Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version

୧୧୨

ନିଶ୍ଚଯେନ ସୁଖଦୁଃଖରୂପାତ୍ମପରିଣାମାନାଂ ଵ୍ଯଵହାରେଣେଷ୍ଟା–ନିଷ୍ଟଵିଷଯାଣାଂ ନିମିତ୍ତମାତ୍ରତ୍ଵାତ୍ପୁଦ୍ଗଲକାଯାଃ ସୁଖଦୁଃଖରୂପଂ ଫଲଂ ପ୍ରଯଚ୍ଛନ୍ତି. ଜୀଵାଶ୍ଚ ନିଶ୍ଚଯେନ ନିମିତ୍ତମାତ୍ରଭୁତଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମନିର୍ଵର୍ତିତସୁଖଦୁଃଖରୂପାତ୍ମପରିଣାମାନାଂ ଵ୍ଯଵହାରେଣ ----------------------------------------------------------------------------- ନିମିତ୍ତମାତ୍ର ହୋନେକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ନିଶ୍ଚଯସେ, ଔର ଈଷ୍ଟାନିଷ୍ଟ ଵିଷଯୋଂକେ ନିମିତ୍ତମାତ୍ର ହୋନେକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଵ୍ଯଵହାରସେ ସୁଖଦୁଃଖରୂପ ଫଲ ଦେତେ ହୈଂ; ତଥା ଜୀଵ ନିମିତ୍ତମାତ୍ରଭୂତ ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମସେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲେ ସୁଖଦୁଃଖରୂପ ଆତ୍ମପରିଣାମୋଂକୋ ଭୋକ୍ତା ହୋନେକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ନିଶ୍ଚଯସେ, ଔର [ନିମିତ୍ତମାତ୍ରଭୂତ] ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମକେ ଉଦଯସେ ସମ୍ପାଦିତ ଈଷ୍ଟାନିଷ୍ଟ ଵିଷଯୋଂକେ ଭୋକ୍ତା ହୋନେକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଵ୍ଯଵହାରସେ, ଉସପ୍ରକାରକା [ସୁଖଦୁଃଖରୂପ] ଫଲ ଭୋଗତେ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ୍ ନିଶ୍ଚଯସେ ସୁଖଦୁଃଖପରିଣାମରୂପ ଔର ଵ୍ଯଵହାରସେ ଈଷ୍ଟାନିଷ୍ଟା ଵିଷଯରୂପ ଫଲ ଭୋଗତେ ହୈଂ]. -------------------------------------------------------------------------- [୧] ସୁଖଦୁଃଖପରିଣାମୋଂମେଂ ତଥା [୨] ଈଷ୍ଟାନିଷ୍ଟ ଵିଷଯୋଂକେ ସଂଯୋଗମେଂ ଶୁଭାଶୁଭ କର୍ମ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୋତେ ହୈଂ, ଇସଲିଯେ ଉନ

ସୁଖଦୁଃଖକେ ଦୋ ଅର୍ଥ ହୋତେ ହୈଃ [୧] ସୁଖଦୁଃଖପରିଣାମ, ଔର [୨] ଈଷ୍ଟାନିଷ୍ଟ ଵିଷଯ. ଜହାଁ ‘ନିଶ୍ଚଯସେ’ କହା ହୈ ଵହାଁ

Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ୋର୍ଂଵ୍ଯକର୍ମୋଦଯାପାଦିତେଷ୍ଟାନିଷ୍ଟଵିଷଯାଣାଂ ଭୋକ୍ତୃତ୍ଵାତ୍ତଥାଵିଧଂ ଫଲଂ ଭୁଞ୍ଜନ୍ତେ ଇତି. ଏତେନ ଜୀଵସ୍ଯ ଭୋକ୍ତୃତ୍ଵଗୁଣୋଽପି ଵ୍ଯାଖ୍ଯାତଃ.. ୬୭..

କର୍ତୃତ୍ଵଭୋକ୍ତୃତ୍ଵଵ୍ଯାଖ୍ଯୋପସଂହାରୋଽଯମ୍.

ତ୍ତ ଏତତ୍ ସ୍ଥିତ୍ତ ନିଶ୍ଚଯେନାତ୍ମନଃ କର୍ମ କର୍ତୃ, ଵ୍ଯଵହାରେଣ ଜୀଵଭାଵସ୍ଯ; ଜୀଵୋଽପି ନିଶ୍ଚଯେନାତ୍ମଭାଵସ୍ଯ କର୍ତା, ଵ୍ଯଵହାରଣେ କର୍ମଣ ଇତି. ଯଥାତ୍ରୋଭଯନଯାଭ୍ଯାଂ କର୍ମ କର୍ତୃ, ତଥୈକେନାପି ନଯେନ ନ -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ତସ୍ମାତ୍] ଇସଲିଯେ [ଅଥ ଜୀଵସ୍ଯ ଭାଵେନ ହି ସଂଯୁକ୍ତମ୍] ଜୀଵକେ ଭାଵସେ ସଂଯୁକ୍ତ ଐସା [କର୍ମ] କର୍ମ [ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମ] [କର୍ତୃ] କର୍ତା ହୈ. [–ନିଶ୍ଚଯସେ ଅପନା କର୍ତା ଔର ଵ୍ଯଵହାରସେ ଜୀଵଭାଵକା କର୍ତା; ପରନ୍ତୁ ଵହ ଭୋକ୍ତା ନହୀଂ ହୈ]. [ଭୋକ୍ତା ତୁ] ଭୋକ୍ତା ତୋ [ଜୀଵଃ ଭଵତି] [ମାତ୍ର] ଜୀଵ ହୈ [ଚେତକଭାଵେନ] ଚେତକଭାଵକେ କାରଣ [କର୍ମଫଲମ୍] କର୍ମଫଲକା.

ଇସଲିଯେ [ପୂର୍ଵୋକ୍ତ କଥନସେ] ଐସା ନିଶ୍ଚିତ ହୁଆ କି–କର୍ମ ନିଶ୍ଚଯସେ ଅପନା କର୍ତା ହୈ, ଵ୍ଯଵହାରସେ ଜୀଵଭାଵକା କର୍ତା ହୈ; ଜୀଵ ଭୀ ନିଶ୍ଚଯସେ ଅପନେ ଭାଵକା କର୍ତା ହୈ, ଵ୍ଯଵହାରସେ କର୍ମକା କର୍ତା ହୈ.

ଜିସ ପ୍ରକାର ଯହ ନଯୋଂସେ କର୍ମ କର୍ତା ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଏକ ଭୀ ନଯସେ ଵହ ଭୋକ୍ତା ନହୀଂ ହୈ. କିସଲିଯେ? କ୍ଯୋଂକି ଉସେେ ଚୈତନ୍ଯପୂର୍ଵକ ଅନୁଭୂତିକା ସଦ୍ଭାଵ ନହୀଂ ହୈ. ଇସଲିଯେ ଚେତନାପନେ କେ କାରଣ

-------------------------------------------------------------------------- ଜୋ ଅନୁଭୂତି ଚୈତନ୍ଯପୂର୍ଵକ ହୋ ଉସୀକୋ ଯହାଁ ଭୋକ୍ତୃତ୍ଵ କହା ହୈ, ଉସକେ ଅତିରିକ୍ତ ଅନ୍ଯ ଅନୁଭୂତିକୋ ନହୀଂ.

Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version

୧୧୪

ଭୋକ୍ତୃ. କୁତଃ? ଚୈତନ୍ଯପୂର୍ଵକାନୁଭୂତିସଦ୍ଭାଵାଭାଵାତ୍. ତତଶ୍ଚେତ–ନତ୍ଵାତ୍ କେଵଲ ଏଵ ଜୀଵଃ କର୍ମଫଲଭୂତାନାଂ କଥଂଚିଦାତ୍ମନଃ ସୁଖଦୁଃଖପରିଣାମାନାଂ କଥଂଚିଦିଷ୍ଟା–ନିଷ୍ଟଵିଷଯାଣାଂ ଭୋକ୍ତା ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଇତି.. ୬୮..

କର୍ମସଂଯୁକ୍ତତ୍ଵମୁଖେନ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଗୁଣଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମେତତ୍. ଏଵମଯମାତ୍ମା ପ୍ରକଟିତପ୍ରଭୁତ୍ଵଶକ୍ତିଃ ସ୍ଵକୈଃ କର୍ମଭିର୍ଗୃହୀତକର୍ତୃତ୍ଵଭୋକ୍ତୃତ୍ଵାଧିକାରୋଽନାଦିମୋହା– ଵଚ୍ଛନ୍ନତ୍ଵାଦୁପଜାତଵିପରୀତାଭିନିଵେଶଃ ପ୍ରତ୍ଯସ୍ତମିତସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନଜ୍ଯୋତିଃ ସାଂତମନଂତଂ ଵା ସଂସାରଂ ପରିଭ୍ରମତୀତି.. ୬୯.. ----------------------------------------------------------------------------- ମାତ୍ର ଜୀଵ ହୀ କର୍ମଫଲକା – କଥଂଚିତ୍ ଆତ୍ମାକେ ସୁଖଦୁଃଖପରିଣାମୋଂକା ଔର କଥଂଚିତ୍ ଈଷ୍ଟାନିଷ୍ଟ ଵିଷଯୋଂକା – ଭୋକ୍ତା ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହୈ.. ୬୮..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଏଵଂ] ଇସ ପ୍ରକାର [ସ୍ଵକୈଃ କର୍ମଭିଃ] ଅପନେ କର୍ମୋଂସେ [କର୍ତା ଭୋକ୍ତା ଭଵନ୍] କର୍ତା– ଭୋକ୍ତା ହୋତା ହୁଆ [ଆତ୍ମା] ଆତ୍ମା [ମୋହସଂଛନ୍ନଃ] ମୋହାଚ୍ଛାଦିତ ଵର୍ତତା ହୁଆ [ପାରମ୍ ଅପାରଂ ସଂସାରଂ] ସାନ୍ତ ଅଥଵା ଅନନ୍ତ ସଂସାରମେଂ [ହିଂଡତେ] ପରିଭ୍ରମଣ କରତା ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, କର୍ମସଂଯୁକ୍ତପନେକୀ ମୁଖ୍ଯତାସେ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଗୁଣକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ହୈ.

