Page 132 of 264
PDF/HTML Page 161 of 293
single page version

୧୩୨

ସକଲପୁଦ୍ଗଲଵିକଲ୍ପୋପସଂହାରୋଽଯମ୍.

ଇନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯାଃ ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣଶବ୍ଦାଶ୍ଚ, ଦ୍ରଵ୍ଯେନ୍ଦ୍ରିଯାଣି ସ୍ପର୍ଶନରସନଘ୍ରାଣଚକ୍ଷୁଃ–ଶ୍ରୋତ୍ରାଣି, କାଯାଃ ଔଦାରିକଵୈକ୍ରିଯକାହାରକତୈଜସକାର୍ମଣାନି, ଦ୍ରଵ୍ଯମନଃ, ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମାଣି, ନୋକର୍ମାଣି, ଵିଚିତ୍ର– ପର୍ଯାଯୋତ୍ପତ୍ତିହେତଵୋଽନଂତା ଅନଂତାଣୁଵର୍ଗଣାଃ, ଅନଂତା ଅସଂଖ୍ଯେଯାଣୁଵର୍ଗଣାଃ, ଅନଂତା ସଂଖ୍ଯେଯାଣୁଵର୍ଗଣାଃ ଦ୍ଵଯ ଣୁକସ୍କଂଧପର୍ଯଂତାଃ, ପରମାଣଵଶ୍ଚ, ଯଦନ୍ଯଦପି ମୂର୍ତଂ ତତ୍ସର୍ଵଂ ପୁଦ୍ଗଲଵିକଲ୍ପତ୍ଵେନୋପସଂହର୍ତଵ୍ଯ–ମିତି..୮୨..

-----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହ, ସର୍ଵ ପୁଦ୍ଗଲଭେଦୋଂକା ଉପସଂହାର ହୈ.

ସ୍ପର୍ଶ, ରସ, ଗଂଧ, ଵର୍ଣ ଔର ଶବ୍ଦରୂପ [ପାଁଚ] ଇନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯ, ସ୍ପର୍ଶନ, ରସନ, ଧ୍ରାଣ, ଚକ୍ଷୁ ଔର ଶ୍ରୋତ୍ରରୂପ [ପାଁଚ] ଦ୍ରଵ୍ଯେନ୍ଦ୍ରିଯାଁ, ଔଦାରିକ, ଵୈକ୍ରିଯିକ, ଆହାରକ, ତୈଜସ ଔର କାର୍ମଣରୂପ [ପାଁଚ] କାଯା, ଦ୍ରଵ୍ଯମନ, ଦ୍ରଵ୍ଯକର୍ମ, ନୋକର୍ମ, ଵିଚିତ୍ର ପର୍ଯାଯୋଂଂକୀ ଉତ୍ପତ୍ତିକେ ହେତୁଭୂତ [ଅର୍ଥାତ୍ ଅନେକ ପ୍ରକାରକୀ ପର୍ଯାଯେଂ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେକେ କାରଣଭୂତ] ଅନନ୍ତ ଅନନ୍ତାଣୁକ ଵର୍ଗଣାଏଁ, ଅନନ୍ତ ଅସଂଖ୍ଯାତାଣୁକ ଵର୍ଗଣାଏଁ ଔର ଦ୍ଵି–ଅଣୁକ ସ୍କନ୍ଧ ତକକୀ ଅନନ୍ତ ସଂଖ୍ଯାତାଣୁକ ଵର୍ଗଣାଏଁ ତଥା ପରମାଣୁ, ତଥା ଅନ୍ଯ ଭୀ ଜୋ କୁଛ ମୂର୍ତ ହୋ ଵହ ସବ ପୁଦ୍ଗଲକେ ଭେଦ ରୂପସେ ସମେଟନା.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଵୀତରାଗ ଅତୀନ୍ଦ୍ରିଯ ସୁଖକେ ସ୍ଵାଦସେ ରହିତ ଜୀଵୋଂକୋ ଉପଭୋଗ୍ଯ ପଂଚେନ୍ଦ୍ରିଯଵିଷଯ, ଅତୀନ୍ଦ୍ରିଯ ଆତ୍ମସ୍ଵରୂପସେ ଵିପରୀତ ପାଁଚ ଇନ୍ଦ୍ରିଯାଁ, ଅଶରୀର ଆତ୍ମପଦାର୍ଥସେ ପ୍ରତିପକ୍ଷଭୂତ ପାଁଚ ଶରୀର, ମନୋଗତ– ଵିକଲ୍ପଜାଲରହିତ ଶୁଦ୍ଧଜୀଵାସ୍ତିକାଯସେ ଵିପରୀତ ମନ, କର୍ମରହିତ ଆତ୍ମଦ୍ରଵ୍ଯସେ ପ୍ରତିକୂଲ ଆଠ କର୍ମ ଔର ଅମୂର୍ତ ଆତ୍ମସ୍ଵଭାଵସେ ପ୍ରତିପକ୍ଷଭୂତ ଅନ୍ଯ ଭୀ ଜୋ କୁଛ ମୂର୍ତ ହୋ ଵହ ସବ ପୁଦ୍ଗଲ ଜାନୋ.. ୮୨..

-------------------------------------------------------------------------- ଲୋକମେଂ ଅନନ୍ତ ପରମାଣୁଓଂକୀ ବନୀ ହୁଈ ଵର୍ଗଣାଏଁ ଅନନ୍ତ ହୈଂ, ଅସଂଖ୍ଯାତ ପରମାଣୁଓଂକୀ ବନୀ ହୁଈ ଵର୍ଗଣାଏଁ ଭୀ ଅନନ୍ତ

Page 133 of 264
PDF/HTML Page 162 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅଥ ଧର୍ମାଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍.

ଧର୍ମସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍.

ଧର୍ମୋ ହି ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣାନାମତ୍ଯଂତାଭାଵାଦମୂର୍ତସ୍ଵଭାଵଃ. ତ୍ତ ଏଵ ଚାଶବ୍ଦଃ. ସ୍କଲ– ଲୋକାକାଶାଭିଵ୍ଯାପ୍ଯାଵସ୍ଥିତତ୍ଵାଲ୍ଲୋକାଵଗାଢଃ. ଅଯୁତସିଦ୍ଧପ୍ରଦେଶତ୍ଵାତ୍ ସ୍ପଷ୍ଟଃ. ସ୍ଵଭାଵାଦେଵ ସର୍ଵତୋ ଵିସ୍ତୃତତ୍ଵାତ୍ପୃଥୁଲଃ. ନିଶ୍ଚଯନଯେନୈକପ୍ରଦେଶୋଽପି ଵ୍ଯଵହାରନଯେନାସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶ ଇତି.. ୮୩.. -----------------------------------------------------------------------------

ଅବ ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯ ଔର ଅଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ହୈ.

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯଃ] ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ [ଅସ୍ପର୍ଶଃ] ଅସ୍ପର୍ଶ, [ଅରସଃ] ଅରସ, [ଅଵର୍ଣଗଂଧଃ] ଅଗନ୍ଧ, ଅଵର୍ଣ ଔର [ଅଶବ୍ଦଃ] ଅଶବ୍ଦ ହୈ; [ଲୋକାଵଗାଢଃ] ଲୋକଵ୍ଯାପକ ହୈଃ [ସ୍ପୃଷ୍ଟଃ] ଅଖଣ୍ଡ, [ପୃଥୁଲଃ] ଵିଶାଲ ଔର [ଅସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶଃ] ଅସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶୀ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଧର୍ମକେ [ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯକେ] ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ.

ସ୍ପର୍ଶ, ରସ, ଗଂଧ ଔର ଵର୍ଣକା ଅତ୍ଯନ୍ତ ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଧର୍ମ [ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ] ଵାସ୍ତଵମେଂ ଅମୂର୍ତସ୍ଵଭାଵଵାଲା ହୈ; ଔର ଇସୀଲିଯେ ଅଶବ୍ଦ ହୈ; ସମସ୍ତ ଲୋକାକାଶମେଂ ଵ୍ଯାପ୍ତ ହୋକର ରହନେସେ ଲୋକଵ୍ଯାପକ ହୈ; ୧ଅଯୁତସିଦ୍ଧ ପ୍ରଦେଶଵାଲା ହୋନେସେ ଅଖଣ୍ଡ ହୈ; ସ୍ଵଭାଵସେ ହୀ ସର୍ଵତଃ ଵିସ୍ତୃତ ହୋନେସେ ଵିଶାଲ ହୈ; ନିଶ୍ଚଯନଯସେ ‘ଏକପ୍ରଦେଶୀ’ ହୋନ ପର ଭୀ ଵ୍ଯଵହାରନଯସେ ଅସଂଖ୍ଯାତପ୍ରଦେଶୀ ହୈ.. ୮୩.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଯୁତସିଦ୍ଧ=ଜୁଡ଼େ ହୁଏ; ସଂଯୋଗସିଦ୍ଧ. [ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯମେଂ ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ପ୍ରଦେଶୋଂକା ସଂଯୋଗ ହୁଆ ହୈ ଐସା ନହୀଂ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଉସମେଂ ବୀଚମେଂ ଵ୍ଯଵଧାନ–ଅନ୍ତର–ଅଵକାଶ ନହୀଂ ହୈ ; ଇସଲିଯେ ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ ଅଖଣ୍ଡ ହୈ.] ୨. ଏକପ୍ରଦେଶୀ=ଅଵିଭାଜ୍ଯ–ଏକକ୍ଷେତ୍ରଵାଲା. [ନିଶ୍ଚଯନଯସେ ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ ଅଵିଭାଜ୍ଯ–ଏକପଦାର୍ଥ ହୋନେସେ ଅଵିଭାଜ୍ଯ–

Page 134 of 264
PDF/HTML Page 163 of 293
single page version

୧୩୪

ଧର୍ମସ୍ଯୈଵାଵଶିଷ୍ଟସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍.

