Page -8 of 264
PDF/HTML Page 21 of 293
single page version

ప్రశ్నః– వ్యవహారనయ పరకో ఉపదేశ కరనేమేం హీ కార్యకారీ హై యా స్వయంకా భీ ప్రయోజన సాధతా హై?

ఉత్తరః– స్వయం భీ జబ తక నిశ్చయనయసే ప్రరూపతి వస్తుకో నహీం జానతా తబతక వ్యవహారమార్గ ద్వారా వస్తుకా నిశ్చయ కరతా హై. ఇసలియే నీచలీ దశామేం స్వయంకో భీ వ్యవహారనయ కార్యకారీ హై. పరన్తు వ్యవహారకో ఉపచారమాత్ర మానకర ఉసకే ద్వారా వస్తుకా శ్రద్ధాన బరాబర కియా జావే తో వహ కార్యకారీ హో, ఔర యది నిశ్చయకీ భాఁతి వ్యవహార భీ సత్యభూత మానకర ‘వస్తు ఐసీ హీ హై’ ఐసా శ్రద్ధాన కియా జావే తో వహ ఉల్టా అకార్యకారీ హో జాయే. యహీ పురుషార్థసిద్ధయుపాయమేం కహా హైః–

అర్థః– మునిరాజ, అజ్ఞానీకో సమఝానేకే లియే అసత్యార్థ జో వ్యవహారనయ ఉసకో ఉపదేశ దేతే హైం. జో కేవళ వ్యవహారకో హీ సమఝాతా హై, ఉసే తో ఉపదేశ హీ దేనా యోగ్య నహీం హై. జిస ప్రకార జో సచ్చే సింహకో న సమఝతా ఉసే తో బిలావ హీ సింహ హై, ఉసీ ప్రకార జో నిశ్చయకో నహీం సమఝతా ఉసకే తో వ్యవహార హీ నిశ్చయపనేకో ప్రాప్త హోతా హై.

Page -7 of 264
PDF/HTML Page 22 of 293
single page version

అబ, నిశ్చయ–వ్యవహార దోనోం నయోంకే ఆభాసకా అవలమ్బన లేతే హైం ఐసే మిథ్యాద్రష్టియోంకా నిరూపణ కరతే హైంః––

కోఈ ఐసా మానతే హైం కి జినమతమేం నిశ్చయ ఔర వ్యవహార దో నయ కహే హైం ఇసలియే హమేం ఉన దోనోంకా అంగీకార కరనా చాహియే. ఐసా విచారకర, జిస ప్రకార కేవళనిశ్చయభాసకే అవలిమ్బయోంకా కథన కియా థా తదనుసార తో వే నిశ్చయకా అంగీకార కరతే హైం ఔర జిస ప్రకార కేవలవ్యవహారాభాసకే అవలిమ్బయోంకా కథన కియా థా తదనుసార వ్యవహారకా అంగీకార కరతే హైం. యద్యపి ఇస ప్రకార అంగీకార కరనేమేం దోనోం నయోంమేం విరోధ హై, తథాపి కరేం క్యా? దోనోం నయోంకా సచ్చా స్వరూప తో భాసిత హుఆ నహీం హై ఔర జినమతమేం దో నయ కహే హైం ఉనమేంసే కిసీకో ఛోడా భీ నహీం జాతా. ఇసలియే భ్రమపూర్వక దోనోం నయోకాం సాధన సాధతే హైం. ఉన జీవోంకో భీ మిథ్యాద్రష్టి జాననా.