ଇସ ପ୍ରକାର ପ୍ରଗଟ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଶକ୍ତିକେ କାରଣ ଜିସନେ ଅପନେ କର୍ମୋଂ ଦ୍ଵାରା [–ନିଶ୍ଚଯସେ ଭାଵକର୍ମୋଂ ଔର ଵ୍ଯଵହାରସେ ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମୋଂ ଦ୍ଵାରା] କର୍ତୃତ୍ଵ ଔର ଭୋକ୍ତୃତ୍ଵକା ଅଧିକାର ଗ୍ରହଣ କିଯା ହୈ ଐସେ ଇସ ଆତ୍ମାକୋ, ଅନାଦି ମୋହାଚ୍ଛାଦିତପନେକେ କାରଣ ଵିପରୀତ ଅଭିନିଵେଶକୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋନେସେ ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନଜ୍ଯୋତି ଅସ୍ତ ହୋ ଗଈ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଵହ ସାନ୍ତ ଅଥଵା ଅନନ୍ତ ସଂସାରମେଂ ପରିଭ୍ରମଣ କରତା ହୈ. [ଇସ ପ୍ରକାର ଜୀଵକେ କର୍ମସହିତପନେକୀ ମୁଖ୍ଯତାପୂର୍ଵକ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଗୁଣକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ କିଯା ଗଯା..] ୬୯.. -------------------------------------------------------------------------- ଅଭିନିଵେଶ =ଅଭିପ୍ରାଯ; ଆଗ୍ରହ.

Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

କର୍ମଵିଯୁକ୍ତତ୍ଵମୁଖେନ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଗୁଣଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମେତତ୍. ଅଯମେଵାତ୍ମା ଯଦି ଜିନାଜ୍ଞଯା ମାର୍ଗମୁପଗମ୍ଯୋପଶାଂତକ୍ଷୀଣମୋହତ୍ଵାତ୍ପ୍ରହୀଣଵିପରୀତାଭିନିଵେଶଃ ସମୁଦ୍ଭିନ୍ନସମ୍ଗ୍ଜ୍ଞାନଜ୍ଯୋତିଃ କର୍ତୃତ୍ଵଭୋକ୍ତୃତ୍ଵାଧିକାରଂ ପରିସମାପ୍ଯ ସମ୍ଯକ୍ପ୍ରକଟିତପ୍ରଭୁତ୍ଵଶକ୍ତିର୍ଜ୍ଞାନସ୍ଯୈ– ଵାନୁମାର୍ଗେଣ ଚରତି, ତଦା ଵିଶୁଦ୍ଧାତ୍ମତତ୍ତ୍ଵୋପଲଂଭରୂପମପଵର୍ଗନଗରଂ ଵିଗାହତ ଇତି.. ୭୦.. -----------------------------------------------------------------------------

[ଉପଶାଂତକ୍ଷୀଣମୋହଃ] ଉପଶାଂତକ୍ଷୀଣମୋହ ହୋତା ହୁଆ [ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସେ ଦର୍ଶନମୋହକା ଉପଶମ, କ୍ଷଯ ଅଥଵା କ୍ଷଯୋପଶମ ହୁଆ ହୈ ଐସା ହୋତା ହୁଆ] [ଜ୍ଞାନାନୁମାର୍ଗଚାରୀ] ଜ୍ଞାନାନୁମାର୍ଗମେଂ ଵିଚରତା ହୈ [–ଜ୍ଞାନକା ଅନୁସରଣ କରନେଵାଲେ ମାର୍ଗେ ଵର୍ତତା ହୈ], [ଧୀରଃ] ଵହ ଧୀର ପୁରୁଷ [ନିର୍ଵାଣପୁରଂ ଵ୍ରଜତି] ନିର୍ଵାଣପୁରକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, କର୍ମଵିଯୁକ୍ତପନେକୀ ମୁଖ୍ଯତାସେ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଗୁଣକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ହୈ.

ଜବ ଯହୀ ଆତ୍ମା ଜିନାଜ୍ଞା ଦ୍ଵାରା ମାର୍ଗକୋ ପ୍ରାପ୍ତ କରକେ, ଉପଶାଂତକ୍ଷୀଣମୋହପନେକେ କାରଣ [ଦର୍ଶନମୋହକେ ଉପଶମ, କ୍ଷଯ ଅଥଵା କ୍ଷଯୋପଶମକେ କାରଣ] ଜିସେ ଵିପରୀତ ଅଭିନିଵେଶ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାନେସେ ସମ୍ଯଗ୍ଜ୍ଞାନଜ୍ଯୋତି ପ୍ରଗଟ ହୁଈ ହୈ ଐସା ହୋତା ହୁଆ, କର୍ତୃତ୍ଵ ଔର ଭୋକ୍ତୃତ୍ଵକେ ଅଧିକାରକୋ ସମାପ୍ତ କରକେ ସମ୍ଯକ୍ରୂପସେ ପ୍ରଗଟ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଶକ୍ତିଵାନ ହୋତା ହୁଆ ଜ୍ଞାନକା ହୀ ଅନୁସରଣ କରନେଵାଲେ ମାର୍ଗମେଂ ଵିଚରତା ହୈ --------------------------------------------------------------------------

Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version

୧୧୬

ଅଥ ଜୀଵଵିକଲ୍ପା ଉଚ୍ଯନ୍ତେ.

----------------------------------------------------------------------------- [–ପ୍ରଵର୍ତତା ହୈ, ପରିଣମିତ ହୋତା ହୈ, ଆଚରଣ କରତା ହୈ], ତବ ଵହ ଵିଶୁଦ୍ଧ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ଵକୀ ଉପଲବ୍ଧିରୂପ ଅପଵର୍ଗନଗରକୋ [ମୋକ୍ଷପୁରକୋ] ପ୍ରାପ୍ତ କରତା ହୈ. [ଇସ ପ୍ରକାର ଜୀଵକେ କର୍ମରହିତପନେକୀ ମୁଖ୍ଯତାପୂର୍ଵକ ପ୍ରଭୁତ୍ଵଗୁଣକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ କିଯା ଗଯା ..] ୭୦..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସଃ ମହାତ୍ମା] ଵହ ମହାତ୍ମା [ଏକଃ ଏଵ] ଏକ ହୀ ହୈ, [ଦ୍ଵିଵିକଲ୍ପଃ] ଦୋ ଭେଦଵାଲା ହୈ ଔର [ତ୍ରିଲକ୍ଷଣଃ ଭଵତି] ତ୍ରିଲକ୍ଷଣ ହୈ; [ଚତୁଶ୍ଚଂକ୍ରମଣଃ] ଔର ଉସେ ଚତୁର୍ଵିଧ ଭ୍ରମଣଵାଲା [ଚ] ତଥା [ପଞ୍ଚାଗ୍ରଗୁଣପ୍ରଧାନଃ] ପାଁଚ ମୁଖ୍ଯ ଗୁଣୋସେ ପ୍ରଧାନତାଵାଲା [ଭଣିତଃ] କହା ହୈ. [ଉପଯୁକ୍ତଃ ଜୀଵଃ] ଉପଯୋଗୀ ଐସା ଵହ ଜୀଵ [ଷଟ୍କାପକ୍ରମଯୁକ୍ତଃ] ଛହ ଅପକ୍ରମ ସହିତ, [ସପ୍ତଭଂଗସଦ୍ଭାଵଃ] ସାତ ଭଂଗପୂର୍ଵକ ସଦ୍ଭାଵଵାନ, [ଅଷ୍ଟାଶ୍ରଯଃ] ଆଠକେ ଆଶ୍ରଯରୂପ, [ନଵାର୍ଥଃ] ନୌ–ଅର୍ଥରୂପ ଔର [ଦଶସ୍ଥାନଗଃ] ଦଶସ୍ଥାନଗତ [ଭଣିତଃ] କହା ଗଯା ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ଅପକ୍ରମ=[ସଂସାରୀ ଜୀଵକୋ ଅନ୍ଯ ଭଵମେଂ ଜାତେ ହୁଏ] ଅନୁଶ୍ରେଣୀ ଗମନ ଅର୍ଥାତ୍ ଵିଦିଶାଓଂକୋ ଛୋଡ଼କର ଗମନ.

Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ସ ଖଲୁ ଜୀଵୋ ମହାତ୍ମା ନିତ୍ଯଚୈତନ୍ଯୋପଯୁକ୍ତତ୍ଵାଦେକ ଏଵ, ଜ୍ଞାନଦର୍ଶନଭେଦାଦ୍ଵିଵିକଲ୍ପଃ, କର୍ମଫଲକାର୍ଯଜ୍ଞାନଚେତନାଭେଦେନ ଲକ୍ଷ୍ଯମାଣତ୍ଵାତ୍ରିଲକ୍ଷଣଃ ଧ୍ରୌଵ୍ଯୋତ୍ପାଦଵିନାଶଭେଦେନ ଵା, ଚତସୃଷୁ ଗତିଷୁ ଚଂକ୍ରମଣତ୍ଵାଚ୍ଚତୁଶ୍ଚଂକ୍ରମଣଃ, ପଞ୍ଚଭିଃ ପାରିଣାମିକୌଦଯିକାଦିଭିରଗ୍ରଗୁଣୈଃ ପ୍ରଧାନତ୍ଵାତ୍ପଞ୍ଚାଗ୍ରଗୁଣପ୍ରଧାନଃ, ଚତସୃଷୁ ଦିକ୍ଷୂର୍ଧ୍ଵମଧଶ୍ଚେତି ଭଵାଂତରସଂକ୍ରମଣଷଟ୍କେନାପକ୍ରମେଣ ଯୁକ୍ତତ୍ଵାତ୍ଷଟ୍କାପକ୍ରମଯୁକ୍ତଃ, ଅସିତ– ନାସ୍ତ୍ଯାଦିଭିଃ ସପ୍ତଭଙ୍ଗୈଃ ସଦ୍ଭାଵୋ ଯସ୍ଯେତି ସପ୍ତଭଙ୍ଗସଦ୍ଭାଵଃ ଅଷ୍ଟାନାଂ କର୍ମଣାଂ ଗୁଣାନାଂ ଵା ଆଶ୍ରଯତ୍ଵାଦଷ୍ଟାଶ୍ରଯଃ, ନଵପଦାର୍ଥରୂପେଣ ଵର୍ତନାନ୍ନଵାର୍ଥଃ, ପୃଥିଵ୍ଯପ୍ତେଜୋଵାଯୁଵନସ୍ପତିସାଧାରଣପ୍ରତ୍ଯେକ–ଦ୍ଵିତ୍ରିଚତୁଃ ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିଯରୂପେଷୁ ଦଶସୁ ସ୍ଥାନେଷୁ ଗତତ୍ଵାଦ୍ରଶସ୍ଥାନଗ ଇତି.. ୭୧–୭୨..