ଅପି ଚ ଧର୍ମଃ ଅଗୁରୁଲଘୁଭିର୍ଗୁଣୈରଗୁରୁଲଘୁତ୍ଵାଭିଧାନସ୍ଯ ସ୍ଵରୂପପ୍ରତିଷ୍ଠତ୍ଵନିବଂଧନସ୍ଯ ସ୍ଵଭାଵ– ସ୍ଯାଵିଭାଗପରିଚ୍ଛେଦୈଃ ପ୍ରତିସମଯସଂଭଵତ୍ଷଟ୍ସ୍ଥାନପତିତଵୃଦ୍ଧିହାନିଭିରନଂତୈଃ ସଦା ପରିଣତତ୍ଵାଦୁତ୍ପାଦ– ଵ୍ଯଯଵତ୍ତ୍ଵେଽପି ସ୍ଵରୂପାଦପ୍ରଚ୍ଯଵନାନ୍ନିତ୍ଯଃ. ଗତିକ୍ରିଯାପରିଣତାନାମୁଦା– -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଅନଂତଃ ତୈଃ ଅଗୁରୁକଲଘୁକୈଃ] ଵହ [ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ] ଅନନ୍ତ ଐସେ ଜୋ ଅଗୁରୁଲଘୁ [ଗୁଣ, ଅଂଶ] ଉନ–ରୂପ [ସଦା ପରିଣତଃ] ସଦୈଵ ପରିଣମିତ ହୋତା ହୈ, [ନିତ୍ଯଃ] ନିତ୍ଯ ହୈ, [ଗତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତାନାଂ] ଗତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତକୋ [କାରଣଭୂତଃ] କାରଣଭୂତ [ନିମିତ୍ତରୂପ] ହୈ ଔର [ସ୍ଵଯମ୍ ଅକାର୍ଯଃ] ସ୍ଵଯଂ ଅକାର୍ଯ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଧର୍ମକେ ହୀ ଶେଷ ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ.

ପୁନଶ୍ଚ, ଧର୍ମ [ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ] ଅଗୁରୁଲଘୁ ୧ଗୁଣୋଂରୂପସେ ଅର୍ଥାତ୍ ଅଗୁରୁଲଘୁତ୍ଵ ନାମକା ଜୋ ସ୍ଵରୂପପ୍ରତିଷ୍ଠତ୍ଵକେ କାରଣଭୂତ ସ୍ଵଭାଵ ଉସକେ ଅଵିଭାଗ ପରିଚ୍ଛେଦୋଂରୂପସେ – ଜୋ କି ପ୍ରତିସମଯ ହୋନେଵାଲୀ ୨ଷଟ୍ସ୍ଥାନପତିତ ଵୃଦ୍ଧିହାନିଵାଲେ ଅନନ୍ତ ହୈଂ ଉନକେ ରୂପସେ – ସଦା ପରିଣମିତ ହୋନେସେ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଵାଲା ହୈ, -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଗୁଣ=ଅଂଶ; ଅଵିଭାଗ ପରିଚ୍ଛେଦ [ସର୍ଵ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୀ ଭାଁତି ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯମେଂ ଅଗୁରୁଲଘୁତ୍ଵ ନାମକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ. ଵହ ସ୍ଵଭାଵ

୨. ଷଟ୍ସ୍ଥାନପତିତ ଵୃଦ୍ଧିହାନି=ଛହ ସ୍ଥାନମେଂ ସମାଵେଶ ପାନେଵାଲୀ ଵୃଦ୍ଧିହାନି; ଷଟ୍ଗୁଣ ଵୃଦ୍ଧିହାନି. [ଅଗୁରୁଲଘୁତ୍ଵସ୍ଵଭାଵକେ

Page 135 of 264
PDF/HTML Page 164 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ସୀନାଵିନାଭୂତସହାଯମାତ୍ରତ୍ଵାତ୍କାରଣଭୂତଃ. ସ୍ଵାସ୍ତିତ୍ଵମାତ୍ରନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵାତ୍ ସ୍ଵଯମକାର୍ଯ ଇତି.. ୮୪..

----------------------------------------------------------------------------- ତଥାପି ସ୍ଵରୂପସେ ଚ୍ଯୁତ ନହୀଂ ହୋତା ଇସଲିଯେ ନିତ୍ଯ ହୈ; ଗତିକ୍ରିଯାପରିଣତକୋ [ଗତିକ୍ରିଯାରୂପସେ ପରିଣମିତ ହୋନେମେଂ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ] ୧ଉଦାସୀନ ୨ଅଵିନାଭାଵୀ ସହାଯମାତ୍ର ହୋନେସେ [ଗତିକ୍ରିଯାପରିଣତକୋ] କାରଣଭୂତ ହୈ; ଅପନେ ଅସ୍ତିତ୍ଵମାତ୍ରସେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋନେକେ କାରଣ ସ୍ଵଯଂ ଅକାର୍ଯ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ଵଯଂସିଦ୍ଧ ହୋନେକେ କାରଣ କିସୀ ଅନ୍ଯସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ନହୀଂ ହୁଆ ହୈ ଇସଲିଯେ କିସୀ ଅନ୍ଯ କାରଣକେ କାର୍ଯରୂପ ନହୀଂ ହୈ].. ୮୪..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଯଥା] ଜିସ ପ୍ରକାର[ଲୋକେ] ଜଗତମେଂ [ଉଦକଂ] ପାନୀ [ମତ୍ସ୍ଯାନାଂ] ମଛଲିଯୋଂକୋ [ଗମନାନୁଗ୍ରହକରଂ ଭଵତି] ଗମନମେଂ ଅନୁଗ୍ରହ କରତା ହୈ, [ତଥା] ଉସୀ ପ୍ରକାର [ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯଂ] ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯ [ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ] ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ଗମନମେଂ ଅନୁଗ୍ରହ କରତା ହୈ [–ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୋତା ହୈ] ଐସା [ଵିଜାନୀହି] ଜାନୋ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଜିସ ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧଭଗଵାନ, ଉଦାସୀନ ହୋନେ ପର ଭୀ, ସିଦ୍ଧଗୁଣୋଂକେ ଅନୁରାଗରୂପସେ ପରିଣମତ ଭଵ୍ଯ ଜୀଵୋଂକୋ

୨. ଯଦି କୋଈ ଏକ, କିସୀ ଦୂସରେକେ ବିନା ନ ହୋ, ତୋ ପହଲେକୋ ଦୂସରେକା ଅଵିନାଭାଵୀ କହା ଜାତା ହୈ. ଯହାଁ ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯକୋ

Page 136 of 264
PDF/HTML Page 165 of 293
single page version

୧୩୬

ଧର୍ମସ୍ଯ ଗତିହେତୁତ୍ଵେ ଦ୍ରଷ୍ଟାଂତୋଽଯମ୍.

ଯ୍ଥୋଦକଂ ସ୍ଵଯମଗଚ୍ଛଦଗମଯଚ୍ଚ ସ୍ଵଯମେଵ ଗଚ୍ଛତାଂ ମତ୍ସ୍ଯାନାମୁଦାସୀନାଵିନାଭୂତସହାଯ– କାରଣମାତ୍ରତ୍ଵେନ ଗମନମନୁଗୃହ୍ଣାତି, ତଥା ଧର୍ମୋଽପି ସ୍ଵଯମଗଚ୍ଛନ୍ ଅଗମଯଂଶ୍ଚ ସ୍ଵଯମେଵ ଗଚ୍ଛତାଂ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାମୁଦାସୀନାଵିନାଭୂତସହାଯକାରଣମାତ୍ରତ୍ଵେନ ଗମନମୁନଗୃହ୍ଣାତି ଇତି..୮୫..

-----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଧର୍ମକେ ଗତିହେତୁତ୍ଵକା ଦ୍ରଷ୍ଟାନ୍ତ ହୈ.

ଜିସ ପ୍ରକାର ପାନୀ ସ୍ଵଯଂ ଗମନ ନ କରତା ହୁଆ ଔର [ପରକୋ] ଗମନ ନ କରାତା ହୁଆ, ସ୍ଵଯମେଵ ଗମନ କରତୀ ହୁଈ ମଛଲିଯୋଂକୋ ଉଦାସୀନ ଅଵିନାଭାଵୀ ସହାଯରୂପ କାରଣମାତ୍ରରୂପସେ ଗମନମେଂ ଅନୁଗ୍ରହ କରତା ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଧର୍ମ [ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ] ଭୀ ସ୍ଵଯଂ ଗମନ ନ କରତା ହୁଆ ଐର [ପରକୋ] ଗମନ ନ କରାତା ହୁଆ, ସ୍ଵଯମେଵ ଗମନ କରତେ ହୁଏ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ଉଦାସୀନ ଅଵିନାଭାଵୀ ସହାଯରୂପ କାରଣମାତ୍ରରୂପସେ ଗମନମେଂ ଅନୁଗ୍ରହ କରତା ହୈ.. ୮୫..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଯଥା] ଜିସ ପ୍ରକାର [ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଭଵତି] ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ [ତଥା] ଉସୀ ପ୍ରକାର [ଅଧର୍ମାଖ୍ଯମ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯମ୍] ଅଧର୍ମ ନାମକା ଦ୍ରଵ୍ଯ ଭୀ [ଜାନୀହି] ଜାନୋ; [ତତ୍ ତୁ] ପରନ୍ତୁ ଵହ [ଗତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତକୋ କାରଣଭୂତ ହୋନେକେ ବଦଲେ] [ସ୍ଥିତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତାନାମ୍] ସ୍ଥିତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତକୋ [ପୃଥିଵୀ ଇଵ] ପୃଥ୍ଵୀକୀ ଭାଁତି [କାରଣଭୂତମ୍] କାରଣଭୂତ ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ଥିତିକ୍ରିଯାପରିଣତ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୈ].

