଵିଦ୍ଯମାନ] ମନୁଷ୍ଯାଦିପର୍ଯାଯକା ଉତ୍ପାଦ କରତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଉସୀକୋ ଅଭାଵଭାଵକା [– ଅସତ୍କେ ଉତ୍ପାଦକା] କର୍ତୃତ୍ଵ କହା ଗଯା ହୈ.

–ଯହ ସବ ନିରଵଦ୍ଯ [ନିର୍ଦୋଷ, ନିର୍ବାଧ, ଅଵିରୁଦ୍ଧ] ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ପର୍ଯାଯୋମେଂସେ ଏକକୀ ଗୌଣତାସେ ଔର ଅନ୍ଯକୀ ମୁଖ୍ଯତାସେ କଥନ କିଯା ଜାତା ହୈ. ଵହ ଇସ ପ୍ରକାର ହୈଃ––

Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version

୪୬

ସତ୍ଯପର୍ଯାଯଜାତମୁଚ୍ଛିନତ୍ତି, ନାସଦୁତ୍ପାଦଯତି ଯଦା ତୁ ଦ୍ରଵ୍ଯଗୁଣତ୍ଵେନ ପର୍ଯାଯମୁଖ୍ଯତ୍ଵେନ ଵିଵକ୍ଷ୍ଯତେ ତଦା ପ୍ରାଦୁର୍ଭଵତି, ଵିନଶ୍ଯତି, ସତ୍ପର୍ଯାଯଜାତମତିଵାହିତସ୍ଵକାଲମୁଚ୍ଛିନତ୍ତି, ଅସଦୁପସ୍ଥିତ–ସ୍ଵକାଲମୁତ୍ପାଦ ଯତି ଚେତି. ସ ଖଲ୍ଵଯଂ ପ୍ରସାଦୋଽନେକାନ୍ତଵାଦସ୍ଯ ଯଦୀଦ୍ରଶୋଽପି ଵିରୋଧୋ ନ ଵିରୋଧଃ..୨୧..

-----------------------------------------------------------------------------

ଜବ ଜୀଵ, ପର୍ଯାଯକୀ ଗୌଣତାସେ ଔର ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ମୁଖ୍ଯତାସେ ଵିଵକ୍ଷିତ ହୋତା ହୈ ତବ ଵହ [୧] ଉତ୍ପନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା, [୨] ଵିନଷ୍ଟ ନହୀଂ ହୋତା, [୩] କ୍ରମଵୃତ୍ତିସେ ଵର୍ତନ ନହୀଂ କରତା ଇସଲିଯେ ସତ୍ [–ଵିଦ୍ଯମାନ] ପର୍ଯାଯସମୂକୋେ ଵିନଷ୍ଟ ନହୀଂ କରତା ଔର [୪] ଅସତ୍କୋ [–ଅଵିଦ୍ଯମାନ ପର୍ଯାଯସମୂହକୋ] ଉତ୍ପନ୍ନ ନହୀଂ କରତା; ଔର ଜବ ଜୀଵ ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଗୌଣତାସେ ଔର ପର୍ଯାଯକୀ ମୁଖ୍ଯତାସେ ଵିଵକ୍ଷିତ ହୋତା ହୈ ତବ ଵହ [୧] ଉପଜତା ହୈ, [୨] ଵିନଷ୍ଟ ହୋତା ହୈ, [୩] ଜିସକା ସ୍ଵକାଲ ବୀତ ଗଯା ହୈ ଐସେ ସତ୍ [–ଵିଦ୍ଯମାନ] ପର୍ଯାଯସମୂହକୋ ଵିନଷ୍ଟ କରତା ହୈ ଔର [୪] ଜିସକା ସ୍ଵକାଲ ଉପସ୍ଥିତ ହୁଆ ହୈ [–ଆ ପହୁଁଚା ହୈ] ଐସେ ଅସତ୍କୋ [–ଅଵିଦ୍ଯମାନ ପର୍ଯାଯସମୂହକୋ] ଉତ୍ପନ୍ନ କରତା ହୈ.

ଵହ ପ୍ରସାଦ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଅନେକାନ୍ତଵାଦକା ହୈ କି ଐସା ଵିରୋଧ ଭୀ [ଵାସ୍ତଵମେଂ] ଵିରୋଧ ନହୀଂ ହୈ.. ୨୧..

ଇସପ୍ରକାର ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ସାମାନ୍ଯ ପ୍ରରୂପଣା ସମାପ୍ତ ହୁଈ.