-----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଵହ ଜୀଵ ମହାତ୍ମା [୧] ଵାସ୍ତଵମେଂ ନିତ୍ଯଚୈତନ୍ଯ–ଉପଯୋଗୀ ହୋନେସେ ‘ଏକ ’ ହୀ ହୈ; [୨] ଜ୍ଞାନ ଔର ଦର୍ଶନ ଐସେ ଭେଦୋଂକେ କାରଣ ‘ଦୋ ଭେଦଵାଲା’ ହୈ; [୩] କର୍ମଫଲଚେତନା, କାର୍ଯଚେତନା ଔର ଜ୍ଞାନଚେତନା ଐସେ ଭେଦୋଂଂ ଦ୍ଵାରା ଅଥଵା ଧ୍ରୌଵ୍ଯ, ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵିନାଶ ଐସେ ଭେଦୋଂ ଦ୍ଵାରା ଲକ୍ଷିତ ହୋନେସେ ‘ତ୍ରିଲକ୍ଷଣ [ତୀନ ଲକ୍ଷଣଵାଲା]’ ହୈ; [୪] ଚାର ଗତିଯୋଂମେଂ ଭ୍ରମଣ କରତା ହୈ ଇସଲିଯେ ‘ଚତୁର୍ଵିଧ ଭ୍ରମଣଵାଲା’ ହୈ; [୫] ପାରିଣାମିକ ଔଦଯିକ ଇତ୍ଯାଦି ପାଁଚ ମୁଖ୍ଯ ଗୁଣୋଂ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଧାନତା ହୋନେସେ ‘ପାଁଚ ମୁଖ୍ଯ ଗୁଣୋଂସେ ପ୍ରଧାନତାଵାଲା’ ହୈ; [୬] ଚାର ଦିଶାଓଂମେଂ, ଊପର ଔର ନୀଚେ ଇସ ପ୍ର୍ରକାର ଷଡ୍ଵିଧ ଭଵାନ୍ତରଗମନରୂପ ଅପକ୍ରମସେ ଯୁକ୍ତ ହୋନେକେ କାରଣ [ଅର୍ଥାତ୍ ଅନ୍ଯ ଭଵମେଂ ଜାତେ ହୁଏ ଉପରୋକ୍ତ ଛହ ଦିଶାଓଂମେଂ ଗମନ ହୋତା ହୈ ଇସଲିଯେ] ‘ଛହ ଅପକ୍ରମ ସହିତ’ ହୈ; [୭] ଅସ୍ତି, ନାସ୍ତି ଆଦି ସାତ ଭଂଗୋ ଦ୍ଵାରା ଜିସକା ସଦ୍ଭାଵ ହୈ ଐସା ହୋନେସେ ‘ସାତ ଭଂଗପୂର୍ଵକ ସଦ୍ଭାଵଵାନ’ ହୈ; [୮] [ଜ୍ଞାନାଵରଣୀଯାଦି] ଆଠ କର୍ମୋଂକେ ଅଥଵା [ସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵାଦି] ଆଠ ଗୁଣୋଂକେ ଆଶ୍ରଯଭୂତ ହୋନେସେ ‘ଆଠକେ ଆଶ୍ରଯରୂପ’ ହୈ; [୯] ନଵ ପଦାର୍ଥରୂପସେ ଵର୍ତତା ହୈ ଇସଲିଯେ ‘ନଵ–ଅର୍ଥରୂପ’ ହୈ; [୧୦] ପୃଥ୍ଵୀ, ଜଲ, ଅଗ୍ନି, ଵାଯୁ, ସାଧାରଣ ଵନସ୍ପତି, ପ୍ରତ୍ଯେକ ଵନସ୍ପତି, ଦ୍ଵୀନ୍ଦ୍ରିଯ, ତ୍ରୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଚତୁରିନ୍ଦ୍ରିଯ ଔର ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯରୂପ ଦଶ ସ୍ଥାନୋମେଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେସେ ‘ଦଶସ୍ଥାନଗତ’ ହୈ.. ୭୧– ୭୨.. --------------------------------------------------------------------------

Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version

୧୧୮

ଅଥ ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍.

-----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ପ୍ରକୃତିସ୍ଥିତ୍ଯନୁଭାଗପ୍ରଦେଶବଂଧୈଃ] ପ୍ରକୃତିବନ୍ଧ, ସ୍ଥିତିବନ୍ଧ, ଅନୁଭାଗବନ୍ଧ ଔର ପ୍ରଦେଶବନ୍ଧସେ [ସର୍ଵତଃ ମୁକ୍ତଃ] ସର୍ଵତଃ ମୁକ୍ତ ଜୀଵ [ଊଧ୍ଵଂ ଗଚ୍ଛତି] ଊର୍ଧ୍ଵଗମନ କରତା ହୈ; [ଶେଷାଃ] ଶେଷ ଜୀଵ [ଭଵାନ୍ତରମେଂ ଜାତେ ହୁଏ] [ଵିଦିଗ୍ଵର୍ଜା ଗତିଂ ଯାଂତି] ଵିଦିଶାଏଁ ଛୋଡ଼ କର ଗମନ କରତେ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ବଦ୍ଧ ଜୀଵକୋ କର୍ମନିମିତ୍ତକ ଷଡ୍ଵିଧ ଗମନ [ଅର୍ଥାତ୍ କର୍ମ ଜିସମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୈଂ ଐସା ଛହ ଦିଶାଓଂଂମେଂ ଗମନ] ହୋତା ହୈ; ମୁକ୍ତ ଜୀଵକୋ ଭୀ ସ୍ଵାଭାଵିକ ଐସା ଏକ ଊର୍ଧ୍ଵଗମନ ହୋତା ହୈ. – ଐସା ଯହାଁ କହା ହୈ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ସମସ୍ତ ରାଗାଦିଵିଭାଵ ରହିତ ଐସା ଜୋ ଶୁଦ୍ଧାତ୍ମାନୁଭୂତିଲକ୍ଷଣ ଧ୍ଯାନ ଉସକେ ବଲ ଦ୍ଵାରା ଚତୁର୍ଵିଧ ବନ୍ଧସେ ସର୍ଵଥା ମୁକ୍ତ ହୁଆ ଜୀଵ ଭୀ, ସ୍ଵାଭାଵିକ ଅନନ୍ତ ଜ୍ଞାନାଦି ଗୁଣୋଂସେ ଯୁକ୍ତ ଵର୍ତତା ହୁଆ, ଏକସମଯଵର୍ତୀ ଅଵିଗ୍ରହଗତି ଦ୍ଵାରା [ଲୋକାଗ୍ରପର୍ଯଂତ] ସ୍ଵାଭାଵିକ ଊର୍ଧ୍ଵଗମନ କରତା ହୈ. ଶେଷ ସଂସାରୀ ଜୀଵ ମରଣାନ୍ତମେଂ ଵିଦିଶାଏଁ ଛୋଡ଼କର ପୂର୍ଵୋକ୍ତ ଷଟ୍–ଅପକ୍ରମସ୍ଵରୂପ [କର୍ମନିମିତ୍ତକ] ଅନୁଶ୍ରେଣୀଗମନ କରତେ ହୈଂ.. ୭୩..

ଇସ ପ୍ରକାର ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ସମାପ୍ତ ହୁଆ.

ଅବ ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯଵିକଲ୍ପାଦେଶୋଽଯମ୍.

ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯାଣି ହି କଦାଚିତ୍ସ୍କଂଧପର୍ଯାଯେଣ, କଦାଚିତ୍ସ୍କଂଧଦେଶପର୍ଯାଯେଣ, କଦାଚିତ୍ସ୍କଂଧପ୍ରଦେଶପର୍ଯାଯେଣ, କଦାଚିତ୍ପରମାଣୁତ୍ଵେନାତ୍ର ତିଷ୍ଟନ୍ତି. ନାନ୍ଯା ଗତିରସ୍ତି. ଇତି ତେଷାଂ ଚତୁର୍ଵିକଲ୍ପତ୍ଵମିତି.. ୭୪..

-----------------------------------------------------------------------------

[ସ୍କଂଧାଃ ଚ] ସ୍କଂଧ, [ସ୍କଂଧଦେଶାଃ] ସ୍କଂଧଦେଶ [ସ୍କଂଧପ୍ରଦେଶାଃ] ସ୍କଂଧପ୍ରଦେଶ [ଚ] ଔର [ପରମାଣଵଃ ଭଵନ୍ତି ଇତି] ପରମାଣୁୁ.

ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯ କଦାଚିତ୍ ସ୍କଂଧପର୍ଯାଯସେ, କଦାଚିତ୍ ସ୍କଂଧଦେଶରୂପ ପର୍ଯାଯସେ, କଦାଚିତ୍ ସ୍କଂଧପ୍ରଦେଶରୂପ ପର୍ଯାଯସେ ଔର କଦାଚିତ୍ ପରମାଣୁରୂପସେ ଯହାଁ [ଲୋକମେଂ] ହୋତେ ହୈଂ; ଅନ୍ଯ କୋଈ ଗତି ନହୀଂ ହୈ. ଇସ ପ୍ରକାର ଉନକେ ଚାର ଭେଦ ହୈଂ.. ୭୪..

ସ୍କଂଧ ହୈ. [ତସ୍ଯ ଅର୍ଧଂ ତୁ] ଉସକେ ଅର୍ଧକୋ [ଦେଶଃ ଇତି ଭଣନ୍ତି] ଦେଶ କହତେ ହୈଂ, [ଅର୍ଧାଧଂ ଚ] ଅର୍ଧକା ଅର୍ଧ ଵହ [ପ୍ରଦେଶଃ] ପ୍ରଦେଶ ହୈ [ଚ] ଔର [ଅଵିଭାଗୀ] ଅଵିଭାଗୀ ଵହ [ପରମାଣୁଃ ଏଵ] ସଚମୁଚ ପରମାଣୁ ହୈ. ------------------------------------------------------------------------

Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version

୧୨୦

ସ୍କଂଧପ୍ରଦେଶୋ ନାମ ପର୍ଯାଯଃ. ଏଵଂ ଭେଦଵଶାତ୍ ଦ୍ଵଯଣୁକସ୍କଂଧାଦନଂତାଃ ସ୍କଂଧପ୍ରଦେଶପର୍ଯାଯାଃ ନିର୍ଵିଭାଗୈକପ୍ରଦେଶଃ ସ୍କଂଧସ୍ଯାଂତ୍ଯୋ ଭେଦଃ ପରମାଣୁରେକଃ. ପୁନରପି ଦ୍ଵଯୋଃ ପରମାଣ୍ଵୋଃ ସଂଧାତାଦେକୋ ଦ୍ଵଯଣୁକସ୍କଂଧପର୍ଯାଯଃ. ଏଵଂ ସଂଧାତଵଶାଦନଂତାଃ ସ୍କଂଧପର୍ଯାଯାଃ. ଏଵଂ ଭେଦସଂଧାତାଭ୍ଯାମପ୍ଯନଂତା ଭଵଂତୀତି.. ୭୫.. -----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହ, ପୁଦ୍ଗଲ ଭେଦୋଂକା ଵର୍ଣନ ହୈ ଅନନ୍ତାନନ୍ତ ପରମାଣୁଓଂସେ ନିର୍ମିତ ହୋନେ ପର ଭୀ ଜୋ ଏକ ହୋ ଵହ ସ୍କଂଧ ନାମକୀ ପର୍ଯାଯ ହୈ; ଉସକୀ ଆଧୀ ସ୍କଂଧଦେଶ ନାମକ ପର୍ଯାଯ ହୈ; ଆଧୀକୀ ଆଧୀ ସ୍କଂଧପ୍ରଦେଶ ନାମକୀ ପର୍ଯାଯ ହୈ. ଇସ ପ୍ରକାର ଭେଦକେ କାରଣ [ପୃଥକ ହୋନକେ କାରଣ] ଦ୍ଵି–ଅଣୁକ ସ୍କଂଧପର୍ଯଂତ ଅନନ୍ତ ସ୍କଂଧପ୍ରଦେଶରୂପ ପର୍ଯାଯେଂ ହୋତୀ ହୈଂ. ନିର୍ଵିଭାଗ–ଏକ–ପ୍ରଦେଶଵାଲା, ସ୍କଂଧକା ଅନ୍ତିମ ଅଂଶ ଵହ ଏକ ପରମାଣୁ ହୈ. [ଇସ ପ୍ରକାର ଭେଦସେ ହୋନେଵାଲେ ପୁଦ୍ଗଲଵିକଲ୍ପୋଂକା ଵର୍ଣନ ହୁଆ.]