-------------------------------------------------------------------------- ଗମନମେଂ ଅନୁଗ୍ରହ କରନା ଅର୍ଥାତ୍ ଗମନମେଂ ଉଦାସୀନ ଅଵିନାଭାଵୀ ସହାଯରୂପ [ନିମିତ୍ତରୂପ] କାରଣମାତ୍ର ହୋନା.

Page 137 of 264
PDF/HTML Page 166 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅଧର୍ମସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍. ଯଥା ଧର୍ମଃ ପ୍ରଜ୍ଞାପିତସ୍ତଥାଧର୍ମୋପି ପ୍ରଜ୍ଞାପନୀଯଃ. ଅଯଂ ତୁ ଵିଶେଷଃ. ସ ଗତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତା– ନାମୁଦକଵତ୍କାରଣଭୂତ; ଏଷଃ ପୁନଃ ସ୍ଥିତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତାନାଂ ପୃଥିଵୀଵତ୍କାରଣଭୂତଃ. ଯଥା ପୃଥିଵୀ ସ୍ଵଯଂ ପୂର୍ଵମେଵ ତିଷ୍ଠଂତୀ ପରମସ୍ଥାପଯଂତୀ ଚ ସ୍ଵଯେଵ ତିଷ୍ଠତାମଶ୍ଵାଦୀନା ମୁଦାସୀନା–ଵିନାଭୂତସହାଯକାରଣମାତ୍ରତ୍ଵେନ ସ୍ଥିତିମନୁଗୃହ୍ଣାତି ତଥାଽଧର୍ମାଽପି ସ୍ଵଯଂ ପୂର୍ଵମେଵ ତିଷ୍ଠନ୍ ପରମସ୍ଥାପଯଂଶ୍ଚ ସ୍ଵଯମେଵ ତିଷ୍ଠତାଂ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାମୁଦାସୀନାଵିନାଭୂତସହାଯକାରଣମାତ୍ରତ୍ଵେନ ସ୍ଥିତିମନୁଗୃହ୍ଣାତୀତି..୮୬..

-----------------------------------------------------------------------------

ଜିସ ପ୍ରକାର ଧର୍ମକା ପ୍ରଜ୍ଞାପନ କିଯା ଗଯା, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଅଧର୍ମକା ଭୀ ପ୍ରଜ୍ଞାପନ କରନେ ଯୋଗ୍ଯ ହୈ. ପରନ୍ତୁ ଯହ [ନିମ୍ନୋକ୍ତାନୁସାର] ଅନ୍ତର ହୈଃ ଵହ [–ଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ] ଗତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତକୋ ପାନୀକୀ ଭାଁତି କାରଣଭୂତ ହୈ ଔର ଯହ [ଅଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ] ସ୍ଥିତିକ୍ରିଯାଯୁକ୍ତକୋ ପୃଥ୍ଵୀକୀ ଭାଁତି କାରଣଭୂତ ହୈ. ଜିସ ପ୍ରକାର ପୃଥ୍ଵୀ ସ୍ଵଯଂ ପହଲେସେ ହୀ ସ୍ଥିତିରୂପ [–ସ୍ଥିର] ଵର୍ତତୀ ହୁଈ ତଥା ପରକୋ ସ୍ଥିତି [–ସ୍ଥିରତା] ନହୀଂ କରାତୀ ହୁଈ, ସ୍ଵଯମେଵ ସ୍ଥିତିରୂପସେ ପରିଣମିତ ହୋତେ ହୁଏ ଅଶ୍ଵାଦିକକୋ ଉଦାସୀନ ଅଵିନାଭାଵୀ ସହାଯରୂପ କାରଣମାତ୍ରକେ ରୂପମେଂ ସ୍ଥିତିମେଂ ଅନୁଗ୍ରହ କରତୀ ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଅଧର୍ମ [ଅଧର୍ମାସ୍ତିକାଯ] ଭୀ ସ୍ଵଯଂ ପହଲେସେ ହୀ ସ୍ଥିତିରୂପସେ ଵର୍ତତା ହୁଆ ଔର ପରକୋ ସ୍ଥିତି ନହୀଂ କରାତା ହୁଆ, ସ୍ଵଯମେଵ ସ୍ଥିତିରୂପ ପରିଣମିତ ହୋତେ ହୁଏ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ଉଦାସୀନ ଅଵିନାଭାଵୀ ସହାଯରୂପ କାରଣମାତ୍ରକେ ରୂପମେଂ ସ୍ଥିତିମେଂ ଅନୁଗ୍ରହ କରତା ହୈ.. ୮୬..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଗମନସ୍ଥିତୀ] [ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲକୀ] ଗତି–ସ୍ଥିତି [ଚ] ତଥା [ଅଲୋକଲୋକଂ] ଅଲୋକ ଔର ଲୋକକା ଵିଭାଗ, [ଯଯୋଃ ସଦ୍ଭାଵତଃ] ଉନ ଦୋ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ସଦ୍ଭାଵସେ [ଜାତମ୍] ହୋତା ହୈ. [ଚ] ଔର [ଦ୍ଵୌ ଅପି] ଵେ ଦୋନୋଂ [ଵିଭକ୍ତୌ] ଵିଭକ୍ତ, [ଅଵିଭକ୍ତୌ] ଅଵିଭକ୍ତ [ଚ] ଔର [ଲୋକମାତ୍ରୌ] ଲୋକପ୍ରମାଣ [ମତୌ] କହେ ଗଯେ ହୈଂ. --------------------------------------------------------------------------

Page 138 of 264
PDF/HTML Page 167 of 293
single page version

୧୩୮

ଧର୍ମାଧର୍ମସଦ୍ଭାଵେ ହେତୂପନ୍ଯାସୋଽଯମ୍

ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ଵିଦ୍ଯେତେ. ଲୋକାଲୋକଵିଭାଗାନ୍ଯଥାନୁପପତ୍ତେଃ. ଜୀଵାଦିସର୍ଵପଦାର୍ଥାନାମେକତ୍ର ଵୃତ୍ତିରୂପୋ ଲୋକଃ. ଶୁଦ୍ଧୈକାକାଶଵୃତ୍ତିରୂପୋଽଲୋକଃ. ତତ୍ର ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲୌ ସ୍ଵରସତ ଏଵ ଗତିତତ୍ପୂର୍ଵ–ସ୍ଥିତିପରିଣାମାପନ୍ନୌ. ତଯୋର୍ଯଦି ଗତିପରିଣାମଂ ତତ୍ପୂର୍ଵସ୍ଥିତିପରିଣାମଂ ଵା ସ୍ଵଯମନୁଭଵତୋର୍ବହିରଙ୍ଗହେତୂ ଧର୍ମାଧର୍ମୋ ନ ଭଵେତାମ୍, ତଦା ତଯୋର୍ନିରର୍ଗଲଗତିସ୍ଥିତିପରିଣାମତ୍ଵାଦଲୋକେଽପି ଵୃତ୍ତିଃ କେନ ଵାର୍ଯେତ. ତତୋ ନ ଲୋକାଲୋକଵିଭାଗଃ ସିଧ୍ଯେତ. ଧର୍ମାଧର୍ମଯୋସ୍ତୁ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲଯୋର୍ଗତିତତ୍ପୂର୍ଵସ୍ଥିତ୍ଯୋର୍ବହିରଙ୍ଗହେତୁତ୍ଵେନ ସଦ୍ଭାଵେଽଭ୍ଯୁପଗମ୍ଯମାନେ ଲୋକାଲୋକଵିଭାଗୋ ଜାଯତ ଇତି. କିଞ୍ଚ ଧର୍ମାଧର୍ମୋ ଦ୍ଵାଵପି ପରସ୍ପରଂ ପୃଥଗ୍ଭୂତାସ୍ତିତ୍ଵନିର୍ଵୃତ୍ତତ୍ଵାଦ୍ଵିଭକ୍ତୌ. ଏକକ୍ଷେତ୍ରାଵଗାଢତ୍ଵାଦଭିକ୍ତୌ. ନିଷ୍କ୍ରିଯତ୍ଵେନ ସକଲଲୋକଵର୍ତିନୋ– ର୍ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲଯୋର୍ଗତିସ୍ଥିତ୍ଯୁପଗ୍ରହକରଣାଲ୍ଲୋକମାତ୍ରାଵିତି.. ୮୭.. -----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମକେ ସଦ୍ଭାଵକୀ ସିଦ୍ଧି ଲିଯେ ହେତୁ ଦର୍ଶାଯା ଗଯା ହୈ.

ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ଵିଦ୍ଯମାନ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଲୋକ ଔର ଅଲୋକକା ଵିଭାଗ ଅନ୍ଯଥା ନହୀଂ ବନ ସକତା. ଜୀଵାଦି ସର୍ଵ ପଦାର୍ଥୋଂକେ ଏକତ୍ର–ଅସ୍ତିତ୍ଵରୂପ ଲୋକ ହୈ; ଶୁଦ୍ଧ ଏକ ଆକାଶକେ ଅସ୍ତିତ୍ଵରୂପ ଅଲୋକ ହୈ. ଵହାଁ, ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲ ସ୍ଵରସସେ ହୀ [ସ୍ଵଭାଵସେ ହୀ] ଗତିପରିଣାମକୋ ତଥା ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିପରିଣାମକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ. ଯଦି ଗତିପରିଣାମ ଅଥଵା ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିପରିଣାମକା ସ୍ଵଯଂ ଅନୁଭଵ କରନେଵାଲେ ଉନ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲକୋ ବହିରଂଗ ହେତୁ ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ନ ହୋ, ତୋ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲକେ ନିରର୍ଗଲ ଗତିପରିଣାମ ଔର ସ୍ଥିତିପରିଣାମ ହୋନେସେ ଅଲୋକମେଂ ଭୀ ଉନକା [ଜୀଵ –ପୁଦ୍ଗଲକା] ହୋନା କିସସେ ନିଵାରା ଜା ସକତା ହୈ? [କିସୀସେ ନହୀଂ ନିଵାରା ଜା ସକତା.] ଇସଲିଯେ ଲୋକ ଔର ଅଲୋକକା ଵିଭାଗ ସିଦ୍ଧ ନହୀଂ ହୋତା. ପରନ୍ତୁ ଯଦି ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲକୀ ଗତିକେ ଔର ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିକେ ବହିରଂଗ ହେତୁଓଂଂକେ ରୂପମେଂ ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମକା ସଦ୍ଭାଵ ସ୍ଵୀକାର କିଯା ଜାଯେ ତୋ ଲୋକ ଔର ଅଲୋକକା ଵିଭାଗ [ସିଦ୍ଧ] ହୋତା ହୈ . [ଇସଲିଯେ ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ଵିଦ୍ଯମାନ ହୈ.] ଔର [ଉନକେ ସମ୍ବନ୍ଧମେଂ ଵିଶେଷ ଵିଵରଣ ଯହ ହୈ କି], ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ଦୋନୋଂ ପରସ୍ପର ପୃଥଗ୍ଭୂତ ଅସ୍ତିତ୍ଵସେ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋନେସେ ଵିଭକ୍ତ [ଭିନ୍ନ] ହୈଂ; ଏକକ୍ଷେତ୍ରାଵଗାହୀ ହୋନେସେ ଅଵିଭକ୍ତ [ଅଭିନ୍ନ] ହୈଂ; ସମସ୍ତ ଲୋକମେଂ ଵିଦ୍ଯମାନ ଜୀଵ –ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ଗତିସ୍ଥିତିମେଂ ନିଷ୍କ୍ରିଯରୂପସେ ଅନୁଗ୍ରହ କରତେ ହୈଂ ଇସଲିଯେ [–ନିମିତ୍ତରୂପ ହୋତେ ହୈଂ ଇସଲିଯେ] ଲୋକପ୍ରମାଣ ହୈଂ.. ୮୭.. -------------------------------------------------------------------------- ନିରର୍ଗଲ=ନିରଂକୁଶ; ଅମର୍ଯାଦିତ.

Page 139 of 264
PDF/HTML Page 168 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଧର୍ମାଧର୍ମଯୋର୍ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵେଽପ୍ଯଂତୌଦାସୀନ୍ଯାଖ୍ଯାପନମେତତ୍.

ଯଥା ହି ଗତିପରିଣତଃ ପ୍ରଭଞ୍ଜନୋ ଵୈଜଯଂତୀନାଂ ଗତିପରିଣାମସ୍ଯ ହେତୁକର୍ତାଽଵଲୋକ୍ଯତେ ନ ତଥା ଧର୍ମଃ. ସ ଖଲୁ ନିଷ୍କ୍ରିଯତ୍ଵାତ୍ ନ କଦାଚିଦପି ଗତିପରିଣାମମେଵାପଦ୍ଯତେ. କୁତୋଽସ୍ଯ ସହକାରିତ୍ଵେନ ପରେଷାଂ -----------------------------------------------------------------------------

[ଅନ୍ଯଦ୍ରଵ୍ଯସ୍ଯ] ଅନ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ [ଗମନଂ ନ କରୋତି] ଗମନ ନହୀଂ କରାତା; [ସଃ] ଵହ, [ଜୀଵାନାଂ ପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ଚ] ଜୀଵୋଂ ତଥା ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ [ଗତିପରିଣାମମେଂ ଆଶ୍ରଯମାତ୍ରରୂପ ହୋନେସେ] [ଗତେଃ ପ୍ରସରଃ] ଗତିକା ଉଦାସୀନ ପ୍ରସାରକ [ଅର୍ଥାତ୍ ଗତିପ୍ରସାରମେଂ ଉଦାସୀନ ନିମିତ୍ତଭୂତ] [ଭଵତି] ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ଗତି ଔର ସ୍ଥିତିକେ ହେତୁ ହୋନେ ପର ଭୀ ଵେ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଉଦାସୀନ ହୈଂ ଐସା ଯହାଁ କଥନ ହୈ.

ଜିସ ପ୍ରକାର ଗତିପରିଣତ ପଵନ ଧ୍ଵଜାଓଂକେ ଗତିପରିଣାମକା ହେତୁକର୍ତା ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଧର୍ମ [ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ଗତିପରିଣାମକା ହେତୁକର୍ତା] ନହୀଂ ହୈ. ଵହ [ଧର୍ମ] ଵାସ୍ତଵମେଂ ନିଷ୍କ୍ରିଯ --------------------------------------------------------------------------

Page 140 of 264
PDF/HTML Page 169 of 293
single page version

୧୪୦

ଗତିପରିଣାମସ୍ଯ ହେତୁକର୍ତୃତ୍ଵମ୍. କିଂତୁ ସଲିଲ–ମିଵ ମତ୍ସ୍ଯାନାଂ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାମାଶ୍ରଯକାରଣମାତ୍ରତ୍ଵେନୋଦାସୀନ ଏଵାସୌ ଗତେଃ ପ୍ରସରୋ ଭଵତି. ଅପି ଚ ଯଥା ଗତିପୂର୍ଵସ୍ଥିତିପରିଣତସ୍ତୁଙ୍ଗୋଽଶ୍ଵଵାରସ୍ଯ ସ୍ଥିତିପରିଣାମସ୍ଯ ହେତୁକର୍ତାଵଲୋକ୍ଯତେ ନ ତଥାଽଧର୍ମଃ. ସ ଖଲୁ ନିଷ୍କ୍ରିଯତ୍ଵାତ୍ ନ କଦାଚିଦପି ଗତିପୂର୍ଵସ୍ଥିତିପରିଣାମମେଵାପଦ୍ଯତେ. କୁତୋଽସ୍ଯ ସହସ୍ଥାଯିତ୍ଵେନ ପରେଷାଂ ଗତିପୂର୍ଵସ୍ଥିତିପରିଣାମସ୍ଯ ହେତୁକର୍ତୃତ୍ଵମ୍. କିଂ ତୁ ପୃଥିଵୀଵତ୍ତୁରଙ୍ଗସ୍ଯ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାମାଶ୍ରଯ– କାରଣମାତ୍ରତ୍ଵେନୋଦାସୀନ ଏଵାସୌ ଗତିପୂର୍ଵସ୍ଥିତେଃ ପ୍ରସରୋ ଭଵତୀତି.. ୮୮.. ----------------------------------------------------------------------------- ହୋନେସେ କଭୀ ଗତିପରିଣାମକୋ ହୀ ପ୍ରାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା; ତୋ ଫିର ଉସେ [ପରକେ] ୧ସହକାରୀକେ ରୂପମେଂ ପରକେ ଗତିପରିଣାମକା ହେତୁକତୃତ୍ଵ କହାଁସେ ହୋଗା? [ନହୀଂ ହୋ ସକତା.] କିନ୍ତୁ ଜିସ ପ୍ରକାର ପାନୀ ମଛଲିଯୋଂକା [ଗତିପରିଣାମମେଂ] ମାତ୍ର ଆଶ୍ରଯରୂପ କାରଣକେ ରୂପମେଂ ଗତିକା ଉଦାସୀନ ହୀ ପ୍ରସାରକ ହୈେ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଧର୍ମ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୀ [ଗତିପରିଣାମମେଂ] ମାତ୍ର ଆଶ୍ରଯରୂପ କାରଣକେ ରୂପମେଂ ଗତିକା ଉଦାସୀନ ହୀ ପ୍ରସାରକ [ଅର୍ଥାତ୍ ଗତିପ୍ରସାରକା ଉଦାସୀନ ହୀ ନିମିତ୍ତ] ହୈ.

ଔର [ଅଧର୍ମାସ୍ତିକାଯକେ ସମ୍ବନ୍ଧମେଂ ଭୀ ଐସା ହୈ କି] – ଜିସ ପ୍ରକାର ଗତିପୂର୍ଵକସ୍ଥିତିପରିଣତ ଅଶ୍ଵ ସଵାରକେ [ଗତିପୂର୍ଵକ] ସ୍ଥିତିପରିଣାମକା ହେତୁକର୍ତା ଦିଖାଈ ଦେତା ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଅଧର୍ମ [ଜୀଵ– ପୁଦ୍ଗଲୋଂକେ ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିପରିଣାମକା ହେତୁକର୍ତା] ନହୀ ହୈ. ଵହ [ଅଧର୍ମ] ଵାସ୍ତଵମେଂ ନିଷ୍କ୍ରିଯ ହୋନେସେ କଭୀ ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିପରିଣାମକୋ ହୀ ପ୍ରାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା; ତୋ ଫିର ଉସେ [ପରକେ] ୨ସହସ୍ଥାଯୀକେ ରୂପମେଂ ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିପରିଣାମକା ହେତୁକତୃତ୍ଵ କହାଁସେ ହୋଗା? [ନହୀଂ ହୋ ସକତା.] କିନ୍ତୁ ଜିସ ପ୍ରକାର ପୃଥ୍ଵୀ ଅଶ୍ଵକୋ [ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିପରିଣାମମେଂ] ମାତ୍ର ଆଶ୍ରଯରୂପ କାରଣକେ ରୂପମେଂ ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିକୀ ଉଦାସୀନ ହୀ ପ୍ରସାରକ ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଅଧର୍ମ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ [ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିପରିଣାମମେଂ] ମାତ୍ର ଆଶ୍ରଯରୂପ କାରଣକେ ରୂପମେଂ ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତିକା ଉଦାସୀନ ହୀ ପ୍ରସାରକ [ଅର୍ଥାତ୍ ଗତିପୂର୍ଵକ–ସ୍ଥିତିପ୍ରସାରକା ଉଦାସୀନ ହୀ ନିମିତ୍ତ] ହୈ.. ୮୮.. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ସହକାରୀ=ସାଥମେଂ କାର୍ଯ କରନେଵାଲା ଅର୍ଥାତ୍ ସାଥମେଂ ଗତି କରନେଵାଲା. ଧ୍ଵଜାକେ ସାଥ ପଵନ ଭୀ ଗତି କରତା ହୈ

୨. ସହସ୍ଥାଯୀ=ସାଥମେଂ ସ୍ଥିତି [ସ୍ଥିରତା] କରନେଵାଲା. [ଅଶ୍ଵ ସଵାରକେ ସାଥ ସ୍ଥିତି କରତା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଯହାଁ

Page 141 of 264
PDF/HTML Page 170 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଧର୍ମାଧର୍ମଯୋରୌଦାସୀନ୍ଯେ ହେତୂପନ୍ଯାସୋଽଯମ୍.