అబ ఉనకీ ప్రవృత్తికీ విశేషతా దర్శాతే హైంః–

అంతరంగమేం స్వయంకో తో నిర్ధార కరకే యథావత్ నిశ్చయ–వ్యవహార మోక్షమార్గకో పహిచానా నహీం హై పరన్తు జిన–ఆజ్ఞా మానకర నిశ్చయ–వ్యవహారరూప దో ప్రకారకే మోక్షమార్గ మానతే హైం. అబ మోక్షమార్గ తో కహీం దో హైం నహీం, మోక్షమార్గకా నిరూపణ దో ప్రకారసే హై. జహాఁం సచ్చే మోక్షమార్గకో మోక్షమార్గ నిరూపణ కియా హై వహ నిశ్చయమోక్షమార్గ హై, ఔర జహాఁంం మోక్షమార్గ తో హై నహీం కిన్తు మోక్షమార్గకా నిమిత్త హైే అథవా సహచారీ హై, ఉసే ఉపచారసే మోక్షమార్గ కహేం వహ వ్యవహారమోక్షమార్గ హై; క్యోంకి నిశ్చయ–వ్యవహారకా సర్వత్ర ఐసా హీ లక్షణ హై. సచ్చా నిరూపణ సో నిశ్చయ, ఉపచార నిరూపణ సో వ్యవహార. ఇసలియే నిరూపణకీ అపేక్షాసే దో ప్రకాసే మోక్షమార్గ జాననా. పరంతు ఏక నిశ్చయమోక్షమార్గ హై తథా ఏక వ్యవహారమోక్షమార్గ హై ఇస ప్రకార దో మోక్షమార్గ మాననా మిథ్యా హై.

పునశ్చ, వే నిశ్చయ–వ్యవహార దోనోంకో ఉపాదేయ మానతే హైం. వహ భీ భ్రమ హై, క్యోంకి నిశ్చయ ఔర వ్యవహారకా స్వరూప తో పరస్పర విరోధ సహిత హై –