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଜୀଵାଃ] ଜୀଵ, [ପୁଦ୍ଗଲକାଯାଃ] ପୁଦ୍ଗଲକାଯ, [ଆକାଶମ୍] ଆକାଶ ଔର [ଶେଷୌ ଅସ୍ତିକାଯୌ] ଶେଷ ଦୋ ଅସ୍ତିକାଯ [ଅମଯାଃ] ଅକୃତ ହୈଂ, [ଅସ୍ତିତ୍ଵମଯାଃ] ଅସ୍ତିତ୍ଵମଯ ହୈଂ ଔର [ହି] ଵାସ୍ତଵମେଂ [ଲୋକସ୍ଯ କାରଣଭୂତାଃ] ଲୋକକେ କାରଣଭୂତ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ [ଇସ ଗାଥାମେଂ], ସାମାନ୍ଯତଃ ଜିନକା ସ୍ଵରୂପ [ପହଲେ] କହା ଗଯା ହୈ ଐସେ ଛହ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂମେଂସେ ପାଁଚକୋ ଅସ୍ତିକାଯପନା ସ୍ଥାପିତ କିଯା ଗଯା ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅତ୍ର ସାମାନ୍ଯେନୋକ୍ତଲକ୍ଷଣାନାଂ ଷଣ୍ଣାଂ ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ମଧ୍ଯାତ୍ପଶ୍ଚାନାମସ୍ତିକାଯତ୍ଵଂ ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପିତମ୍. ଅକୃତତ୍ଵାତ୍ ଅସ୍ତିତ୍ଵମଯତ୍ଵାତ୍ ଵିଚିତ୍ରାତ୍ମପରିଣତିରୂପସ୍ଯ ଲୋକସ୍ଯ କାରଣତ୍ଵାଚ୍ଚାଭ୍ଯୁପଗମ୍ଯମାନେଷୁ ଷଟ୍ସୁ ଦଵ୍ଯେଷୁ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାକାଶଧର୍ମାଧର୍ମାଃ ପ୍ରଦେଶପ୍ରଚଯାତ୍ମକତ୍ଵାତ୍ ପଞ୍ଚାସ୍ତିକାଯାଃ. ନ ଖଲୁ କାଲସ୍ତଦଭାଵାଦସ୍ତିକାଯ ଇତି ସାମର୍ଥ୍ଯାଦଵସୀଯତ ଇତି.. ୨୨..

ଅତ୍ରାସିତକାଯତ୍ଵେନାନୁକ୍ତସ୍ଯାପି କାଲସ୍ଯାର୍ଥାପନ୍ନତ୍ଵଂ ଦ୍ଯୋତିତମ୍. -----------------------------------------------------------------------------

ହୋନେସେ ଜୋ ସ୍ଵୀକାର [–ସମ୍ମତ] କିଯେ ଗଯେ ହୈଂ ଐସେ ଛହ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂମେଂ ଜୀଵ, ପୁଦ୍ଗଲ, ଆକାଶ, ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ପ୍ରଦେଶପ୍ରଚଯାତ୍ମକ [–ପ୍ରଦେଶୋଂକେ ସମୂହମଯ] ହୋନେସେ ଵେ ପାଁଚ ଅସ୍ତିକାଯ ହୈଂ. କାଲକୋ ପ୍ରଦେଶପ୍ରଚଯାତ୍ମକପନେକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଅସ୍ତିକାଯ ନହୀଂ ହୈଂ ଐସା [ବିନା–କଥନ କିଯେ ଭୀ] ସାମର୍ଥ୍ଯସେ ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ.. ୨୨..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସଦ୍ଭାଵସ୍ଵଭାଵାନାମ୍] ସତ୍ତାସ୍ଵଭାଵଵାଲେ [ଜୀଵାନାମ୍ ତଥା ଏଵ ପୁଦ୍ଗଲାନାମ୍ ଚ] ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ [ପରିଵର୍ତନସମ୍ଭୂତଃ] ପରିଵର୍ତନସେ ସିଦ୍ଧ ହୋନେ ଵାଲେ [କାଲଃ] ଐସା କାଲ [ନିଯମେନ ପ୍ରଜ୍ଞପ୍ତଃ] [ସର୍ଵଜ୍ଞୋଂ ଦ୍ଵାରା] ନିଯମସେ [ନିଶ୍ଚଯସେ] ଉପଦେଶ ଦିଯା ଗଯା ହୈ.