ଧର୍ମଃ କିଲ ନ ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ କଦାଚିଦ୍ଗତିହେତୁତ୍ଵମଭ୍ଯସ୍ଯତି, ନ କଦାଚିତ୍ସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵମଧର୍ମଃ. ତୌ ହି ପରେଷାଂ ଗତିସ୍ଥିତ୍ଯୋର୍ଯଦି ମୁଖ୍ଯହେତୂ ସ୍ଯାତାଂ ତଦା ଯେଷାଂ ଗତିସ୍ତେଷାଂ ଗତିରେଵ ନ ସ୍ଥିତିଃ, ଯେଷାଂ ସ୍ଥିତିସ୍ତେଷାଂ ସ୍ଥିତିରେଵ ନ ଗତିଃ. ତତ ଏକେଷାମପି ଗତିସ୍ଥିତିଦର୍ଶନାଦନୁମୀଯତେ ନ ତୌ ତଯୋର୍ମୁଖ୍ଯହେତୂ. କିଂ ତୁ ଵ୍ଯଵହାରନଯଵ୍ଯଵସ୍ଥାପିତୌ ଉଦାସୀନୌ. କଥମେଵଂ ଗତିସ୍ଥିତିମତାଂ ପଦାର୍ଥୋନାଂ ଗତିସ୍ଥିତୀ ଭଵତ ଇତି -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଯେଷାଂ ଗମନଂ ଵିଦ୍ଯତେ] [ଧର୍ମ–ଅଧର୍ମ ଗତି–ସ୍ଥିତିକେ ମୁଖ୍ଯ ହେତୁ ନହୀଂ ହୈଂ, କ୍ଯୋଂକି] ଜିନ୍ହେଂ ଗତି ହୋତୀ ହୈ [ତେଷାମ୍ ଏଵ ପୁନଃ ସ୍ଥାନଂ ସଂଭଵତି] ଉନ୍ହୀଂକୋ ଫିର ସ୍ଥିତି ହୋତୀ ହୈ [ଔର ଜିନ୍ହେଂ ସ୍ଥିତି ହୋତୀ ହୈ ଉନ୍ହୀଂକୋ ଫିର ଗତି ହୋତୀ ହୈ]. [ତେ ତୁ] ଵେ [ଗତିସ୍ଥିତିମାନ ପଦାର୍ଥ] ତୋ [ସ୍ଵକପରିଣାମୈଃ] ଅପନେ ପରିଣାମୋଂସେ [ଗମନଂ ସ୍ଥାନଂ ଚ] ଗତି ଔର ସ୍ଥିତି [କୁର୍ଵନ୍ତି] କରତେ ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମକୀ ଉଦାସୀନତାକେ ସମ୍ବନ୍ଧମେଂ ହେତୁ କହା ଗଯା ହୈ.

ଵାସ୍ତଵମେଂ [ନିଶ୍ଚଯସେ] ଧର୍ମ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ କଭୀ ଗତିହେତୁ ନହୀଂ ହୋତା, ଅଧର୍ମ କଭୀ ସ୍ଥିତିହେତୁ ନହୀଂ ହୋତା; କ୍ଯୋଂକି ଵେ ପରକୋ ଗତିସ୍ଥିତିକେ ଯଦି ମୁଖ୍ଯ ହେତୁ [ନିଶ୍ଚଯହେତୁ] ହୋଂ, ତୋ ଜିନ୍ହେଂ ଗତି ହୋ ଉନ୍ହେଂ ଗତି ହୀ ରହନା ଚାହିଯେ, ସ୍ଥିତି ନହୀଂ ହୋନା ଚାହିଯେ, ଔର ଜିନ୍ହେଂ ସ୍ଥିତି ହୋ ଉନ୍ହେଂ ସ୍ଥିତି ହୀ ରହନା ଚାହିଯେ, ଗତି ନହୀଂ ହୋନା ଚାହିଯେ. କିନ୍ତୁ ଏକକୋ ହୀ [–ଉସୀ ଏକ ପଦାର୍ଥକୋ] ଗତି ଔର ସ୍ଥିତି ଦେଖନେମେ ଆତୀ ହୈ; ଇସଲିଯେ ଅନୁମାନ ହୋ ସକତା ହୈ କି ଵେ [ଧର୍ମ–ଅଧର୍ମ] ଗତି–ସ୍ଥିତିକେ ମୁଖ୍ଯ ହେତୁ ନହୀଂ ହୈଂ, କିନ୍ତୁ ଵ୍ଯଵହାରନଯସ୍ଥାପିତ [ଵ୍ଯଵହାରନଯ ଦ୍ଵାରା ସ୍ଥାପିତ – କଥିତ] ଉଦାସୀନ ହେତୁ ହୈଂ. --------------------------------------------------------------------------

Page 142 of 264
PDF/HTML Page 171 of 293
single page version

୧୪୨

ଅଥ ଆକାଶଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯଵ୍ଯାଖ୍ଯାନମ୍.

-----------------------------------------------------------------------------

ପ୍ରଶ୍ନଃ– ଐସା ହୋ ତୋ ଗତିସ୍ଥିତିମାନ ପଦାର୍ଥୋଂକୋ ଗତିସ୍ଥିତି କିସ ପ୍ରକାର ହୋତୀ ହୈ?

ଉତ୍ତରଃ– ଵାସ୍ତଵମେଂ ସମସ୍ତ ଗତିସ୍ଥିତିମାନ ପଦାର୍ଥ ଅପନେ ପରିଣାମୋଂସେ ହୀ ନିଶ୍ଚଯସେ ଗତିସ୍ଥିତି କରତେ ହୈଂ.. ୮୯..

ଇସ ପ୍ରକାର ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯ ଔର ଅଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ସମାପ୍ତ ହୁଆ.

ଅବ ଆକାଶଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ହୈ.

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଲୋକେ] ଲୋକମେଂ [ଜୀଵାନାମ୍] ଜୀଵୋଂକୋ [ଚ] ଔର [ପୁଦ୍ଗଲାନାମ୍] ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ [ତଥା ଏଵ] ଵୈସେ ହୀ [ସର୍ଵେଷାମ୍ ଶେଷାଣାମ୍] ଶେଷ ସମସ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୋ [ଯଦ୍] ଜୋ [ଅଖିଲଂ ଵିଵରଂ] ସମ୍ପୂର୍ଣ ଅଵକାଶ [ଦଦାତି] ଦେତା ହୈ, [ତଦ୍] ଵହ [ଆକାଶମ୍ ଭଵତି] ଆକାଶ ହୈ. --------------------------------------------------------------------------

Page 143 of 264
PDF/HTML Page 172 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଆକାଶସ୍ଵରୂପାଖ୍ଯାନମେତତ୍.

ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯାତ୍ମକେ ଲୋକେ ସର୍ଵେଷାଂ ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ଯତ୍ସମସ୍ତାଵକାଶନିମିତ୍ତଂ ଵିଶୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରରୂପଂ ତଦାକାଶମିତି.. ୯୦..

ଲୋକାଦ୍ବହିରାକାଶସୂଚନେଯମ୍.

ଜୀଵାଦୀନି ଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣ୍ଯଵଧୃତପରିମାଣତ୍ଵାଲ୍ଲୋକାଦନନ୍ଯାନ୍ଯେଵ. ଆକାଶଂ ତ୍ଵନଂତତ୍ଵାଲ୍ଲୋକାଦ– ନନ୍ଯଦନ୍ଯଚ୍ଚେତି.. ୯୧.. -----------------------------------------------------------------------------

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଆକାଶକେ ସ୍ଵରୂପକା କଥନ ହୈ.

ହୈ, ଵହ ଆକାଶ ହୈ– ଜୋ କି [ଆକାଶ] ଵିଶୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରରୂପ ହୈ.. ୯୦..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଜୀଵାଃ ପୁଦ୍ଗଲକାଯାଃ ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ଚ] ଜୀଵ, ପୁଦ୍ଗଲକାଯ, ଧର୍ମ , ଅଧର୍ମ [ତଥା କାଲ] [ଲୋକତଃ ଅନନ୍ଯେ] ଲୋକସେ ଅନନ୍ଯ ହୈ; [ଅଂତଵ୍ଯତିରିକ୍ତମ୍ ଆକାଶମ୍] ଅନ୍ତ ରହିତ ଐସା ଆକାଶ [ତତଃ] ଉସସେ [ଲୋକସେ] [ଅନନ୍ଯତ୍ ଅନ୍ଯତ୍] ଅନନ୍ଯ ତଥା ଅନ୍ଯ ହୈ.