Page -6 of 264
PDF/HTML Page 23 of 293
single page version

విషయ

౧ షడ్ద్రవ్యపంచాస్తికాయవర్ణన

షడ్ద్రవ్యపంచాస్తికాయకే సామాన్య

శాస్త్రకే ఆదిమేం భావనమస్కారరూప

అసాధారణ మంగల

సమయ అర్థాత ఆగమకో ప్రణామ కరకే ఉసకా కథన కరనే సమ్బన్ధీ

శ్రీమద్కున్దకున్దాచార్య దేవకీ ప్రతిజ్ఞా

శబ్దరూపసే, జ్ఞానరూపసే ఔర అర్థరూపసే

ఐసే తీన ప్రకారకా ‘సమయ’ శబ్దకా

అర్థ తథా లోక–అలోకరూప విభాగ

పాఁచ అస్తికాయోంకీ విశేష సంజ్ఞా, సామాన్య

–విశేష అస్తిత్వ తథా కాయత్వకా కథన

పాఁచ అస్తికాయోంకా అస్తిత్వ కిస ప్రకార

సే హై ఔర కాయత్వ కిస ప్రకారసే హై

ఉసకా కథన

పాఁచ అస్తికాయోంకో తథా కాలకో ద్రవ్య–

పనేకా కా కథన

ఛహ ద్రవ్యోంకా పరస్పర అత్యంత సంకర హోనేపర

భీ వే అపనే అపనే నిశ్చిత స్వరూపసే

చ్యుత నహీం హోతే ఐసా కథన

అస్తిత్వ కా స్వరూప

సత్తా ఔర ద్రవ్యకా అర్థాన్తరపనా హోనేకా

ఖణ్డన

తీన ప్రకారసే ద్రవ్యకా లక్షణ

Page -5 of 264
PDF/HTML Page 24 of 293
single page version

విషయ

జీవద్రవ్యాస్తికాయకా వ్యాఖ్యాన

సాంసారదశావాలే ఆత్మాకా సౌపాధి ఔర

నిరుపాధి స్వరూప

ముక్తదశావాలే ఆత్మాకా నిరుపాధి స్వరూప

సిద్ధకే నిరుపాధి జ్ఞాన దర్శన ఔర

సుఖకా సమర్థన

జీవత్వగుణకీ వ్యాఖ్యా

జీవోంకా స్వాభావిక ప్రమాణ తథా ఉనకా

ముక్త ఔర అముక్త ఐసా విభాగ

జీవకే దేహప్రమాణపనేకే ద్రష్టాన్తకా కథన

జీవకా దేహసే దేహాన్తరమేం అస్తిత్వ, దేహ సే పృథకత్వ తథా దేహాన్తరమేం గమన కా

కారణ

సిద్ధ భగవన్తోంకే జీవత్వ ఏవం దేహ– ప్రమాణత్వకీ వ్యవస్థా

సిద్ధభగవానకో కార్యపనా ఔర

కారణపనా హోనేకా నిరాకరణ

‘జీవకా అభావ సో ముక్తి’ –ఇస బాత

కా ఖణ్డన

చేతయితృత్వ గుణకీ వ్యాఖ్యా

కిస జీవకో కౌనసీ చేతనా హోతీ హై

ఉసకా కథన

ఉపయోగ గుణకే వ్యాఖ్యానకా ప్రారమ్భ

జ్ఞానోపయోగకే భేదోంకే నామ ఔర

స్వరూపకా కథన

దర్శనోపయోగకే భేదోంకే నామ ఔర

స్వరూపకా కథన

ఏక ఆత్మా అనేక జ్ఞానాత్మక హోనేకా

సమర్థన

ద్రవ్యకా గుణోంసే భిన్నత్వ ఔర గుణోంకా

ద్రవ్యసే భిన్నత్వ హోనేమేం దోష

ద్రవ్య ఔర గుణోంకా స్వోచిత అనన్యపనా

Page -4 of 264
PDF/HTML Page 25 of 293
single page version

విషయ

కర్మకో జీవభావకా కర్తాపనా హోనేకే

సమ్బన్ధమేంం పూర్వపక్ష

౫౯ వీం గాథామేం కహే హుఏ పూర్వపక్షకే

సమాధానరూప సిద్ధాన్త

నిశ్చనయ సే జీవ కో అపనే భావోం కా

కర్తాపనా ఔర పుద్గలకర్మోంకా అకర్తాపనా

నిశ్చనయసే అభిన్న కారక హోనేసే కర్మ

ఔర జీవ స్వయం అపనే–అపనే రూపకే

కర్తా హైం– తత్సమ్బన్ధీ నిరూపణ

యది కర్మ జీవకో అనయోన్య అకర్తాపనా

హో, తో అన్యకా దియా హుఆ ఫల అన్య

భోగే, ఐసా ప్రసంగ ఆయేగా, –ఐసా దోష

బతలాకర పూర్వపక్షకా నిరూపణ

కర్మయోగ్య పుద్గల సమస్త లోకమేం వ్యాప్త

హైం; ఇసలియే జహాఁ ఆత్మా హై వహాఁ, బినా

లాయే హీ, వే విద్యమాన హైం–––తత్సమ్బన్ధీ

కథన

అన్య ద్వారా కియే బినా కర్మ కీ ఉత్త్పత్తి

కిస ప్రకార హోతీ హై ఉసకా కథన

కర్మోంకీ విచిత్రతా అన్య ద్వారా నహీం కీ

జాతీ ––––తత్సమ్బన్ధీ కథన

నిశ్చయసే జీవ ఔర కర్మకో నిజ–నిజ

రూపకా హీ కర్తాపనా హోనే పర భీ,