ପୁନଶ୍ଚ, ଦୋ ପରମାଣୁଓଂକେ ସଂଘାତସେ [ମିଲନେସେ] ଏକ ଦ୍ଵିଅଣୁକ–ସ୍କଂଧରୂପ ପର୍ଯାଯ ହୋତୀ ହୈ. ଇସ ପ୍ରକାର ସଂଘାତକେ କାରଣ [ଦ୍ଵିଅଣୁକସ୍କଂଧକୀ ଭାଁତି ତ୍ରିଅଣୁକ–ସ୍କଂଧ, ଚତୁରଣୁକ–ସ୍କଂଧ ଇତ୍ଯାଦି] ଅନନ୍ତ ସ୍କଂଧରୂପ ପର୍ଯାଯେଂ ହୋତୀ ହୈ. [ଇସ ପ୍ରକାର ସଂଘାତସେ ହୋନେଵାଲେ ପୁଦ୍ଗଲଵିକଲ୍ପକା ଵର୍ଣନ ହୁଆ. ]

ଇସ ପ୍ରକାର ଭେଦ–ସଂଘାତ ଦୋନୋଂସେ ଭୀ [ଏକ ସାଥ ଭେଦ ଔର ସଂଘାତ ଦୋନୋ ହୋନେସେ ଭୀ] ଅନନ୍ତ [ସ୍କଂଧରୂପ ପର୍ଯାଯେଂ] ହୋତୀ ହୈଂ. [ଇସ ପ୍ରକାର ଭେଦ–ସଂଘାତସେ ହୋନେଵାଲେ ପୁଦ୍ଗଲଵିକଲ୍ପକା ଵର୍ଣନ ହୁଆ..] ୭୫.. -------------------------------------------------------------------------- ଭେଦସେ ହୋନେଭାଲେ ପୁଦ୍ଗଲଵିକଲ୍ପୋଂକା [ପୁଦ୍ଗଲଭେଦୋଂକା] ଟୀକାକାର ଶ୍ରୀ ଜଯସେନାଚାର୍ଯନେେ ଜୋ ଵର୍ଣନ କିଯା ହୈ ଉସକା

Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ସ୍କଂଧାନାଂ ପୁଦ୍ଗଲଵ୍ଯଵହାରସମର୍ଥନମେତତ୍.

ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣଗୁଣଵିଶେଷୈଃ ଷଟ୍ସ୍ଥାନପତିତଵୃଦ୍ଧିହାନିଭିଃ ପୂରଣଗଲନଧର୍ମତ୍ଵାତ୍ ସ୍କଂଧ– ଵ୍ଯକ୍ତ୍ଯାଵିର୍ଭାଵତିରୋଭାଵାଭ୍ଯାମପି ଚ ପୂରଣଗଲନୋପପତ୍ତେଃ ପରମାଣଵଃ ପୁଦ୍ଗଲା ଇତି ନିଶ୍ଚୀଯଂତେ. ସ୍କଂଧାସ୍ତ୍ଵନେକପୁଦ୍ଗଲମଯୈକପର୍ଯାଯତ୍ଵେନ ପୁଦ୍ଗଲେଭ୍ଯୋଽନନ୍ଯତ୍ଵାତ୍ପୁଦ୍ଗଲା ଇତି -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ବାଦରସୌକ୍ଷ୍ମ୍ଯଗତାନାଂ] ବାଦର ଔର ସୂକ୍ଷ୍ମରୂପସେ ପରିଣତ [ସ୍କଂଧାନାଂ] ସ୍କଂଧୋଂକୋ [ପୁଦ୍ଗଲଃ] ‘ପୁଦ୍ଗଲ’ [ଇତି] ଐସା [ଵ୍ଯଵହାରଃ] ଵ୍ଯଵହାର ହୈ. [ତେ] ଵେ [ଷଟ୍ପ୍ରକାରାଃ ଭଵନ୍ତି] ଛହ ପ୍ରକାରକେ ହୈଂ, [ଯୈଃ] ଜିନସେ [ତ୍ରୈଲୋକ୍ଯଂ] ତୀନ ଲୋକ [ନିଷ୍ପନ୍ନମ୍] ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ସ୍କଂଧୋଂମେଂ ‘ପୁଦ୍ଗଲ’ ଐସା ଜୋ ଵ୍ଯଵହାର ହୈ ଉସକା ଯହ ସମର୍ଥନ ହୈ.

[୧] ଜିନମେଂ ଷଟ୍ସ୍ଥାନପତିତ [ଛହ ସ୍ଥାନୋଂମେଂ ସମାଵେଶ ପାନେଵାଲୀ] ଵୃଦ୍ଧିହାନି ହୋତୀ ହୈ ଐସେ ସ୍ପର୍ଶ– ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣରୂପ ଗୁଣଵିଶେଷୋଂକେ କାରଣ [ପରମାଣୁ] ‘ପୂରଣଗଲନ’ ଧର୍ମଵାଲେ ହୋନେସେ ତଥା [୨] ସ୍କଂଧଵ୍ଯକ୍ତିକେ [–ସ୍କଂଧପର୍ଯାଯକେ] ଆଵିର୍ଭାଵ ଔର ତିରୋଭାଵକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଭୀ [ପରମାଣୁଓଂମେଂ] --------------------------------------------------------------------------

Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version

୧୨୨

ଵ୍ଯଵହ୍ରିଯଂତେ, ତଥୈଵ ଚ ବାଦରସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵପରିଣାମଵିକଲ୍ପୈଃ ଷଟ୍ପ୍ରକାରତାମାପଦ୍ଯ ତ୍ରୈଲୋକ୍ଯରୂପେଣ ନିଷ୍ପଦ୍ଯ ସ୍ଥିତଵଂତ ଇତି. ତଥା ହି–ବାଦରବାଦରାଃ, ବାଦରାଃ, ବାଦରସୂକ୍ଷ୍ମାଃ, ସୂକ୍ଷ୍ମବାଦରାଃ, ସୂକ୍ଷ୍ମାଃ, ସୂକ୍ଷ୍ମ–ସୂକ୍ଷ୍ମା ଇତି. ତତ୍ର ଛିନ୍ନାଃ ସ୍ଵଯଂ ସଂଧାନାସମର୍ଥାଃ କାଷ୍ଠପାଷାଣଦଯୋ ବାଦରବାଦରାଃ. ଛିନ୍ନାଃ ସ୍ଵଯଂ ସଂଧାନସମର୍ଥାଃ କ୍ଷୀରଧୃତତୈଲତୋଯରସପ୍ରଭୃତଯୋ ବାଦରାଃ. ସ୍ଥୂଲୋପଲଂଭା ଅପି ଛେତ୍ତୁଂ ଭେତ୍ତୁମାଦାତୁମଶକ୍ଯାଃ ଛାଯାତପତମୋଜ୍ଯୋତ୍ସ୍ତ୍ରାଦଯୋ ବାଦରସୂକ୍ଷ୍ମାଃ. ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵେଽପି ସ୍ଥୂଲୋପଲଂଭାଃ ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଶବ୍ଦାଃ ସୂକ୍ଷ୍ମ–ବାଦରାଃ. ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵେଽପି ହି କରଣାନୁପଲଭ୍ଯାଃ କର୍ମଵର୍ଗଣାଦଯଃ ସୂକ୍ଷ୍ମାଃ. ଅତ୍ଯଂତସୂକ୍ଷ୍ମାଃ କର୍ମଵର୍ଗଣା–ଭ୍ଯୋଽଧୋ ଦ୍ଵଯଣୁକ ସ୍କଂଧପର୍ଯନ୍ତାଃ ସୂକ୍ଷ୍ମସୂକ୍ଷ୍ମା ଇତି.. ୭୬.. ----------------------------------------------------------------------------- ‘ପୂରଣ – ଗଲନ’ ଘଟିତ ହୋନେସେ ପରମାଣୁ ନିଶ୍ଚଯସେ ‘୧ପୁଦ୍ଗଲ’ ହୈଂ. ସ୍କଂଧ ତୋ ୨ଅନେକପୁଦ୍ଗଲମଯ ଏକପର୍ଯାଯପନେକେ କାରଣ ପୁଦ୍ଗଲୋଂସେ ଅନନ୍ଯ ହୋନେସେ ଵ୍ଯଵହାରସେ ‘ପୁଦ୍ଗଲ’ ହୈ; ତଥା [ଵେ] ବାଦରତ୍ଵ ଔର ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ଵରୂପ ପରିଣାମୋଂକେ ଭେଦୋଂ ଦ୍ଵାରା ଛହ ପ୍ରକାରୋଂକୋ ପ୍ରାପ୍ତ କରକେ ତୀନ ଲୋକରୂପ ହୋକର ରହେ ହୈଂ. ଵେ ଛହ ପ୍ରକାରକେ ସ୍କଂଧ ଇସ ପ୍ରକାର ହୈଂଃ– [୧] ବାଦରବାଦର; [୨] ବାଦର; [୩] ବାଦରସୂକ୍ଷ୍ମ; [୪] ସୂକ୍ଷ୍ମବାଦର; [୫] ସୂକ୍ଷ୍ମ; [୬] ସୂକ୍ଷ୍ମସୂକ୍ଷ୍ମ. ଵହାଁ, [୧] କାଷ୍ଠପାଷାଣାଦିକ [ସ୍କଂଧ] ଜୋ କି ଛେଦନ ହୋନେପର ସ୍ଵଯଂ ନହୀଂ ଜୁଡ଼ ସକତେ ଵେ [ଘନ ପଦାର୍ଥ] ‘ବାଦରବାଦର’ ହୈଂ; [୨] ଦୂଧ, ଘୀ, ତେଲ, ଜଲ, ରସ ଆଦି [ସ୍କଂଧ] ଜୋ କି ଛେଦନ ହୋନେପର ସ୍ଵଯଂ ଜୁଡ଼ ଜାତେ ହୈଂ ଵେ [ପ୍ରଵାହୀ ପଦାର୍ଥ] ‘ବାଦର’ ହୈ; [୩] ଛାଯା, ଧୂପ, ଅଂଧକାର, ଚାଂଦନୀ ଆଦି [ସ୍କଂଧ] ଜୋ କି ସ୍ଥୂଲ ଜ୍ଞାତ ହୋନେପର ଭୀ ଜିନକା ଛେଦନ, ଭେଦନ ଅଥଵା [ହସ୍ତାଦି ଦ୍ଵାରା] ଗ୍ରହଣ ନହୀଂ କିଯା ଜା ସକତା ଵେ ‘ବାଦରସୂକ୍ଷ୍ମ’ ହୈଂ; [୪] ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଶବ୍ଦ ଜୋ କି ସୂକ୍ଷ୍ମ ହୋନେ ପର ଭୀ ସ୍ଥୂଲ ଜ୍ଞାତ ହୋତେ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ୍ ଚକ୍ଷକୋୁ ଛୋଡ଼କର ଚାର ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂଂକେ ଵିଷଯଭୂତ ସ୍କଂଧ ଜୋ କି ଆଁଖସେ ଦିଖାଈ ନ ଦେନେ ପର ଭୀ ସ୍ପର୍ଶନେନ୍ଦ୍ରିଯ ଦ୍ଵାରା ସ୍ପର୍ଶ କିଯା ଜା ସକତା ହୈେ] ଜୀଭ ଦ୍ଵାରା ଜିନକା ସ୍ଵାଦ ଲିଯା ଜା ସକତା ହୈେ, ନାକସେ ସୂଂଂଧା ଜା ସକତା ହୈେ ଅଥଵା କାନସେ ସୁନା ଜା ସକତା ହୈେ ଵେ ‘ସୂକ୍ଷ୍ମବାଦର’ ହୈଂ; [୫] କର୍ମଵର୍ଗଣାଦି [ସ୍କଂଧ] କି ଜିନ୍ହେଂ ସୂକ୍ଷ୍ମପନା ହୈ ତଥା ଜୋ ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂସେ ଜ୍ଞାତ ନ ହୋଂ ଐସେ ହୈଂ ଵେ ‘ସୂକ୍ଷ୍ମ’ ହୈଂ; [୬] କର୍ମଵର୍ଗଣାସେ ନୀଚେକେ [କର୍ମଵର୍ଗଣାତୀତ ଦ୍ଵିଅଣୁକ–ସ୍କଂଧ ତକକେ [ସ୍କଂଧ] ଜୋ କି ଅତ୍ଯନ୍ତ ସୂକ୍ଷ୍ମ ହୈଂ ଵେ ‘ସୂକ୍ଷ୍ମସୂକ୍ଷ୍ମ’ ହୈଂ.. ୭୬.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଜିସମେଂ [ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ତଥା ସ୍କଂଧପର୍ଯାଯକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ] ପୂରଣ ଔର ଗଲନ ହୋ ଵହ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈ.