ଟୀକାଃ– କାଲ ଅସ୍ତିକାଯରୂପସେ ଅନୁକ୍ତ [–ନହୀଂ କହା ଗଯା] ହୋନେ ପର ଭୀ ଉସେ ଅର୍ଥପନା [ପଦାର୍ଥପନା] ସିଦ୍ଧ ହୋତା ହୈ ଐସା ଯହାଁ ଦର୍ଶାଯା ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଲୋକ ଛହ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ଅନେକଵିଧ ପରିଣାମରୂପ [–ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯରୂପ] ହୈେ; ଇସଲିଯେ ଛହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ସଚମୁଚ ଲୋକକେ କାରଣ ହୈଂ.

Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version

୪୮

ଇହ ହି ଜୀଵାନାଂ ପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ଚ ସତ୍ତାସ୍ଵଭାଵତ୍ଵାଦସ୍ତି ପ୍ରତିକ୍ଷଣମୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯୈକଵୃତ୍ତିରୂପଃ ପରିଣାମଃ. ସ ଖଲୁ ସହକାରିକାରଣସଦ୍ଭାଵେ ଦ୍ରଷ୍ଟଃ, ଗତିସ୍ଥିତ୍ଯଵଗାହପରିଣାମଵତ୍. ଯସ୍ତୁ ସହକାରିକାରଣଂ ସ କାଲଃ. ତତ୍ପରିଣାମାନ୍ଯଥାନୁପପତିଗମ୍ଯମାନତ୍ଵାଦନୁକ୍ତୋଽପି ନିଶ୍ଚଯକାଲୋଽ–ସ୍ତୀତି ନିଶ୍ଚୀଯତେ. ଯସ୍ତୁ ନିଶ୍ଚଯକାଲପର୍ଯାଯରୂପୋ ଵ୍ଯଵହାରକାଲଃ ସ ଜୀଵପଦ୍ଗଲପରିଣାମେନାଭି–ଵ୍ଯଜ୍ଯମାନତ୍ଵାତ୍ତଦାଯତ୍ତ ଏଵାଭିଗମ୍ଯତ ଏଵେତି.. ୨୩.. -----------------------------------------------------------------------------

ଇସ ଜଗତମେଂ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଜୀଵୋଂକୋ ଔର ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ସତ୍ତାସ୍ଵଭାଵକେ କାରଣ ପ୍ରତିକ୍ଷଣ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଏକଵୃତ୍ତିରୂପ ପରିଣାମ ଵର୍ତତା ହୈ. ଵହ [–ପରିଣାମ] ଵାସ୍ତଵମେଂ ସହକାରୀ କାରଣକେ ସଦ୍ଭାଵମେଂ ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ, ଗତି–ସ୍ଥିତ–ଅଵଗାହପରିଣାମକୀ ଭାଁତି. [ଜିସପ୍ରକାର ଗତି, ସ୍ଥିତି ଔର ଅଵଗାହରୂପ ପରିଣାମ ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଆକାଶରୂପ ସହକାରୀ କାରଣୋଂକେ ସଦ୍ଭାଵମେଂ ହୋତେ ହୈଂ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଏକତାରୂପ ପରିଣାମ ସହକାରୀ କାରଣକେ ସଦ୍ଭାଵମେଂ ହୋତେ ହୈଂ.] ଯହ ଜୋ ସହକାରୀ କାରଣ ସୋ କାଲ ହୈ. ୧ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲକେ ପରିଣାମକୀ ୨ଅନ୍ଯଥା ଅନୁପପତ୍ତି ଦ୍ଵାରା ଜ୍ଞାତ ହୋତା ହୈ ଇସଲିଏ, ନିଶ୍ଚଯକାଲ–[ଅସ୍ତିକାଯରୂପସେ] ଅନୁକ୍ତ ହୋନେ ପର ଭୀ–[ଦ୍ରଵ୍ଯରୂପସେ] ଵିଦ୍ଯମାନ ହୈ ଐସା ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ. ଔର ଜୋ ନିଶ୍ଚଯକାଲକୀ ପର୍ଯାଯରୂପ ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ଵହ, ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ପରିଣାମସେ ଵ୍ଯକ୍ତ [–ଗମ୍ଯ] ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଅଵଶ୍ଯ ତଦାଶ୍ରିତ ହୀ [–ଜୀଵ ତଥା ପୁଦ୍ଗଲକେ ପରିଣାମକେ ଆଶ୍ରିତ ହୀ] ଗିନା ଜାତା ହୈ ..୨୩.. --------------------------------------------------------------------------

Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

-----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [କାଲଃ ଇତି] କାଲ [ନିଶ୍ଚଯକାଲ] [ଵ୍ଯପଗତପଞ୍ଚଵର୍ଣରସଃ] ପାଁଚ ଵର୍ଣ ଔର ପାଁଚ ରସ ରହିତ, [ଵ୍ଯପଗତଦ୍ଵିଗନ୍ଧାଷ୍ଟସ୍ପର୍ଶଃ ଚ] ଦୋ ଗଂଧ ଔର ଆଠ ସ୍ପର୍ଶ ରହିତ, [ଅଗୁରୁଲଘୁକଃ ] ଅଗୁରୁଲଘୁ, [ଅମୂର୍ତଃ] ଅମୂର୍ତ [ଚ] ଔର [ଵର୍ତନଲକ୍ଷଣଃ] ଵର୍ତନାଲକ୍ଷଣଵାଲା ହୈ.

ଲୋକାକାଶକେ ପ୍ରତ୍ଯେକ ପ୍ରଦେଶମେଂ ଏକ–ଏକ କାଲାଣୁ [କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ] ସ୍ଥିତ ହୈ. ଵହ କାଲାଣୁ [କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ] ସୋ ନିଶ୍ଚଯକାଲ ହୈ. ଅଲୋକାକାଶମେଂ କାଲାଣୁ [କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ] ନହୀଂ ହୈ.

ଵହ କାଲ [ନିଶ୍ଚଯକାଲ] ଵର୍ଣ–ଗଂଧ–ରସ–ସ୍ପର୍ଶ ରହିତ ହୈ, ଵର୍ଣାଦି ରହିତ ହୋନେସେ ଅମୂର୍ତ ହୈ ଔର ଅମୂର୍ତ ହୋନେସେ ସୂକ୍ଷ୍ମ, ଅତନ୍ଦ୍ରିଯଜ୍ଞାନଗ୍ରାହ୍ଯ ହୈ. ଔର ଵହ ଷଟ୍ଗୁଣହାନିଵୃଦ୍ଧିସହିତ ଅଗୁରୁଲଘୁତ୍ଵସ୍ଵଭାଵଵାଲା ହୈ. କାଲକା ଲକ୍ଷଣ ଵର୍ତନାହେତୁତ୍ଵ ହୈ; ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପ୍ରକାର ଶୀତଋତୁମେଂ ସ୍ଵଯଂ ଅଧ୍ଯଯନକ୍ରିଯା କରତେ ହୁଏ ପୁରୁଷକୋ ଅଗ୍ନି ସହକାରୀ [–ବହିରଂଗ ନିମିତ୍ତ] ହୈ ଔର ଜିସ ପ୍ରକାର ସ୍ଵଯଂ ଘୁମନେ କୀ କ୍ରିଯା କରତେ ହୁଏ କୁମ୍ଭାରକେ ଚାକକୋ ନୀଚେକୀ କୀଲୀ ସହକାରୀ ହୈ ଉସୀ ପ୍ରକାର ନିଶ୍ଚଯସେ ସ୍ଵଯମେଵ ପରିଣାମକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ଜୀଵ– ପୁଦ୍ଗଲାଦି ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୋ [ଵ୍ଯଵହାରସେ] କାଲାଣୁରୂପ ନିଶ୍ଚଯକାଲ ବହିରଂଗ ନିମିତ୍ତ ହୈ.

ପ୍ରଶ୍ନଃ– ଅଲୋକମେଂ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ ଵହାଁ ଆକାଶକୀ ପରିଣତି କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତୀ ହୈ? -------------------------------------------------------------------------- ଶ୍ରୀ ଅମୃତଚଦ୍ରାଚାର୍ଯଦେଵନେ ଇସ ୨୪ଵୀଂ ଗାଥାକୀ ଟୀକା ଲିଖୀ ନହୀଂ ହୈ ଇସଲିଏ ଅନୁଵାଦମେଂ ଅନ୍ଵଯାର୍ଥକେ ବାଦ ତୁରନ୍ତ

Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version

୫୦

ଅତ୍ର ଵ୍ଯଵହାରକାଲସ୍ଯ କଥଂଚିତ୍ପରାଯତ୍ତତ୍ଵଂ ଦ୍ଯୋତିତମ୍. ପରମାଣୁପ୍ରଚଲନାଯତ୍ତଃ ସମଯଃ. ନଯନପୁଟଘଟନାଯତ୍ତୋ ନିମିଷଃ. ତତ୍ସଂଖ୍ଯାଵିଶେଷତଃ କାଷ୍ଠା କଲା ନାଲୀ -----------------------------------------------------------------------------