వ్యవహారసే జీవకో కర్మ ద్వారా దియే గయే

ఫల కా ఉపభోగ విరోధకో ప్రాప్త నహీం

హోతా––– తత్సమ్బన్ధీ కథన

కర్తృత్వ ఔర భోక్తృత్వకీ వ్యాఖ్యాన కా

ఉపసంహార

కర్మసంయుక్తపనే కీ ముఖ్యతా సే ప్రభుత్వగుణ

కా వ్యాఖ్యాన

Page -3 of 264
PDF/HTML Page 26 of 293
single page version

విషయ

ధర్మ ఔర అధర్మకే ఉదాసీనపనే సమ్బన్ధీ

హేతు

ఆకాశద్రవ్యాస్తికాయ వ్యాఖ్యాన

ఆకాశకా స్వరూప

లేాకకే బాహర భీ ఆకాశ హోనేకీ సూచనా

ఆకాశమేం గతిహేతుత్వ హోనేమేం

దోషకా నిరూపణ

౯౨ వీం గాథా మేం గతిపక్షసమ్బన్ధీ కథన

కరనేకే పశ్చాత స్థితిపక్షసమ్బన్ధీ కథన

ఆకాశకో గతిస్థితిహేతుత్వకా అభావ

హోనేకే సమ్బన్ధమేం హేతు

ఆకాశకో గతిస్థితిహేతుత్వ హోనేకే

ఖణ్డన సమ్బన్ధీ కథనకా ఉపసంహార

ధర్మ, అ ధర్మ ఔర లోకాకాశకా

అవగాహకీ అపేక్షాసే ఏకత్వ హోనేపర భీ

వస్తురూపసే అన్యత్వ

ద్రవ్యోంకా మూర్తామూర్తపనా ఔర

చేతనాచేతనపనా

ద్రవ్యోంకా సక్రియ– నిష్క్రియపనా

మూర్త ఔర అమూర్తకే లక్షణ

వ్యవహారకాల తథా నిశ్చయకాలకా స్వరూప

కాలకే ‘నిత్య’ ఔర ‘క్షణిక’ ఐసే

దో విభాగ

కాలకో ద్రవ్యపనేకా విధాన ఔర

అస్తికాయపనేకా నిషేధ

పంచాస్తికాతకే అవబోధకా ఫల కహకర

ఉసకే వ్యాఖ్యానకా ఉపసంహార

Page -2 of 264
PDF/HTML Page 27 of 293
single page version

విషయ

జీవవ్యాఖ్యానకే ఉపసంహారకీ తథా

అజీవవ్యాఖ్యానకే ప్రారంభకీ సూచనా

అజీవపదార్థకా వ్యాఖ్యాన

ఆకాశాదికా అజీవపనా దర్శానేకే

హేతు

ఆకాశాదికా అచేతనత్వసామాన్య

నిశ్చిత కరనేకే లియే అనుమాన

జీవ–పుద్గలకే సంయోగమేం భీ, ఉనకే

భేదకే కారణభూత స్వరూపకా కథన

జీవ–పుద్గలకే సంయోగసే నిష్పన్న

హోనేవాలే అన్య సాత పదార్థోంకే

ఉపోద్ఘాత హేతు జీవకర్మ ఔర

పుద్కర్మకే చక్రకా వర్ణన

పుణ్య–పాపపదార్థకా వ్యాఖ్యాన

పుణ్య–పాపకో యోగ్య భావకే

స్వభావకా కథన

పుణ్య–పాపకా స్వరూప

మూర్తకర్మకా సమర్థన

మూర్తకర్మకా మూర్తకర్మకే సాథ జో బన్ధ–

ప్రకార తథా అమూర్త జీవకా మూర్త–కర్మకే

సాథ జో బన్ధ ప్రకార ఉసకీ సూచనా

ఆస్త్రవపదార్థకా వ్యాఖ్యాన

పుణ్యాస్త్రవకా స్వరూప

ప్రశస్త రాగకా స్వరూప

అనుకమ్పాకా స్వరూప

చిత్తకీ కలుశతాకా స్వరూప

పాపాస్త్రవకా స్వరూప

పాపాస్త్రవభూత భావోంకా విస్తార

సంవరపదార్థకా వ్యాఖ్యాన

పపకే సంవరకా కథన

Page -1 of 264
PDF/HTML Page 28 of 293
single page version

విషయ

స్వచారిత్రమేం ప్రవర్తన కరనేవాలేకా

స్వరూప

శుద్ధ స్వచారిత్రప్రవృత్తికా మార్గ

నిశ్చయమోక్షమార్గకే సాధనరూపసే,

పూర్వోదిష్ట వ్యవహారమోక్షమార్గకా నిర్దేశ

వ్యవహారమోక్షమార్గకే సాధ్యరూపసే,

నిశ్చయమోక్షమార్గకా కథన

ఆత్మాకే చారిత్ర–జ్ఞాన–దర్శనపనేకా

ప్రకాశన

సర్వ సంసారీ ఆత్మా మోక్షమార్గకే యోగ్య

హోనేకా నిరాకరణ

దర్శన–జ్ఞాన చారిత్రకా కథంచిత్

బంధహేతుపనా ఔర జీవస్వభావమేం నియత

చారిత్రకా సాక్షాత మోక్షహేతుపనా

సూక్ష్మ పరసమయకా స్వరూప

శుద్ధసమ్ప్రయోగకో కథంచిత బంధహేతుపనా

హోనేసే ఉసే మోక్షమార్గపనేకా నిషేధ

Page 0 of 264
PDF/HTML Page 29 of 293
single page version

.. శ్రీపరమగురవే నమః, పరమ్పరాచార్యగురవే నమః ..