୨. ସ୍କଂଧ ଅନେକପରମାଣୁମଯ ହୈ ଇସଲିଯେ ଵହ ପରମାଣୁଓଂସେ ଅନନ୍ଯ ହୈ; ଔର ପରମାଣୁ ତୋ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈଂ; ଇସଲିଯେ ସ୍କଂଧ ଭୀ

Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ପରମାଣୁଵ୍ଯାଖ୍ଯେଯମ୍.

ଉକ୍ତାନାଂ ସ୍କଂଧରୂପପର୍ଯାଯାଣାଂ ଯୋଽନ୍ତ୍ଯୋ ଭେଦଃ ସ ପରମାଣୁଃ. ସ ତୁ ପୁନର୍ଵିଭାଗାଭାଵାଦ–ଵିଭାଗୀ, ନିର୍ଵିଭାଗୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵାଦେକଃ, ମୂର୍ତଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେନ ସଦାପ୍ଯଵିନଶ୍ଵରତ୍ଵାନ୍ନିତ୍ଯଃ, ଅନାଦିନିଧନରୂପାଦିପରିଣାମୋତ୍ପନ୍ନତ୍ଵାନ୍ମୂର୍ତିଭଵଃ, ରୂପାଦିପରିଣାମୋତ୍ପନ୍ନତ୍ଵେଽପି ଶବ୍ଦସ୍ଯ ପରମାଣୁଗୁଣତ୍ଵାଭାଵାତ୍ପୁଦ୍ଗଲସ୍କଂଧପର୍ଯାଯତ୍ଵେନ ଵକ୍ଷ୍ଯମାଣତ୍ଵାଚ୍ଚାଶବ୍ଦୋ ନିଶ୍ଚୀଯତ ଇତି.. ୭୭.. -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସର୍ଵଷାଂ ସ୍କଂଧାନାଂ] ସର୍ଵ ସ୍କଂଧୋଂକା [ଯଃ ଅନ୍ତ୍ଯଃ] ଜୋ ଅନ୍ତିମ ଭାଗ [ତଂ] ଉସେ [ପରମାଣୁମ୍ ଵିଜାନୀହି] ପରମାଣୁ ଜାନୋ. [ସଃ] ଵହ [ଅଵିଭାଗୀ] ଅଵିଭାଗୀ, [ଏକଃ] ଏକ, [ଶାଶ୍ଵତଃ], ଶାଶ୍ଵତ [ମୂର୍ତିଭଵଃ] ମୂର୍ତିପ୍ରଭଵ [ମୂର୍ତରୂପସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲା] ଔର [ଅଶବ୍ଦଃ] ଅଶବ୍ଦ ହୈ.

ପୂର୍ଵୋକ୍ତ ସ୍କଂଧରୂପ ପର୍ଯାଯୋଂକା ଜୋ ଅନ୍ତିମ ଭେଦ [ଛୋଟେ–ସେ–ଛୋଟା ଅଂଶ] ଵହ ପରମାଣୁ ହୈ. ଔର ଵହ ତୋ, ଵିଭାଗକେ ଅଭାଵକେ କାରଣ ଅଵିଭାଗୀ ହୈ; ନିର୍ଵିଭାଗ–ଏକ–ପ୍ରଦେଶୀ ହୋନେସେ ଏକ ହୈ; ମୂର୍ତଦ୍ରଵ୍ଯରୂପସେ ସଦୈଵ ଅଵିନାଶୀ ହୋନେସେ ନିତ୍ଯ ହୈ; ଅନାଦି–ଅନନ୍ତ ରୂପାଦିକେ ପରିଣାମସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେକେ କାରଣ ମୂର୍ତିପ୍ରଭଵ ହୈ; ଔର ରୂପାଦିକେ ପରିଣାମସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେ ପର ଭୀ ଅଶବ୍ଦ ହୈ ଐସା ନିଶ୍ଚିତ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଶବ୍ଦ ପରମାଣୁକା ଗୁଣ ନହୀଂ ହୈ ତଥା ଉସକା[ଶବ୍ଦକା] ଅବ [୭୯ ଵୀଂ ଗାଥାମେଂ] ପୁଦ୍ଗଲସ୍କଂଧପର୍ଯାଯରୂପସେ କଥନ ହୈ.. ୭୭.. -------------------------------------------------------------------------- ମୂର୍ତିପ୍ରଭଵ = ମୂର୍ତପନେରୂପସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲା ଅର୍ଥାତ୍ ରୂପ–ଗନ୍ଧ–ରସ ସ୍ପର୍ଶକେ ପରିଣାମରୂପସେ ଜିସକା ଉତ୍ପାଦ ହୋତା ହୈ ଐସା.[ମୂର୍ତି = ମୂର୍ତପନା]

Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version

୧୨୪

ପରମାଣୂନାଂ ଜାତ୍ଯଂତରତ୍ଵନିରାସୋଽଯମ୍.

ପରମଣୋର୍ହି ମୂର୍ତତ୍ଵନିବଂଧନଭୂତାଃ ସ୍ପର୍ଶରସଂଗଧଵର୍ଣା ଆଦେଶମାତ୍ରେଣୈଵ ଭିଦ୍ଯଂତେ; ଵସ୍ତୁଵସ୍ତୁ ଯଥା ତସ୍ଯ ସ ଏଵ ପ୍ରଦେଶ ଆଦିଃ ସ ଏଵ ମଧ୍ଯଂ, ସ ଏଵାଂତଃ ଇତି, ଏଵଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଗୁଣଯୋରଵିଭକ୍ତପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ୍ ଯ ଏଵ ପରମାଣୋଃ -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଯଃ ତୁ] ଜୋ [ଆଦେଶମାତ୍ରମୂର୍ତଃ] ଆଦେଶମାତ୍ରସେ ମୂର୍ତ ହୈ. [ଅର୍ଥାତ୍ ମାତ୍ର ଭେଦଵିଵକ୍ଷାସେ ମୂର୍ତତ୍ଵଵାଲା କହଲାତା ହୈ] ଔର [ଧାତୁଚତୁଷ୍କସ୍ଯ କାରଣଂ] ଜୋ [ପୃଥ୍ଵୀ ଆଦି] ଚାର ଧାତୁଓଂକା କାରଣ ହୈ [ସଃ] ଵହ [ପରମାଣୁଃ ଜ୍ଞେଯଃ] ପରମାଣୁ ଜାନନା – [ପରିଣାମଗୁଣଃ] ଜୋ କି ପରିଣାମଗୁଣଵାଲା ହୈ ଔର [ସ୍ଵଯମ୍ ଅଶବ୍ଦଃ] ସ୍ଵଯଂ ଅଶବ୍ଦ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ପରମାଣୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜାତିକେ ହୋନେକା ଯହ ଖଣ୍ଡନ ହୈ.

ମୂର୍ତତ୍ଵକେ କାରଣଭୂତ ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣକା, ପରମାଣୁସେ ଆଦେଶମାତ୍ର ଦ୍ଵାରା ହୀ ଭେଦ କିଯା ଜାତା ହୈେ; ଵସ୍ତୁତଃ ତୋ ଜିସ ପ୍ରକାର ପରମାଣୁକା ଵହୀ ପ୍ରଦେଶ ଆଦି ହୈ, ଵହୀ ମଧ୍ଯ ହୈ ଔର ଵହୀ ଅନ୍ତ ହୈ; ଉସୀ ପ୍ରକାର ଦ୍ରଵ୍ଯ ଔର ଗୁଣକେ ଅଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶ ହୋନେସେ, ଜୋ ପରମାଣୁକା ପ୍ରଦେଶ ହୈ, ଵହୀ ସ୍ପର୍ଶକା ହୈ, ଵହୀ ରସକା ହୈ, ଵହୀ ଗଂଧକା ହୈ, ଵହୀ ରୂପକା ହୈ. ଇସଲିଯେ କିସୀ ପରମାଣୁମେଂ ଗଂଧଗୁଣ କମ ହୋ, କିସୀ ପରମାଣୁମେଂ ଗଂଧଗୁଣ ଔର ରସଗୁଣ କମ ହୋ, କିସୀ ପରମାଣୁମେଂ ଗଂଧଗୁଣ, ରସଗୁଣ ଔର ରୂପଗୁଣ କମ ହୋ, -------------------------------------------------------------------------- ଆଦେଶ=କଥନ [ମାତ୍ର ଭେଦକଥନ ଦ୍ଵାରା ହୀ ପରମାଣୁସେ ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣକା ଭେଦ କିଯା ଜାତା ହୈ, ପରମାର୍ଥତଃ ତୋ

Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ପ୍ରଦେଶଃ, ସ ଏଵ ସ୍ପର୍ଶସ୍ଯ, ସ ଏଵ ରସସ୍ଯ, ସ ଏଵ ଗଂଧସ୍ଯ, ସ ଏଵ ରୂପସ୍ଯେତି. ତତଃ କ୍ଵଚିତ୍ପରମାଣୌ ଗଂଧଗୁଣେ, କ୍ଵଚିତ୍ ଗଂଧରସଗୁଣଯୋଃ, କ୍ଵଚିତ୍ ଗଂଧରସରୂପଗୁଣେଷୁ ଅପକୃଷ୍ଯମାଣେଷୁ ତଦଵିଭକ୍ତପ୍ରଦେଶଃ ପରମାଣୁରେଵ ଵିନଶ୍ଯତୀତି. ନ ତଦପକର୍ଷୋ ଯୁକ୍ତଃ. ତତଃ ପୃଥିଵ୍ଯପ୍ତେଜୋଵାଯୁରୂପସ୍ଯ ଧାତୁଚତୁଷ୍କସ୍ଯୈକ ଏଵ ପରମାଣୁଃ କାରଣଂ ପରିଣାମଵଶାତ୍ ଵିଚିତ୍ରୋ ହି ପରମାଣୋଃ ପରିଣାମଗୁଣଃ କ୍ଵଚିତ୍କସ୍ଯଚିଦ୍ଗୁଣସ୍ଯ ଵ୍ଯକ୍ତାଵ୍ଯକ୍ତତ୍ଵେନ ଵିଚିତ୍ରାଂ ପରିଣତିମାଦଧାତି. ଯଥା ଚ ତସ୍ଯ ପରିଣାମଵଶାଦଵ୍ଯକ୍ତୋ ଗଂଧାଦିଗୁଣୋଽସ୍ତୀତି ପ୍ରତିଜ୍ଞାଯତେ ନ ତଥା ଶବ୍ଦୋଽପ୍ଯଵ୍ଯକ୍ତୋଽସ୍ତୀତି ଜ୍ଞାତୁଂ ଶକ୍ଯତେ ଶକ୍ଯତେ ତସ୍ଯୈକପ୍ରଦେଶସ୍ଯାନେକପ୍ରଦେଶାତ୍ମକେନ ଶବ୍ଦେନ ସହୈକତ୍ଵଵିରୋଧାଦିତି.. ୭୮.. ----------------------------------------------------------------------------- ତୋ ଉସ ଗୁଣସେ ଅଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶୀ ପରମାଣୁ ହୀ ଵିନଷ୍ଟ ହୋ ଜାଯେଗା. ଇସଲିଯେ ଉସ ଗୁଣକୀ ନ୍ଯୂନତା ଯୁକ୍ତ [ଉଚିତ] ନହୀଂ ହୈ. [କିସୀ ଭୀ ପରମାଣୁମେଂ ଏକ ଭୀ ଗୁଣ କମ ହୋ ତୋ ଉସ ଗୁଣକେ ସାଥ ଅଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶୀ ପରମାଣୁ ହୀ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାଯେଗା; ଇସଲିଯେ ସମସ୍ତ ପରମାଣୁ ସମାନ ଗୁଣଵାଲେ ହୀ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ଵେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜାତିକେ ନହୀଂ ହୈଂ.] ଇସଲିଯେ ପୃଥ୍ଵୀ, ଜଲ, ଅଗ୍ନି ଔର ଵାଯୁରୂପ ଚାର ଧାତୁଓଂକା, ପରିଣାମକେ କାରଣ, ଏକ ହୀ ପରମାଣୁ କାରଣ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ପରମାଣୁ ଏକ ହୀ ଜାତିକେ ହୋନେ ପର ଭୀ ଵେ ପରିଣାମକେ କାରଣ ଚାର ଧାତୁଓଂକେ କାରଣ ବନତେ ହୈଂ]; କ୍ଯୋଂକି ଵିଚିତ୍ର ଐସା ପରମାଣୁକା ପରିଣାମଗୁଣ କହୀଂ କିସୀ ଗୁଣକୀ ୧ଵ୍ଯକ୍ତାଵ୍ଯକ୍ତତା ଦ୍ଵାରା ଵିଚିତ୍ର ପରିଣତିକୋ ଧାରଣ କରତା ହୈ.

ପ୍ରକାର ଶବ୍ଦ ଭୀ ଅଵ୍ଯକ୍ତ ହୈ ଐସା ନହୀଂ ଜାନା ଜା ସକତା, କ୍ଯୋଂକି ଏକପ୍ରଦେଶୀ ପରମାଣୁକୋ ଅନେକପ୍ରଦେଶାତ୍ମକ ଶବ୍ଦକେ ସାଥ ଏକତ୍ଵ ହୋନେମେଂ ଵିରୋଧ ହୈ.. ୭୮.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଵ୍ଯକ୍ତାଵ୍ଯକ୍ତତା=ଵ୍ଯକ୍ତତା ଅଥଵା ଅଵ୍ଯକ୍ତତା; ପ୍ରଗଟତା ଅଥଵା ଅପ୍ରଗଟତା. [ପୃଥ୍ଵୀମେଂ ସ୍ପର୍ଶ, ରସ, ଗଂଧ ଔର ଵର୍ଣ ଯହ

୨. ଜିସ ପ୍ରକାର ପରମାଣୁମେଂ ଗଂଧାଦିଗୁଣ ଭଲେ ହୀ ଅଵ୍ଯକ୍ତରୂପସେ ଭୀ ହୋତେ ତୋ ଅଵଶ୍ଯ ହୈଂ; ଉସୀ ପ୍ରକାର ପରମାଣୁମେଂ ଶବ୍ଦ ଭୀ

Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version

୧୨୬

ଶବ୍ଦସ୍ଯ ପଦ୍ଗଲସ୍କଂଧପର୍ଯାଯତ୍ଵଖ୍ଯାପନମେତତ୍.

ଇହ ହି ବାହ୍ଯଶ୍ରଵଣେନ୍ଦ୍ରିଯାଵଲମ୍ବିତୋ ଭାଵେନ୍ଦ୍ରିଯପରିଚ୍ଛେଦ୍ଯୋ ଧ୍ଵନିଃ ଶବ୍ଦଃ. ସ ଖଲୁ ସ୍ଵ– ରୂପେଣାନଂତପରମାଣୂନାମେକସ୍କଂଧୋ ନାମ ପର୍ଯାଯଃ. ବହିରଙ୍ଗସାଧନୀଭୂତମହାସ୍କଂଧେଭ୍ଯଃ ତଥାଵିଧପରିଣାମେନ ସମୁତ୍ପଦ୍ଯମାନତ୍ଵାତ୍ ସ୍କଂଧପ୍ରଭଵଃ, ଯତୋ ହି ପରସ୍ପରାଭିହତେଷୁ ମହାସ୍କଂଧେଷୁ ଶବ୍ଦଃ ସମୁପଜାଯତେ. -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଶବ୍ଦଃ ସ୍କଂଧପ୍ରଭଵଃ] ଶବ୍ଦ ସ୍କଂଧଜନ୍ଯ ହୈ. [ସ୍କଂଧଃ ପରମାଣୁସଙ୍ଗସଙ୍ଗାତଃ] ସ୍କଂଧ ପରମାଣୁଦଲକା ସଂଘାତ ହୈ, [ତେଷୁ ସ୍ପୃଷ୍ଟେଷୁ] ଔର ଵେ ସ୍କଂଧ ସ୍ପର୍ଶିତ ହୋନେସେ– ଟକରାନେସେ [ଶବ୍ଦଃ ଜାଯତେ] ଶବ୍ଦ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ; [ନିଯତଃ ଉତ୍ପାଦିକଃ] ଇସ ପ୍ରକାର ଵହ [ଶବ୍ଦ] ନିଯତରୂପସେ ଉତ୍ପାଦ୍ଯ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଶବ୍ଦ ପୁଦ୍ଗଲସ୍କଂଧପର୍ଯାଯ ହୈ ଐସା ଯହାଁ ଦର୍ଶାଯା ହୈ.

ଇସ ଲୋକମେଂ, ବାହ୍ଯ ଶ୍ରଵଣେନ୍ଦ୍ରିଯ ଦ୍ଵାରା ୧ଅଵଲମ୍ବିତ ଭାଵେନ୍ଦ୍ରିଯ ଦ୍ଵାରା ଜାନନେ–ଯୋଗ୍ଯ ଐସୀ ଜୋ ଧ୍ଵନି ଵହ ଶବ୍ଦ ହୈ. ଵହ [ଶବ୍ଦ] ଵାସ୍ତଵମେଂ ସ୍ଵରୂପସେ ଅନନ୍ତ ପରମାଣୁଓଂକେ ଏକସ୍କଂଧରୂପ ପର୍ଯାଯ ହୈ. ବହିରଂଗ ସାଧନଭୂତ [–ବାହ୍ଯ କାରଣଭୂତ] ମହାସ୍କନ୍ଧୋଂ ଦ୍ଵାରା ତଥାଵିଧ ପରିଣାମରୂପ [ଶବ୍ଦପରିଣାମରୂପ] ଉତ୍ପନ୍ନ -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଶବ୍ଦ ଶ୍ରଵଣେଂଦ୍ରିଯକା ଵିଷଯ ହୈ ଇସଲିଯେ ଵହ ମୂର୍ତ ହୈ. କୁଛ ଲୋଗ ମାନତେ ହୈଂ ତଦନୁସାର ଶବ୍ଦ ଆକାଶକା ଗୁଣ ନହୀଂ ହୈ,

Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

କିଂ ଚ ସ୍ଵଭାଵନିର୍ଵୃତ୍ତାଭିରେଵାନଂତପରମାଣୁମଯୀଭିଃ ଶବ୍ଦଯୋଗ୍ଯଵର୍ଗଣାଭିରନ୍ଯୋନ୍ଯମନୁପ୍ରଵିଶ୍ଯ ସମଂତତୋଽଭିଵ୍ଯାପ୍ଯ ପୂରିତେଽପି ସକଲେ ଲୋକେ. ଯତ୍ର ଯତ୍ର ବହିରଙ୍ଗକାରଣସାମଗ୍ରୀ ସମଦେତି ତତ୍ର ତତ୍ର ତାଃ ଶବ୍ଦତ୍ଵେନସ୍ଵଯଂ ଵ୍ଯପରିଣମଂତ ଇତି ଶବ୍ଦସ୍ଯ ନିଯତମୁତ୍ପାଦ୍ଯତ୍ଵାତ୍ ସ୍କଂଧପ୍ରଭଵତ୍ଵମିତି.. ୭୯.. ----------------------------------------------------------------------------- ହୋନେସେ ଵହ ସ୍କନ୍ଧଜନ୍ଯ ହୈଂ, କ୍ଯୋଂକି ମହାସ୍କନ୍ଧ ପରସ୍ପର ଟକରାନେସେ ଶବ୍ଦ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ. ପୁନଶ୍ଚ ଯହ ବାତ ଵିଶେଷ ସମଝାଈ ଜାତୀ ହୈଃ– ଏକଦୂସରେମେଂ ପ୍ରଵିଷ୍ଟ ହୋକର ସର୍ଵତ୍ର ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋକର ସ୍ଥିତ ଐସୀ ଜୋ ସ୍ଵଭାଵନିଷ୍ପନ୍ନ ହୀ [–ଅପନେ ସ୍ଵଭାଵସେ ହୀ ନିର୍ମିତ୍ତ], ଅନନ୍ତପରମାଣୁମଯୀ ଶବ୍ଦଯୋଗ୍ଯ–ଵର୍ଗଣାଓଂସେ ସମସ୍ତ ଲୋକ ଭରପୂର ହୋନେ ପର ଭୀ ଜହାଁ–ଜହାଁ ବହିରଂଗକାରଣ ସାମଗ୍ରୀ ଉଦିତ ହୋତୀ ହୈ ଵହାଁ–ଵହାଁ ଵେ ଵର୍ଗଣାଏଁ ୧ଶବ୍ଦରୂପସେ ସ୍ଵଯଂ ପରିଣମିତ ହୋତୀ ହୈଂ; ଇସ ପ୍ରକାର ଶବ୍ଦ ନିତ୍ଯତରୂପସେ [ଅଵଶ୍ଯ] ୨ଉତ୍ପାଦ୍ଯ ହୈ; ଇସଲିଯେ ଵହ ୩ସ୍କନ୍ଧଜନ୍ଯ ହୈ.. ୭୯.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଶବ୍ଦକେ ଦୋ ପ୍ରକାର ହୈଂଃ [୧] ପ୍ରାଯୋଗିକ ଔର [୨] ଵୈଶ୍ରସିକ. ପୁରୁଷାଦିକେ ପ୍ରଯୋଗସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲେ ଶବ୍ଦ ଵହ

୨. ଉତ୍ପାଦ୍ଯ=ଉତ୍ପନ୍ନ କରାନେ ଯୋଗ୍ଯ; ଜିସକୀ ଉତ୍ପତ୍ତିମେଂ ଅନ୍ଯ କୋଈ ନିମିତ୍ତ ହୋତା ହୈ ଐସା. ୩. ସ୍କନ୍ଧଜନ୍ଯ=ସ୍କନ୍ଧୋଂ ଦ୍ଵାରା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋ ଐସାଃ ଜିସକୀ ଉତ୍ପତ୍ତିମେଂ ସ୍କନ୍ଧ ନିମିତ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ ଐସା. [ସମସ୍ତ ଲୋକମେଂ

Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version

୧୨୮

ପରମାଣୋରେକପ୍ରଦେଶତ୍ଵଖ୍ଯାପନମେତତ୍.

ପରମାଣୁଂଃ ସ ଖଲ୍ଵେକେନ ପ୍ରଦେଶେନ ରୂପାଦିଗୁଣସାମାନ୍ଯଭାଜା ସର୍ଵଦୈଵାଵିନଶ୍ଵରତ୍ଵାନ୍ନିତ୍ଯଃ. ଏକେନ ପ୍ରଦେଶେନ ପଦଵିଭକ୍ତଵୃତ୍ତୀନାଂ ସ୍ପର୍ଶାଦିଗୁଣାନାମଵକାଶଦାନାନ୍ନାନଵକାଶଃ. -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ପ୍ରଦେଶତଃ] ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା [ନିତ୍ଯଃ] ପରମାଣୁ ନିତ୍ଯ ହୈ, [ନ ଅନଵକାଶଃ] ଅନଵକାଶ ନହୀଂ ହୈ, [ନ ସାଵକାଶଃ] ସାଵକାଶ ନହୀଂ ହୈ, [ସ୍କଂଧାନାମ୍ ଭେତ୍ତା] ସ୍କନ୍ଧୋଂକା ଭେଦନ କରନେଵାଲା [ଅପି ଚ କର୍ତା] ତଥା କରନେଵାଲା ହୈ ଔର [କାଲସଂଖ୍ଯାଯାଃ ପ୍ରଵିଭକ୍ତା] କାଲ ତଥା ସଂଖ୍ଯାକୋ ଵିଭାଜିତ କରନେଵାଲା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ କାଲକା ଵିଭାଜନ କରତା ହୈ ଔର ସଂଖ୍ଯାକା ମାପ କରତା ହୈ].

ଟୀକାଃ– ଯହ, ପରମାଣୁକେ ଏକପ୍ରଦେଶୀପନେକା କଥନ ହୈ.

ଜୋ ପରମାଣୁ ହୈ, ଵହ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା – ଜୋ କି ରୂପାଦିଗୁଣସାମାନ୍ଯଵାଲା ହୈ ଉସକେ ଦ୍ଵାରା – ସଦୈଵ ଅଵିନାଶୀ ହୋନେସେ ନିତ୍ଯ ହୈ; ଵହ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା ଉସସେ [–ପ୍ରଦେଶସେ] ଅଭିନ୍ନ ଅସ୍ତିତ୍ଵଵାଲେ ସ୍ପର୍ଶାଦିଗୁଣୋଂକୋ ଅଵକାଶ ଦେତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଅନଵକାଶ ନହୀଂ ହୈ; ଵହ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା [ଉସମେଂ] ଦ୍ଵି–ଆଦି ପ୍ରଦେଶୋଂକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ, ସ୍ଵଯଂ ହୀ ଆଦି, ସ୍ଵଯଂ ହୀ ମଧ୍ଯ ଔର ସ୍ଵଯଂ ହୀ ଅଂତ ହୋନେକେ କାରଣ [ଅର୍ଥାତ୍ ନିରଂଶ ହୋନେକେ କାରଣ], ସାଵକାଶ ନହୀଂ ହୈ; ଵହ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା ସ୍କଂଧୋଂକେ ଭେଦକା ନିମିତ୍ତ ହୋନେସେ [ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍କଂଧକେ ବିଖରନେ – ଟୂଟନେକା ନିମିତ୍ତ ହୋନେସେ] ସ୍କଂଧୋଂକା ଭେଦନ କରନେଵାଲା ହୈ; ଵହ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା ସ୍କଂଧକେ ସଂଘାତକା ନିମିତ୍ତ ହୋନେସେ [ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍କନ୍ଧକେ ମିଲନେକା –ରଚନାକା ନିମିତ୍ତ ହୋନେସେ] ସ୍କଂଧୋଂକା କର୍ତା ହୈ; ଵହ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା – ଜୋ କି ଏକ --------------------------------------------------------------------------

Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଏକେନ ପ୍ରଦେଶେନ ଦ୍ଵଯାଦିପ୍ରଦେଶାଭାଵାଦାତ୍ମାଦିନାତ୍ମମଧ୍ଯେନାତ୍ମାଂତେନ ନ ସାଵକାଶଃ. ଏକେନ ପ୍ରଦେଶେନ ସ୍କଂଧାନାଂ ଭେଦନିମିତ୍ତତ୍ଵାତ୍ ସ୍କଂଧାନାଂ ଭେତ୍ତା. ଐକନ ପ୍ରଦେଶେନ ସ୍କଂଧସଂଘାତନିମିତ୍ତତ୍ଵାତ୍ସ୍କଂଧାନାଂ କର୍ତା ଏକେନ ପ୍ରଦେଶେନୈକାକାଶପ୍ରଦେଶାତିଵର୍ତିତଦ୍ନତିପରିଣାମାପନ୍ନେନ ସମଯଲକ୍ଷଣକାଲଵିଭାଗକରଣାତ୍ କାଲସ୍ଯ ପ୍ରଵିଭକ୍ତା. ଏକେନ ପ୍ରଦେଶେନ ତତ୍ସୂତ୍ରତ୍ରିତଦ୍ଵଯାଦିଭେଦପୂର୍ଵିକାଯାଃ ସ୍କଂଧେଷୁ ଦ୍ରଵ୍ଯସଂଖ୍ଯାଯାଃ ଏକେନ ପ୍ରଦେଶେନ ତଦଵଚ୍ଛିନ୍ନୈକାକାଶପ୍ରଦେଶ– ----------------------------------------------------------------------------- ଆକାଶପ୍ରଦେଶକା ଅତିକ୍ରମଣ କରନେଵାଲେ [–ଲାଁଘନେଵାଲେ] ଅପନେ ଗତିପରିଣାମକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଉସକେ ଦ୍ଵାରା –‘ସମଯ’ ନାମକ କାଲକା ଵିଭାଗ କରତା ହୈ ଇସଲିଯେ କାଲକା ଵିଭାଜକ ହୈ; ଵହ ଵାସ୍ତଵମେଂ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା ସଂଖ୍ଯାକା ଭୀ ୧ଵିଭାଜକ ହୈ କ୍ଯୋଂକି [୧] ଵହ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା ଉସକେ ରଚେ ଜାନେଵାଲେ ଦୋ ଆଦି ଭେଦୋଂସେ ଲେକର [ତୀନ ଅଣୁ, ଚାର ଅଣୁ, ଅସଂଖ୍ଯ ଅଣୁ ଇତ୍ଯାଦି] ଦ୍ରଵ୍ଯସଂଖ୍ଯାକେ ଵିଭାଗ ସ୍କଂଧୋଂମେଂ କରତା ହୈ, [୨] ଵହ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା ଉସକୀ ଜିତନୀ ମର୍ଯାଦାଵାଲେ ଏକ ‘୨ଆକାଶପ୍ରଦେଶ’ ସେ ଲେକର [ଦୋ ଆକାଶପ୍ରଦେଶ, ତୀନ ଆକାଶପ୍ରଦେଶ, ଅସଂଖ୍ଯ ଆକାଶପ୍ରଦେଶ ଇତ୍ଯାଦି] କ୍ଷେତ୍ରସଂଖ୍ଯାକେ ଵିଭାଗ କରତା ହୈ, [୩] ଵହ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା, ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶକା ଅତିକ୍ରମ କରନେଵାଲେ ଉସକେ ଗତିପରିଣାମ ଜିତନୀ ମର୍ଯାଦାଵାଲେ ‘୩ସମଯ’ ସେ ଲେକର [ଦୋସମଯ, ତୀନ ସମଯ, ଅସଂଖ୍ଯ ସମଯ ଇତ୍ଯାଦି] କାଲସଂଖ୍ଯାକେ ଵିଭାଗ କରତା ହୈ, ଔର [୪] ଵହ ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଦ୍ଵାରା ଉସମେଂ ଵିଵର୍ତନ ପାନେଵାଲେ [–ପରିଵର୍ତିତ, ପରିଣମିତ] ଜଘନ୍ଯ ଵର୍ଣାଦିଭାଵକୋ ଜାନନେଵାଲେ ଜ୍ଞାନସେ ଲେକର ଭାଵସଂଖ୍ଯାକେ ଵିଭାଗ କରତା ହୈ.. ୮୦.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଵିଭାଜକ = ଵିଭାଗ କରନେଵାଲା; ମାପନେଵାଲା. [ସ୍କଂଧୋଂମେଂ ଦ୍ରଵ୍ଯସଂଖ୍ଯାକା ମାପ [ଅର୍ଥାତ୍ ଵେ କିତନେ ଅଣୁଓଂ–