ଜୀଵାଦି ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯ [–ଆକାଶକେ ଅତିରିକ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯ] ମର୍ଯାଦିତ ପରିମାଣଵାଲେ ହୋନେକେ କାରଣ ଲୋକସେ -------------------------------------------------------------------------- ୧. ନିଶ୍ଚଯନଯସେ ନିତ୍ଯନିରଂଜନ–ଜ୍ଞାନମଯ ପରମାନନ୍ଦ ଜିନକା ଏକ ଲକ୍ଷଣ ହୈ ଐସେ ଅନନ୍ତାନନ୍ତ ଜୀଵ, ଉନସେ ଅନନ୍ତଗୁନେ

Page 144 of 264
PDF/HTML Page 173 of 293
single page version

୧୪୪

ଆକାଶସ୍ଯାଵକାଶୈକହେତୋର୍ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵଶଙ୍କାଯାଂ ଦୋଷୋପନ୍ଯାସୋଽଯମ୍. -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଯଦି ଆକାଶମ୍] ଯଦି ଆକାଶ [ଗମନସ୍ଥିତିକାରଣାଭ୍ଯାମ୍] ଗତି–ସ୍ଥିତିକେ କାରଣ ସହିତ [ଅଵକାଶଂ ଦଦାତି] ଅଵକାଶ ଦେତା ହୋ [ଅର୍ଥାତ୍ ଯଦି ଆକାଶ ଅଵକାଶହେତୁ ଭୀ ହୋ ଔର ଗତି– ସ୍ଥିତିହେତୁ ଭୀ ହୋ] ତୋ [ଊର୍ଧ୍ଵଂଗତିପ୍ରଧାନାଃ ସିଦ୍ଧାଃ] ଊର୍ଧ୍ଵଗତିପ୍ରଧାନ ସିଦ୍ଧ [ତତ୍ର] ଉସମେଂ [ଆକାଶମେଂ] [କଥମ୍] କ୍ଯୋଂ [ତିଷ୍ଠନ୍ତି] ସ୍ଥିର ହୋଂ? [ଆଗେ ଗମନ କ୍ଯୋଂ ନ କରେଂ?]

ଟୀକାଃ– ଜୋ ମାତ୍ର ଅଵକାଶକା ହୀ ହେତୁ ହୈ ଐସା ଜୋ ଆକାଶ ଉସମେଂ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵ [ଭୀ] ହୋନେକୀ ଶଂକା କୀ ଜାଯେ ତୋ ଦୋଷ ଆତା ହୈ ଉସକା ଯହ କଥନ ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ଯହାଁ ଯଦ୍ଯପି ସାମାନ୍ଯରୂପସେ ପଦାର୍ଥୋଂକା ଲୋକସେ ଅନନ୍ଯପନା କହା ହୈ. ତଥାପି ନିଶ୍ଚଯସେ ଅମୂର୍ତପନା,

Page 145 of 264
PDF/HTML Page 174 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଯଦି ଖଲ୍ଵାକାଶମଵଗାହିନାମଵଗାହହେତୁରିଵ ଗତିସ୍ଥିତିମତାଂ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁରପି ସ୍ଯାତ୍, ତଦା ସର୍ଵୋତ୍କୃଷ୍ଟସ୍ଵାଭାଵିକୋର୍ଧ୍ଵଗତିପରିଣତା ଭଗଵଂତଃ ସିଦ୍ଧା ବହିରଙ୍ଗାଂତରଙ୍ଗସାଧନସାମଗ୍ରଯାଂ ସତ୍ଯାମପି କୃତସ୍ତତ୍ରାକାଶେ ତିଷ୍ଠଂତି ଇତି.. ୯୨..

-----------------------------------------------------------------------------

ଗତି–ସ୍ଥିତିହେତୁ ଭୀ ହୋ, ତୋ ସର୍ଵୋତ୍କୃଷ୍ଟ ସ୍ଵାଭାଵିକ ଊର୍ଧ୍ଵଗତିସେ ପରିଣତ ସିଦ୍ଧଭଗଵନ୍ତ, ବହିରଂଗ–ଅଂତରଂଗ ସାଧନରୂପ ସାମଗ୍ରୀ ହୋନେ ପର ଭୀ କ୍ଯୋଂ [–କିସ କାରଣ] ଉସମେଂ–ଆକାଶମେଂ–ସ୍ଥିର ହୋଂ? ୯୨..

ଲୋକକେ ଉପର ସ୍ଥିତି [ପ୍ରଜ୍ଞପ୍ତମ୍] କହୀ ହୈ, [ତସ୍ମାତ୍] ଇସଲିଯେ [ଗମନସ୍ଥାନମ୍ ଆକାଶେ ନ ଅସ୍ତି] ଗତି–ସ୍ଥିତି ଆକାଶମେଂ ନହୀଂ ହୋତୀ [ଅର୍ଥାତ୍ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵ ଆକାଶମେଂ ନହୀଂ ହୈ] [ଇତି ଜାନୀହି] ଐସା ଜାନୋ.

ଟୀକାଃ– [ଗତିପକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧୀ କଥନ କରନେକେ ପଶ୍ଚାତ୍] ଯହ, ସ୍ଥିତିପକ୍ଷ ସମ୍ବନ୍ଧୀ କଥନ ହୈ.

ଜିସସେ ସିଦ୍ଧଭଗଵନ୍ତ ଗମନ କରକେ ଲୋକକେ ଉପର ସ୍ଥିର ହୋତେ ହୈଂ [ଅର୍ଥାତ୍ ଲୋକକେ ଉପର ଗତିପୂର୍ଵକ ସ୍ଥିତି କରତେ ହୈଂ], ଉସସେ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵ ଆକାଶମେଂ ନହୀଂ ହୈ ଐସା ନିଶ୍ଚଯ କରନା; ଲୋକ ଔର ଅଲୋକକା ଵିଭାଗ କରନେଵାଲେ ଧର୍ମ ତଥା ଅଧର୍ମକୋ ହୀ ଗତି ତଥା ସ୍ଥିତିକେ ହେତୁ ମାନନା.. ୯୩.. -------------------------------------------------------------------------- ଅଵଗାହ=ଲୀନ ହୋନା; ମଜ୍ଜିତ ହୋନା; ଅଵକାଶ ପାନା.

Page 146 of 264
PDF/HTML Page 175 of 293
single page version

୧୪୬

ସ୍ଥିତିପକ୍ଷୋପନ୍ଯାସୋଽଯମ୍.

ଯତୋ ଗତ୍ଵା ଭଗଵଂତଃ ସିଦ୍ଧାଃ ଲୋକୋପର୍ଯଵତିଷ୍ଠଂତେ, ତତୋ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵମାକାଶେ ନାସ୍ତୀତି ନିଶ୍ଚେତଵ୍ଯମ୍. ଲୋକାଲୋକାଵଚ୍ଛେଦକୌ ଧର୍ମାଧର୍ମାଵେଵ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁ ମଂତଵ୍ଯାଵିତି.. ୯୩..

ଆକାଶସ୍ଯ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵାଭାଵେ ହେତୂପନ୍ଯାସୋଽଯମ୍. ନାକାଶଂ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁଃ ଲୋକାଲୋକସୀମଵ୍ଯଵସ୍ଥାଯାସ୍ତଥୋପପତ୍ତେଃ. ଯଦି ଗତି– ସ୍ଥିତ୍ଯୋରାକାଶମେଵ ନିମିତ୍ତମିଷ୍ଯେତ୍, ତଦା ତସ୍ଯ ସର୍ଵତ୍ର ସଦ୍ଭାଵାଜ୍ଜୀଵପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ଗତିସ୍ଥିତ୍ଯୋର୍ନିଃ ସୀମତ୍ଵାତ୍ପ୍ରତିକ୍ଷଣମଲୋକୋ ହୀଯତେ, ପୂର୍ଵଂ ପୂର୍ଵଂ ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପ୍ଯମାନଶ୍ଚାଂତୋ ଲୋକସ୍ଯୋତ୍ତରୋତ୍ତରପରିଵୃଦ୍ଧଯା ଵିଘଟତେ. ତତୋ ନ ତତ୍ର ତଦ୍ଧେତୁରିତି.. ୯୪.. -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଯଦି] ଯଦି [ଆକାଶଂ] ଆକାଶ [ତେଷାମ୍] ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ [ଗମନହେତୁଃ] ଗତିହେତୁ ଔର [ସ୍ଥାନକାରଣଂ] ସ୍ଥିତିହେତୁ [ଭଵତି] ହୋ ତୋ [ଅଲୋକହାନିଃ] ଅଲୋକକୀ ହାନିକା [ଚ] ଔର [ଲୋକସ୍ଯ ଅଂତପରିଵୃଦ୍ଧି] ଲୋକକେ ଅନ୍ତକୀ ଵୃଦ୍ଧିକା [ପ୍ରସଜତି] ପ୍ରସଂଗ ଆଏ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ, ଆକାଶକୋ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵକା ଅଭାଵ ହୋନେ ସମ୍ବନ୍ଧୀ ହେତୁ ଉପସ୍ଥିତ କିଯା ଗଯା ହୈ.

ଆକାଶ ଗତି–ସ୍ଥିତିକା ହେତୁ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଲୋକ ଔର ଅଲୋକକୀ ସୀମାକୀ ଵ୍ଯଵସ୍ଥା ଇସୀ ପ୍ରକାର ବନ ସକତୀ ହୈ. ଯଦି ଆକାଶକୋ ହୀ ଗତି–ସ୍ଥିତିକା ନିମିତ୍ତ ମାନା ଜାଏ, ତୋ ଆକାଶକୋ ସଦ୍ଭାଵ ସର୍ଵତ୍ର ହୋନେକେ କାରଣ ଜୀଵ–ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୀ ଗତିସ୍ଥିତିକୀ କୋଈ ସୀମା ନହୀଂ ରହନେସେ ପ୍ରତିକ୍ଷଣ ଅଲୋକକୀ ହାନି --------------------------------------------------------------------------

Page 147 of 264
PDF/HTML Page 176 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଆକାଶସ୍ଯ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵନିରାସଵ୍ଯାଖ୍ଯୋପସଂହାରୋଽଯମ୍.

ଧର୍ମାଧର୍ମାଵେଵ ଗତିସ୍ଥିତିକାରଣେ ନାକାଶମିତି.. ୯୫..