సకలకలుషవిధ్వంసకం, శ్రేయసాం పరివర్ధకం, ధర్మసమ్బన్ధకం, భవ్యజీవమనఃప్రతిబోధకారకం, పుణ్యప్రకాశకం, పాపప్రణాశకమిదం శాస్త్రం శ్రీ పంచాస్తికాయనామధేయం, అస్య మూలగ్రన్థకర్తారః శ్రీసర్వజ్ఞదేవాస్తదుత్తరగ్రన్థకర్తారః శ్రీగణధరదేవాః ప్రతిగణధరదేవాస్తేషాం వచనానుసారమాసాద్య ఆచార్యశ్రీకున్దకున్దాచార్యదేవవిరచితం, శ్రోతారః సావధానతయా శ్రృణవన్తు..

Page 1 of 264
PDF/HTML Page 30 of 293
single page version

[ప్రథమ, గ్రన్థకే ఆదిమేం శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవప్రణీత ప్రాకృతగాథాబద్ధ ఇస ‘పంచాస్తికాయసంగ్రహ’ నామక శాస్త్రకీ ‘సమయవ్యాఖ్యా’ నామక సంస్కృత టీకా రచనేవాలే ఆచార్య శ్రీ అమృతచన్ద్రాచార్యదేవ శ్లోక ద్వారా మంగలకే హేతు పరమాత్మాకో నమస్కార కరతే హైంః–– [శ్లోకార్థః––] సహజ ఆనన్ద ఏవం సహజ చైతన్యప్రకాశమయ హోనేసే జో అతి మహాన హై తథా అనేకాన్తమేం స్థిత జిసకీ మహిమా హై, ఉస పరమాత్మాకో నమస్కార హో. [౧]

Page 2 of 264
PDF/HTML Page 31 of 293
single page version

౨

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[అబ టీకాకార ఆచార్యదేవ శ్లోక ద్వారా జినవాణీకీ స్తుతి కరతే హైంః––]

[శ్లోకార్థః–] ౧స్యాత్కార జిసకా జీవన హై ఐసీ జైనీ [–జినభగవానకీ] సిద్ధాంతపద్ధతి – జో కి ౨దుర్నివార నయసమూహకే ౩విరోధకా నాశ కరనేవాలీ ఔషధి హై వహ– జయవంత హో. [౨]

[అబ టీకాకార ఆచార్యదేవ శ్లోక ద్వారా ఇస పంచాస్తికాయసంగ్రహ నామక శాస్త్రకీ టీకా రచనే కీ ప్రతిజ్ఞా కరతే హైం]

[శ్లోకార్థః–] అబ యహాఁసే, జో సమ్యగ్జ్ఞానరూపీ నిర్మల జ్యోతికీ జననీ హై ఐసీ ద్వినయాశ్రిత [దో నయోంకా ఆశ్రయ కరనారీ] ౪సమయవ్యాఖ్యా [పంచాస్తికాయసంగ్రహ నామక శాస్త్రకీ సమయవ్యాఖ్యా నామక టీకా] సంక్షేపసే కహీ జాతీ హై. [౩]

[అబ, తీన శ్లోకోం ద్వారా టీకాకార ఆచార్యదేవ అత్యన్త సంక్షేపమేం యహ బతలాతే హైం కి ఇస పంచాస్తికాయసంగ్రహ నామక శాస్త్రమేం కిన–కిన విషయోంకా నిరూపణ హైః–––] ------------------------------------------------------- ౧ ‘స్యాత్’ పద జినదేవకీ సిద్ధాన్తపద్ధతికా జీవన హై. [స్యాత్ = కథంచిత; కిసీ అపేక్షాసే; కిసీ ప్రకారసే.] ౨ దుర్నివార = నివారణ కరనా కఠిన; టాలనా కఠిన. ౩ ప్రత్యేక వస్తు నిత్యత్వ, అనిత్యత్వ ఆది అనేక అన్తమయ [ధర్మమయ] హై. వస్తుకీ సర్వథా నిత్యతా తథా సర్వథా

౪ సమయవ్యాఖ్యా = సమయకీ వ్యాఖ్యా; పంచాస్తికాయకీ వ్యాఖ్యా; ద్రవ్యకీ వ్యాఖ్యా; పదార్థకీ వ్యాఖ్యా. [వ్యాఖ్యా = వ్యాఖ్యాన; స్పష్ట కథన; వివరణ; స్పష్టీకరణ.]