ଉତ୍ତରଃ– ଜିସ ପ୍ରକାର ଲଟକତୀ ହୁଈ ଲମ୍ବୀ ଡୋରୀକୋ, ଲମ୍ବେ ବାଁସକୋ ଯା କୁମ୍ହାରକେ ଚାକକୋ ଏକ ହୀ ସ୍ଥାନ ପର ସ୍ପର୍ଶ କରନେ ପର ସର୍ଵତ୍ର ଚଲନ ହୋତା ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ମନୋଜ୍ଞ ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯକା ଅଥଵା ରସନେନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯକା ଶରୀରକେ ଏକ ହୀ ଭାଗମେଂ ସ୍ପର୍ଶ ହୋନେ ପର ଭୀ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଆତ୍ମାମେଂ ସୁଖାନୁଭଵ ହୋତା ହୈ ଔର ଜିସ ପ୍ରକାର ସର୍ପଦଂଶ ଯା ଵ୍ରଣ [ଘାଵ] ଆଦି ଶରୀରକେ ଏକ ହୀ ଭାଗମେଂ ହୋନେ ପର ଭୀ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଆତ୍ମାମେଂ ଦୁଃଖଵେଦନା ହୋତୀ ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ଲୋକାକାଶମେଂ ହୀ ହୋନେ ପର ଭୀ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଆକାଶମେଂ ପରିଣତି ହୋତୀ ହୈ କ୍ଯୋଂକି ଆକାଶ ଅଖଣ୍ଡ ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ.

ଯହାଁ ଯହ ବାତ ମୁଖ୍ଯତଃ ଧ୍ଯାନମେଂ ରଖନା ଚାହିଯେ କି କାଲ କିସୀ ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ପରିଣମିତ ନହୀଂ କରତା, ସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଵତଂତ୍ରତାସେ ସ୍ଵଯମେଵ ପରିଣମିତ ହୋନେଵାଲେ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୋ ଵହ ବାହ୍ଯନିମିତ୍ତମାତ୍ର ହୈ .

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସମଯଃ] ସମଯ, [ନିମିଷଃ] ନିମେଷ, [କାଷ୍ଠା] କାଷ୍ଠା, [କଲା ଚ] କଲା, [ନାଲୀ] ଘଡ଼ୀ, [ତତଃ ଦିଵାରାତ୍ରଃ] ଅହୋରାତ୍ର, [–ଦିଵସ], [ମାସର୍ତ୍ଵଯନସଂଵତ୍ସରମ୍] ମାସ, ଋତୁ, ଅଯନ ଔର ଵର୍ଷ – [ଇତି କାଲଃ] ଐସା ଜୋ କାଲ [ଅର୍ଥାତ୍ ଵ୍ଯଵହାରକାଲ] [ପରାଯତ୍ତଃ] ଵହ ପରାଶ୍ରିତ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ଵ୍ଯଵହାରକାଲକା କଥଂଚିତ୍ ପରାଶ୍ରିତପନା ଦର୍ଶାଯା ହୈ.

ପରମାଣୁକେ ଗମନକେ ଆଶ୍ରିତ ସମଯ ହୈ; ଆଂଖକେ ମିଚନେକେ ଆଶ୍ରିତ ନିମେଷ ହୈ; ଉସକୀ [–ନିମେଷକୀ] ଅମୁକ ସଂଖ୍ଯାସେ କାଷ୍ଠା, କଲା ଔର ଘଡ଼ୀ ହୋତୀ ହୈ; ସୂର୍ଯକେ ଗମନକେ ଆଶ୍ରିତ ଅହୋରାତ୍ର ହୋତା ହୈ; ଔର ଉସକୀ [–ଅହୋରାତ୍ରକୀ] ଅମୁକ ସଂଖ୍ଯାସେ ମାସ, ଋତୁ, ଅଯନ ଔର ଵର୍ଷ ହୋତେ ହୈଂ. –ଐସା ଵ୍ଯଵହାରକାଲ

Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଚ. ଗଗନମଣିଗମନାଯତ୍ତୋ ଦିଵାରାତ୍ରଃ. ତତ୍ସଂଖ୍ଯାଵିଶେଷତଃ ମାସଃ, ଋତୁଃ ଅଯନଂ, ସଂଵତ୍ସରମିତି. ଏଵଂଵିଧୋ ହି ଵ୍ଯଵହାରକାଲଃ କେଵଲକାଲପର୍ଯାଯମାତ୍ରତ୍ଵେନାଵଧାରଯିତୁମଶକ୍ଯତ୍ଵାତ୍ ପରାଯତ୍ତ ଇତ୍ଯୁପମୀଯତ ଇତି.. ୨୫..