----------------------------------------------------------------------------- ହୋଗୀ ଔର ପହଲେ–ପହଲେ ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପିତ ହୁଆ ଲୋକକା ଅନ୍ତ ଉତ୍ତରୋତ୍ତର ଵୃଦ୍ଧି ପାନେସେ ଲୋକକା ଅନ୍ତ ହୀ ଟୂଟ ଜାଯେଗା [ଅର୍ଥାତ୍ ପହଲେ–ପହଲେ ନିଶ୍ଚିତ ହୁଆ ଲୋକକା ଅନ୍ତ ଫିର–ଫିର ଆଗେ ବଢ଼ତେ ଜାନେସେ ଲୋକକା ଅନ୍ତ ହୀ ନହୀ ବନ ସକେଗା]. ଇସଲିଯେ ଆକାଶମେଂ ଗତି–ସ୍ଥିତିକା ହେତୁତ୍ଵ ନହୀଂ ହୈ.. ୯୪..

ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ହୈ, [ନ ଆକାଶମ୍] ଆକାଶ ନହୀଂ ହୈ. [ଇତି] ଐସା [ଲୋକସ୍ଵଭାଵଂ ଶୃଣ୍ଵତାମ୍] ଲୋକସ୍ଵଭାଵକେ ଶ୍ରୋତାଓଂସେ [ଜିନଵରୈଃ ଭଣିତମ୍] ଜିନଵରୋଂନେ କହା ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହ, ଆକାଶକୋ ଗତିସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵ ହୋନେକେ ଖଣ୍ଡନ ସମ୍ବନ୍ଧୀ କଥନକା ଉପସଂହାର ହୈ.

ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ ହୀ ଗତି ଔର ସ୍ଥିତିକେ କାରଣ ହୈଂ, ଆକାଶ ନହୀଂ.. ୯୫.. --------------------------------------------------------------------------

Page 148 of 264
PDF/HTML Page 177 of 293
single page version

୧୪୮

ଧର୍ମାଧର୍ମଲୋକାକାଶାନାମଵଗାହଵଶାଦେକତ୍ଵେଽପି ଵସ୍ତୁତ୍ଵେନାନ୍ଯତ୍ଵମତ୍ରୋକ୍ତମ୍.

ଧର୍ମାଧର୍ମଲୋକାକାଶାନି ହି ସମାନପରିମାଣତ୍ଵାତ୍ସହାଵସ୍ଥାନମାତ୍ରେଣୈଵୈକତ୍ଵଭାଞ୍ଜି. ଵସ୍ତୁତସ୍ତୁ ଵ୍ଯଵହାରେଣ ଗତିସ୍ଥିତ୍ଯଵଗାହହେତୁତ୍ଵରୂପେଣ ନିଶ୍ଚଯେନ ଵିଭକ୍ତପ୍ରଦେଶତ୍ଵରୂପେଣ ଵିଶେଷେଣ ପୃଥଗୁପ– ଲଭ୍ଯମାନେନାନ୍ଯତ୍ଵଭାଞ୍ଜ୍ଯେଵ ଭଵଂତୀତି.. ୯୬..

-----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଧର୍ମାଧର୍ମାକାଶାନି] ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଆକାଶ [ଲୋକାକାଶ] [ସମାନପରିମାଣାନି] ସମାନ ପରିମାଣଵାଲେ [ଅପୃଥଗ୍ଭୂତାନି] ଅପୃଥଗ୍ଭୂତ ହୋନେସେ ତଥା [ପୃଥଗୁପଲବ୍ଧିଵିଶେଷାଣି] ପୃଥକ–ଉପଲବ୍ଧ [ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ] ଵିଶେଷଵାଲେ ହୋନେସେ [ଏକତ୍ଵମ୍ ଅନ୍ଯତ୍ଵମ୍] ଏକତ୍ଵ ତଥା ଅନ୍ଯତ୍ଵକୋ [କୁର୍ଵଂତି] କରତେ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ, ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଲୋକାକାଶକା ଅଵଗାହକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ଏକତ୍ଵ ହୋନେ ପର ଭୀ ଵସ୍ତୁରୂପସେ ଅନ୍ଯତ୍ଵ କହା ଗଯା ହୈ .

ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଲୋକାକାଶ ସମାନ ପରିମାଣଵାଲେ ହୋନେକେ କାରଣ ସାଥ ରହନେ ମାତ୍ରସେ ହୀ [–ମାତ୍ର ଏକକ୍ଷେତ୍ରାଵଗାହକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ହୀ] ଏକତ୍ଵଵାଲେ ହୈଂ; ଵସ୍ତୁତଃ ତୋ [୧] ଵ୍ଯଵହାରସେ ଗତିହେତୁତ୍ଵ, ସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵ ଔର ଅଵଗାହହେତୁତ୍ଵରୂପ [ପୃଥକ୍–ଉପଲବ୍ଧ ଵିଶେଷ ଦ୍ଵାରା] ତଥା [୨] ନିଶ୍ଚଯସେ ୧ଵିଭକ୍ତପ୍ରଦେଶତ୍ଵରୂପ ପୃଥକ୍–ଉପଲବ୍ଧ ୨ଵିଶେଷ ଦ୍ଵାରା, ଵେ ଅନ୍ଯତ୍ଵଵାଲେ ହୀ ହୈଂ.

ଭାଵାର୍ଥଃ– ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଲୋକାକାଶକା ଏକତ୍ଵ ତୋ ମାତ୍ର ଏକକ୍ଷେତ୍ରାଵଗାହକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ ହୀ କହା ଜା ସକତା ହୈ; ଵସ୍ତୁରୂପସେ ତୋ ଉନ୍ହେଂ ଅନ୍ଯତ୍ଵ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି [୧] ଉନକେ ଲକ୍ଷଣ ଗତିହେତୁତ୍ଵ, ସ୍ଥିତିହେତୁତ୍ଵ ଔର ଅଵଗାହହେତୁତ୍ଵରୂପ ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ହୈଂ ତଥା [୨] ଉନକେ ପ୍ରଦେଶ ଭୀ ଭିନ୍ନ–ଭିନ୍ନ ହୈଂ.. ୯୬..

ଇସ ପ୍ରକାର ଆକାଶଦ୍ରଵ୍ଯାସ୍ତିକାଯକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ ସମାପ୍ତ ହୁଆ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଵିଭକ୍ତ=ଭିନ୍ନ. [ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଆକାଶକୋ ଭିନ୍ନପ୍ରଦେଶପନା ହୈ.] ୨. ଵିଶେଷ=ଖାସିଯତ; ଵିଶିଷ୍ଟତା; ଵିଶେଷତା. [ଵ୍ଯଵହାରସେ ତଥା ନିଶ୍ଚଯସେ ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ ଔର ଆକାଶକେ ଵିଶେଷ ପୃଥକ୍

Page 149 of 264
PDF/HTML Page 178 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ଅଥ ଚୂଲିକା.

ଅତ୍ର ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ମୂର୍ତାମୂର୍ତତ୍ଵଂ ଚେତନାଚେତନତ୍ଵଂ ଚୋକ୍ତମ୍.

ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣସଦ୍ଭାଵସ୍ଵଭାଵଂ ମୂର୍ତଂ, ସ୍ପର୍ଶରସଗଂଧଵର୍ଣାଭାଵସ୍ଵଭାଵମମୂର୍ତମ୍. ଚୈତନ୍ଯସଦ୍ଭାଵ–ସ୍ଵଭାଵଂ ଚେତନଂ, ଚୈତନ୍ଯାଭାଵସ୍ଵଭାଵମଚେତନମ୍. ତତ୍ରାମୂର୍ତମାକାଶଂ, ଅମୂର୍ତଃ କାଲଃ, ଅମୂର୍ତଃ ସ୍ଵରୂପେଣ ଜୀଵଃ ପରରୂପାଵେଶାନ୍ମୂର୍ତୋଽପି ଅମୂର୍ତୋ ଧର୍ମଃ ଅମୂର୍ତାଽଧର୍ମଃ, ମୂର୍ତଃ ପୁଦ୍ଗଲ ଏଵୈକ ଇତି. ଅଚେତନମାକାଶଂ, -----------------------------------------------------------------------------

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ଆକାଶକାଲଜୀଵାଃ] ଆକାଶ, କାଲ ଜୀଵ, [ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ଚ] ଧର୍ମ ଔର ଅଧର୍ମ [ମୂର୍ତିପରିହୀନାଃ] ଅମୂର୍ତ ହୈ, [ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯଂ ମୂର୍ତଂ] ପୁଦ୍ଗଲଦ୍ରଵ୍ଯ ମୂର୍ତ ହୈ. [ତେଷୁ] ଉନମେଂ [ଜୀଵଃ] ଜୀଵ [ଖଲୁ] ଵାସ୍ତଵମେଂ [ଚେତନଃ] ଚେତନ ହୈ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା ମୂର୍ତୋମୂର୍ତପନା [–ମୂର୍ତପନା ଅଥଵା ଅମୂର୍ତପନା] ଔର ଚେତନାଚେତନପନା [– ଚେତନପନା ଅଥଵା ଅଚେତନପନା] କହା ଗଯା ହୈ.

ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣକା ସଦ୍ଭାଵ ଜିସକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ ଵହ ମୂର୍ତ ହୈ; ସ୍ପର୍ଶ–ରସ–ଗଂଧ–ଵର୍ଣକା ଅଭାଵ ଜିସକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ ଵହ ଅମୂର୍ତ ହୈ. ଚୈତନ୍ଯକା ସଦ୍ଭାଵ ଜିସକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ ଵହ ଚେତନ ହୈ; ଚୈତନ୍ଯକା ଅଭାଵ ଜିସକା ସ୍ଵଭାଵ ହୈ ଵହ ଅଚେତନ ହୈ. ଵହାଁ ଆକାଶ ଅମୂର୍ତ ହୈ, କାଲ ଅମୂର୍ତ ହୈ, ଜୀଵ ସ୍ଵରୂପସେ ଅମୂର୍ତ ହୈ, -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଚୂଲିକା=ଶାସ୍ତ୍ରମେଂ ଜିସକା କଥନ ନ ହୁଆ ହୋ ଉସକା ଵ୍ଯାଖ୍ଯାନ କରନା ଅଥଵା ଜିସକା କଥନ ହୋ ଚୁକା ହୋ ଉସକା

Page 150 of 264
PDF/HTML Page 179 of 293
single page version

୧୫୦

ଅଚେତନଃ କାଲଃ ଅଚେତନୋ ଧର୍ମଃ ଅଚେତନୋଽଧର୍ମଃ ଅଚେତନଃ ପୁଦ୍ଗଲଃ, ଚେତନୋ ଜୀଵ ଏଵୈକ ଇତି.. ୯୭..