୨. ଏକ ପରମାଣୁପ୍ରଦେଶ ଜିତନେ ଆକାଶକେ ଭାଗକୋ [କ୍ଷେତ୍ରକୋ] ‘ଆକାଶପ୍ରଦେଶ’ କହା ଜାତ ହୈ. ଵହ ‘ଆକାଶପ୍ରଦେଶ’

୩. ପରମାଣୁକୋ ଏକ ଆକାଶପ୍ରଦେଶେସେ ଦୂସରେ ଅନନ୍ତର ଆକାଶପ୍ରଦେଶମେଂ [ମଂଦଗତିସେ] ଜାତେ ହୁଏ ଜୋ କାଲ ଲଗତା ହୈ ଉସେ

Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version

୧୩୦

ପୂର୍ଵିକାଯାଃ କ୍ଷେତ୍ରସଂଖ୍ଯାଯାଃ ଏକେନ ପ୍ରଦେଶେନୈକାକାଶପ୍ରଦେଶାତିଵର୍ତିତଦ୍ଗତିପରିଣାମାଵଚ୍ଛିନ୍ନସମଯପୂର୍ଵିକାଯା କାଲସଂଖ୍ଯାଯାଃ ଐକନ ପ୍ରଦେଶେନ ପଦ୍ଵିଵର୍ତିଜଘନ୍ଯଵର୍ଣାଦିଭାଵାଵବୋଧପୂର୍ଵିକାଯା ଭାଵସଂଖ୍ଯାଯାଃ ପ୍ରଵିଭାଗ– କରଣାତ୍ ପ୍ରଵିଭକ୍ତା ସଂଖ୍ଯାଯା ଅପୀତି.. ୮୦..

ପରମାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯେ ଗୁଣପର୍ଯାଯଵୃତ୍ତିପ୍ରରୂପଣମେତତ୍.

ସର୍ଵତ୍ରାପି ପରମାଣୌ ରସଵର୍ଣଗଂଧସ୍ପର୍ଶାଃ ସହଭୁଵୋ ଗୁଣାଃ. ତେ ଚ କ୍ରମପ୍ରଵୃତ୍ତୈସ୍ତତ୍ର ସ୍ଵପର୍ଯାଯୈର୍ଵର୍ତନ୍ତେ. ତଥା ହି– ପଞ୍ଚାନାଂ ରସପର୍ଯାଯାଣାମନ୍ଯତମେନୈକେନୈକଦା ରସୋ ଵର୍ତତେ. -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ତଂ ପରମାଣୁଂ] ଵହ ପରମାଣୁ [ଏକରସଵର୍ଣଗଂଧ] ଏକ ରସଵାଲା, ଏକ ଵର୍ଣଵାଲା, ଏକ ଗଂଧଵାଲା ତଥା [ଦ୍ଵିସ୍ପର୍ଶେ] ଦୋ ସ୍ପର୍ଶଵାଲା ହୈ, [ଶବ୍ଦକାରଣମ୍] ଶବ୍ଦକା କାରଣ ହୈ, [ଅଶବ୍ଦମ୍] ଅଶବ୍ଦ ହୈ ଔର [ସ୍କଂଧାଂତରିତଂ] ସ୍କନ୍ଧକେ ଭୀତର ହୋ ତଥାପି [ଦ୍ରଵ୍ଯଂ] [ପରିପୂର୍ଣ ସ୍ଵତଂତ୍ର] ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ ଐସା [ଵିଜାନୀହି] ଜାନୋ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ପରମାଣୁଦ୍ରଵ୍ଯମେଂ ଗୁଣ–ପର୍ଯାଯ ଵର୍ତନେକା [ଗୁଣ ଔର ପର୍ଯାଯ ହୋନେକା] କଥନ ହୈ.

ସର୍ଵତ୍ର ପରମାଣୁମେଂ ରସ–ଵର୍ଣ–ଗଂଧ–ସ୍ପର୍ଶ ସହଭାଵୀ ଗୁଣ ହୋତେ ହୈ; ଔର ଵେ ଗୁଣ ଉସମେଂ କ୍ରମଵର୍ତୀ ନିଜ ପର୍ଯାଯୋଂ ସହିତ ଵର୍ତତେ ହୈଂ. ଵହ ଇସ ପ୍ରକାରଃ– ପାଁଚ ରସପର୍ଯାଯୋମେଂସେ ଏକ ସମଯ କୋଈ ଏକ [ରସପର୍ଯାଯ] ସହିତ ରସ ଵର୍ତତା ହୈ; ପାଁଚ ଵର୍ଣପର୍ଯାଯୋଂମେଂସେ ଏକ ସମଯ କିସୀ ଏକ [ଵର୍ଣପର୍ଯାଯ] ସହିତ ଵର୍ଣ ଵର୍ତତା ହୈ ; --------------------------------------------------------------------------

Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ପଞ୍ଚାନାଂ ଵର୍ଣପର୍ଯାଯାଣାମନ୍ଯତମେନୈକେନୈକଦା ଵର୍ଣୋ ଵର୍ତତେ. ଉଭଯୋର୍ଗଂଧପର୍ଯାଯଯୋରନ୍ଯତରେଣୈକେନୈକଦା ଗଂଧୋ ଵର୍ତତେ. ଚତୁର୍ଣାଂ ଶୀତସ୍ନିଗ୍ଧଶୀତରୂକ୍ଷୋଷ୍ଣସ୍ନିଗ୍ଧୋଷ୍ଣରୂକ୍ଷରୂପାଣାଂ ସ୍ପର୍ଶପର୍ଯାଯଦ୍ଵଂଦ୍ଵାନାମନ୍ଯତମେନୈକେନୈକଦା ସ୍ପର୍ଶୋ ଵର୍ତତେ. ଏଵମଯମୁକ୍ତଗୁଣଵୃତ୍ତିଃ ପରମାଣୁଃ ଶବ୍ଦସ୍କଂଧପରିଣତିଶକ୍ତିସ୍ଵଭାଵାତ୍ ଶବ୍ଦକାରଣମ୍. ଏକପ୍ରଦେଶତ୍ଵେନ ଶବ୍ଦପର୍ଯାଯପରିଣତିଵୃତ୍ତ୍ଯଭାଵାଦଶବ୍ଦଃ. ସ୍ନିଗ୍ଧରୂକ୍ଷତ୍ଵପ୍ରତ୍ଯଯବଂଧଵଶାଦନେକପରମାଣ୍ଵେକ– ତ୍ଵପରିଣତିରୂପସ୍କଂଧାଂତରିତୋଽପି ସ୍ଵଭାଵମପରିତ୍ଯଜନ୍ନୁପାତ୍ତସଂଖ୍ଯତ୍ଵାଦେକ ଏଵ ଦ୍ରଵ୍ଯମିତି.. ୮୧..

----------------------------------------------------------------------------- ଦୋ ଗଂଧପର୍ଯାଯୋଂମେଂସେ ଏକ ସମଯ କିସୀ ଏକ [ଗଂଧପର୍ଯାଯ] ସହିତ ଗଂଧ ଵର୍ତତା ହୈ; ଶୀତ–ସ୍ନିଗ୍ଧ, ଶୀତ–ରୂକ୍ଷ, ଉଷ୍ଣ–ସ୍ନିଗ୍ଧ ଔର ଉଷ୍ଣ–ରୂକ୍ଷ ଇନ ଚାର ସ୍ପର୍ଶପର୍ଯାଯୋଂକେ ଯୁଗଲମେଂସେ ଏକ ସମଯ କିସୀ ଏକ ଯୁଗକ ସହିତ ସ୍ପର୍ଶ ଵର୍ତତା ହୈ. ଇସ ପ୍ରକାର ଜିସମେଂ ଗୁଣୋଂକା ଵର୍ତନ [–ଅସ୍ତିତ୍ଵ] କହା ଗଯା ହୈ ଐସା ଯହ ପରମାଣୁ ଶବ୍ଦସ୍କଂଧରୂପସେ ପରିଣମିତ ହୋନେ କୀ ଶକ୍ତିରୂପ ସ୍ଵଭାଵଵାଲା ହୋନେସେ ଶବ୍ଦକା କାରଣ ହୈ; ଏକପ୍ରଦେଶୀ ହୋନେକେ କାରଣ ଶବ୍ଦପର୍ଯାଯରୂପ ପରିଣତି ନହୀ ଵର୍ତତୀ ହୋନେସେ ଅଶବ୍ଦ ହୈ; ଔର ୧ସ୍ନିଗ୍ଧ–ରୂକ୍ଷତ୍ଵକେ କାରଣ ବନ୍ଧ ହୋନେସେ ଅନେକ ପରମାଣୁଓଂକୀ ଏକତ୍ଵପରିଣତିରୂପ ସ୍କନ୍ଧକେ ଭୀତର ରହା ହୋ ତଥାପି ସ୍ଵଭାଵକୋ ନହୀଂ ଛୋଡ଼ତା ହୁଆ, ସଂଖ୍ଯାକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେସେ [ଅର୍ଥାତ୍ ପରିପୂର୍ଣ ଏକକେ ରୂପମେଂ ପୃଥକ୍ ଗିନତୀମେଂ ଆନେସେ] ୨ଅକେଲା ହୀ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ.. ୮୧..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଇନ୍ଦ୍ରିଯୈଃ ଉପଭୋଗ୍ଯମ୍ ଚ] ଇନ୍ଦ୍ରିଯୋଂଂ ଦ୍ଵାରା ଉପଭୋଗ୍ଯ ଵିଷଯ, [ଇନ୍ଦ୍ରିଯକାଯାଃ] ଇନ୍ଦ୍ରିଯାଁ, ଶରୀର, [ମନଃ] ମନ, [କର୍ମାଣି] କର୍ମ [ଚ] ଔର [ଅନ୍ଯତ୍ ଯତ୍] ଅନ୍ଯ ଜୋ କୁଛ [ମୂର୍ତ୍ତଂ ଭଵତି] ମୂର୍ତ ହୋ [ତତ୍ ସର୍ଵଂ] ଵହ ସବ [ପୁଦ୍ଗଲଂ ଜାନୀଯାତ୍] ପୁଦ୍ଗଲ ଜାନୋ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ସ୍ନିଗ୍ଧ–ରୂକ୍ଷତ୍ଵ=ଚିକନାଈ ଔର ରୂକ୍ଷତା. ୨. ଯହାଁ ଐସା ବତଲାଯା ହୈ କି ସ୍କଂଧମେଂ ଭୀ ପ୍ରତ୍ଯେକ ପରମାଣୁ ସ୍ଵଯଂ ପରିପୂର୍ଣ ହୈ, ସ୍ଵତଂତ୍ର ହୈ, ପରକୀ ସହାଯତାସେ ରହିତ ,