----------------------------------------------------------------------------- କେଵଲ କାଲକୀ ପର୍ଯାଯମାତ୍ରରୂପସେ ଅଵଧାରନା ଅଶକଯ ହୋନସେ [ଅର୍ଥାତ୍ ପରକୀ ଅପେକ୍ଷା ବିନା– ପରମାଣୁ, ଆଂଖ, ସୂର୍ଯ ଆଦି ପର ପଦାର୍ଥୋକୀ ଅପେକ୍ଷା ବିନା–ଵ୍ଯଵହାରକାଲକା ମାପ ନିଶ୍ଚିତ କରନା ଅଶକଯ ହୋନେସେ] ଉସେ ‘ପରାଶ୍ରିତ’ ଐସୀ ଉପମା ଦୀ ଜାତୀ ହୈ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ‘ସମଯ’ ନିମିତ୍ତଭୂତ ଐସେ ମଂଦ ଗତିସେ ପରିଣତ ପୁଦ୍ଗଲ–ପରମାଣୁ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଗଟ ହୋତା ହୈ– ମାପା ଜାତା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ପରମାଣୁକୋ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶସେ ଦୂସରେ ଅନନ୍ତର ଆକାଶପ୍ରଦେଶମେଂ ମଂଦଗତିସେ ଜାନେମେଂ ଜୋ ସମଯ ଲଗେ ଉସେ ସମଯ କହା ଜାତା ହୈ]. ‘ନିମେଷ’ ଆଁଖକେ ମିଚନେସେ ପ୍ରଗଟ ହୋତା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ଖୁଲୀ ଆଁଖକେ ମିଚନେମେଂ ଜୋ ସମଯ ଲଗେ ଉସେ ନିମେଷ କହା ଜାତା ହୈ ଔର ଵହ ଏକ ନିମେଷ ଅସଂଖ୍ଯାତ ସମଯକା ହୋତା ହୈ]. ପନ୍ଦ୍ରହ ନିମେଷକା ଏକ ‘କାଷ୍ଠା’, ତୀସ କାଷ୍ଠାକୀ ଏକ ‘କଲା’, ବୀସସେ କୁଛ ଅଧିକ କଲାକୀ ଏକ ‘ଘଡ଼ୀ’ ଔର ଦୋ ଘଡ଼ୀକା ଏକ ‘ମହୂର୍ତ ବନତା ହୈ]. ‘ଅହୋରାତ୍ର’ ସୂର୍ଯକେ ଗମନସେ ପ୍ରଗଟ ହୋତା ହୈ [ଔର ଵହ ଏକ ଅହୋରାତ୍ର ତୀସ ମୁହୂର୍ତକା ହୋତା ହୈ] ତୀସ ଅହୋରାତ୍ରକା ଏକ ‘ମାସ’, ଦୋ ମାସକୀ ଏକ ‘ଋତୁ’ ତୀନ ଋତୁକା ଏକ ‘ଅଯନ’ ଔର ଦୋ ଅଯନକା ଏକ ‘ଵର୍ଷ’ ବନତା ହୈ. – ଯହ ସବ ଵ୍ଯଵହାରକାଲ ହୈେ. ‘ପଲ୍ଯୋପମ’, ‘ସାଗରୋପମ’ ଆଦି ଭୀ ଵ୍ଯଵହାରକାଲକେ ଭେଦ ହୈଂ.

ଉପରୋକ୍ତ ସମଯ–ନିମେଷାଦି ସବ ଵାସ୍ତଵମେଂ ମାତ୍ର ନିଶ୍ଚଯକାଲକୀ ହୀ [–କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ହୀ] ପର୍ଯାଯେଂ ହୈଂ ପରନ୍ତୁ ଵେ ପରମାଣୁ ଆଦି ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଗଟ ହୋତୀ ହୈଂ ଇସଲିଯେ [ଅର୍ଥାତ୍ ପର ପଦାର୍ଥୋଂ ଦ୍ଵାରା ମାପୀ ସକତୀ ହୈଂ ଇସଲିଯେ] ଉନ୍ହେଂ ଉପଚାରସେ ପରାଶ୍ରିତ କହା ଜାତା ହୈ.. ୨୫.. --------------------------------------------------------------------------