ଅତ୍ର ସକ୍ରିଯନିଷ୍କ୍ରିଯତ୍ଵମୁକ୍ତମ୍. ପ୍ରଦେଶାଂତରପ୍ରାପ୍ତିହେତୁଃ ପରିସ୍ପଂଦନରୂପପର୍ଯାଯଃ କ୍ରିଯା. ତତ୍ର ସକ୍ରିଯା ବହିରଙ୍ଗସାଧନେନ ସହଭୂତାଃ ଜୀଵାଃ, ସକ୍ରିଯା ବହିରଙ୍ଗସାଧନେନ ସହଭୂତାଃ ପୁଦ୍ଗଲାଃ. ନିଷ୍କ୍ରିଯମାକାଶଂ, ନିଷ୍କ୍ରିଯୋ ଧର୍ମଃ, ନିଷ୍କ୍ରିଯୋଽଧର୍ମଃ, ନିଷ୍କ୍ରିଯଃ କାଲଃ. ଜୀଵାନାଂ ସକ୍ରିଯତ୍ଵସ୍ଯ ବହିରଙ୍ଗ– ସାଧନଂ କର୍ମନୋକର୍ମୋପଚଯରୂପାଃ ପୁଦ୍ଗଲା ଇତି ତେ ପୁଦ୍ଗଲକରଣାଃ. -----------------------------------------------------------------------------

ପରରୂପମେଂ ୧ପ୍ରଵେଶ ଦ୍ଵାରା [–ମୂର୍ତଦ୍ରଵ୍ଯକେ ସଂଯୋଗକୀ ଅପେକ୍ଷାସେ] ମୂର୍ତ ଭୀ ହୈ, ଧର୍ମ ଅମୂର୍ତ ହୈ, ଅଧର୍ମ ଅମୂର୍ତ ହୈେ; ପୁଦ୍ଗଲ ହୀ ଏକ ମୂର୍ତ ହୈ. ଆକାଶ ଅଚେତନ ହୈ, କାଲ ଅଚେତନ ହୈ, ଧର୍ମ ଅଚେତନ ହୈ, ଅଧର୍ମ ଅଚେତନ ହୈ, ପୁଦ୍ଗଲ ଅଚେତନ ହୈ; ଜୀଵ ହୀ ଏକ ଚେତନ ହୈ.. ୯୭..

ଅନ୍ଵଯାର୍ଥଃ– [ସହ ଜୀଵାଃ ପୁଦ୍ଗଲକାଯାଃ] ବାହ୍ଯ କରଣ ସହିତ ସ୍ଥିତ ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲ [ସକ୍ରିଯାଃ ଭଵନ୍ତି] ସକ୍ରିଯ ହୈ, [ନ ଚ ଶେଷାଃ] ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯ ସକ୍ରିଯ ନହୀଂ ହୈଂ [ନିଷ୍କ୍ରିଯ ହୈଂ]; [ଜୀଵାଃ] ଜୀଵ [ପୁଦ୍ଗଲକରଣାଃ] ପୁଦ୍ଗଲକରଣଵାଲେ [–ଜିନ୍ହେଂ ସକ୍ରିଯପନେମେଂ ପୁଦ୍ଗଲ ବହିରଂଗ ସାଧନ ହୋ ଐସେ] ହୈଂ[ସ୍କଂଧାଃ ଖଲୁ କାଲକରଣାଃ ତୁ] ଔର ସ୍କନ୍ଧ ଅର୍ଥାତ୍ ପୁଦ୍ଗଲ ତୋ କାଲକରଣଵାଲେ [–ଜିନ୍ହେଂ ସକ୍ରିଯପନେମେଂ କାଲ ବହିରଂଗ ସାଧନ ହୋ ଐସେ] ହୈଂ.

ଟୀକାଃ– ଯହାଁ [ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂଂକା] ସକ୍ରିଯ–ନିଷ୍କ୍ରିଯପନା କହା ଗଯା ହୈ.

ପ୍ରଦେଶାନ୍ତରପ୍ରାପ୍ତିକା ହେତୁ [–ଅନ୍ଯ ପ୍ରଦେଶକୀ ପ୍ରାପ୍ତିକା କାରଣ] ଐସୀ ଜୋ ପରିସ୍ପଂଦରୂପ ପର୍ଯାଯ, ଵହ କ୍ରିଯା ହୈ. ଵହାଁ, ବହିରଂଗ ସାଧନକେ ସାଥ ରହନେଵାଲେ ଜୀଵ ସକ୍ରିଯ ହୈଂ; ବହିରଂଗ ସାଧନକେ ସାଥ ରହନେଵାଲେ ପୁଦ୍ଗଲ ସକ୍ରିଯ ହୈଂ. ଆକାଶ ନିଷ୍କ୍ରିଯ ହୈ; ଧର୍ମ ନିଷ୍କ୍ରିଯ ହୈ; ଅଧର୍ମ ନିଷ୍କ୍ରିଯ ହୈ ; କାଲ ନିଷ୍କ୍ରିଯ ହୈ. -------------------------------------------------------------------------- ୧. ଜୀଵ ନିଶ୍ଚଯସେ ଅମୂର୍ତ–ଅଖଣ୍ଡ–ଏକପ୍ରତିଭାସମଯ ହୋନେସେ ଅମୂର୍ତ ହୈ, ରାଗାଦିରହିତ ସହଜାନନ୍ଦ ଜିସକା ଏକ ସ୍ଵଭାଵ

Page 151 of 264
PDF/HTML Page 180 of 293
single page version

କହାନଜୈନଶାସ୍ତ୍ରମାଲା] ଷଡ୍ଦ୍ରଵ୍ଯ–ପଂଚାସ୍ତିକାଯଵର୍ଣନ

ତଦଭାଵାନ୍ନିଃକ୍ରିଯତ୍ଵଂ ସିଦ୍ଧାନାମ୍. ପୁଦ୍ଗଲାନାଂ ସକ୍ରିଯତ୍ଵସ୍ଯ ବହିରଙ୍ଗସାଧନଂ ପରିଣାମନିର୍ଵର୍ତକଃ କାଲ ଇତି ତେ କାଲକରଣାଃ ନ ଚ କାର୍ମାଦୀନାମିଵ କାଲସ୍ଯାଭାଵଃ. ତତୋ ନ ସିଦ୍ଧାନାମିଵ ନିଷ୍କ୍ରିଯତ୍ଵଂ ପୁଦ୍ଗଲାନାମିତି.. ୯୮..

----------------------------------------------------------------------------

ଜୀଵୋଂକୋ ସକ୍ରିଯପନେକା ବହିରଂଗ ସାଧନ କର୍ମ–ନୋକର୍ମକେ ସଂଚଯରୂପ ପୁଦ୍ଗଲ ହୈ; ଇସଲିଯେ ଜୀଵ ପୁଦ୍ଗଲକରଣଵାଲେ ହୈଂ. ଉସକେ ଅଭାଵକେ କାରଣ [–ପୁଦ୍ଗଲକରଣକେ ଅଭାଵକେ କାରଣ] ସିଦ୍ଧୋଂକୋ ନିଷ୍କ୍ରିଯପନା ହୈ [ଅର୍ଥାତ୍ ସିଦ୍ଧୋଂକୋ କର୍ମ–ନୋକର୍ମକେ ସଂଚଯରୂପ ପୁଦ୍ଗଲୋଂକା ଅଭାଵ ହୋନେସେ ଵେ ନିଷ୍କ୍ରିଯ ହୈଂ.] ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ସକ୍ରିଯପନେକା ବହିରଂଗ ସାଧନ ପରିଣାମନିଷ୍ପାଦକ କାଲ ହୈ; ଇସଲିଯେ ପୁଦ୍ଗଲ କାଲକରଣଵାଲେ ହୈଂ.

କର୍ମାଦିକକୀ ଭାଁତି [ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପ୍ରକାର କର୍ମ–ନୋକର୍ମରୂପ ପୁଦ୍ଗଲୋଂକା ଅଭାଵ ହୋତା ହୈ ଉସ ପ୍ରକାର] କାଲକା ଅଭାଵ ନହୀଂ ହୋତା; ଇସଲିଯେ ସିଦ୍ଧୋଂକୀ ଭାଁତି [ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧୋଂକୋ ନିଷ୍କ୍ରିଯପନା ହୋତା ହୈ ଉସ ପ୍ରକାର] ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ନିଷ୍କ୍ରିଯପନା ନହୀଂ ହୋତା.. ୯୮..

[ତେ ମୂର୍ତାଃ ଭଵନ୍ତି] ଵେ ମୂର୍ତ ହୈଂ ଔର [ଶେଷଂ] ଶେଷ ପଦାର୍ଥସମୂହ [ଅମୂର୍ତଂ ଭଵତି] ଅମୂର୍ତ ହୈଂ. [ଚିତ୍ତମ୍] ଚିତ୍ତ [ଉଭଯଂ] ଉନ ଦୋନୋଂକୋ [ସମାଦଦାତି] ଗ୍ରହଣ କରତା ହୈ [ଜାନତା ହୈ]. -------------------------------------------------------------------------- ପରିଣାମନିଷ୍ପାଦକ=ପରିଣାମକୋ ଉତ୍ପନ୍ନ କରନେଵାଲା; ପରିଣାମ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେମେଂ ଜୋ ନିମିତ୍ତଭୂତ [ବହିରଂଗ ସାଧନଭୂତ]