Page 3 of 264
PDF/HTML Page 32 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

ప్రరూపణ కియా హై [అర్థాత్ ఇస శాస్త్రకే ప్రథమ అధికారమేం శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవనే విశ్వకే మూల పదార్థోంకా పాఁచ అస్తికాయ ఔర ఛహ ద్రవ్యకీ పద్ధతిసే నిరూపణ కియా హై]. [౪]

[శ్లోకార్థః–] పశ్చాత్ [దూసరే అధికారమేం], జీవ ఔర అజీవ– ఇన దో కీ పర్యాయోంరూప నవ పదార్థోంకీ–కి జినకే మార్గ అర్థాత్ కార్య భిన్న–భిన్న ప్రకారకే హైం ఉనకీ–వ్యవస్థా ప్రతిపాదిత కీ హై. [౫]

[శ్లోకార్థః–] పశ్చాత్ [దూసరే అధికారకే అన్తమేం] , తత్త్వకే పరిజ్ఞానపూర్వక [పంచాస్తికాయ, షడ్ద్రవ్య తథా నవ పదార్థోంకే యథార్థ జ్ఞానపూర్వక] త్రయాత్మక మార్గసే [సమ్యగ్దర్శన జ్ఞానచారిత్రాత్మక మార్గసే] కల్యాణస్వరూప ఉత్తమ మోక్షప్రాప్తి కహీ హై. [౬] -------------------------------------------------------------------------- ఇస శాస్త్రకే కర్తా శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవ హైం. ఉనకే దూసరే నామ పద్మనందీ, వక్రగ్రీవాచార్య,

Page 4 of 264
PDF/HTML Page 33 of 293
single page version

] పంచాస్తికాయసంగ్రహ

౪

అథ సూత్రావతారః–

అథాత్ర ‘నమో జినేభ్యః’ ఇత్యనేన జినభావనమస్కారరూపమసాధారణం శాస్త్రస్యాదౌ మఙ్గలముపాత్తమ్. అనాదినా సంతానేన ప్రవర్త్తమానా అనాదినైవ సంతానేన ప్రవర్త్తమానైరిన్ద్రాణాం శతైర్వన్దితా యే ఇత్యనేన సర్వదైవ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------

అబ [శ్రీమద్భగత్వకున్దకున్దాచార్యదేవవిరచిత] గాథాసూత్రకా అవతరణ కియా జాతా హైః–––

అన్వయార్థః– [ఇన్ద్రశతవన్దితేభ్యః] జో సో ఇన్ద్రోంసే వన్దిత హైం, [త్రిభువనహితమధురవిశదవాక్యేభ్యః] తీన లోకకో హితకర, మధుర ఏవం విశద [నిర్మల, స్పష్ట] జినకీ వాణీ హై, [అన్తాతీతగుణేభ్యః] [చైతన్యకే అనన్త విలాసస్వరూప] అనన్త గుణ జినకో వర్తతా హై ఔర [జితభవేభ్యః] జిన్హోంనే భవ పర విజయ ప్రాప్త కీ హై, [జినేభ్యః] ఉన జినోంకో [నమః] నమస్కార హో.

టీకాః– యహాఁ [ఇస గాథామేం] ‘జినోంకో నమస్కార హో’ ఐసా కహకర శాస్త్రకే ఆదిమేం జినకో భావనమస్కారరూప అసాధారణ ౧మంగల కహా. ‘జో అనాది ప్రవాహసే ప్రవర్తతే [–చలే ఆరహే ] హుఏ అనాది ప్రవాహసే హీ ప్రవర్తమాన [–చలే ఆరహే] ౨సౌ సౌ ఇన్ద్రోంసేంవన్దిత హైం’ ఐసా కహకర సదైవ దేవాధిదేవపనేకే కారణ వే హీ [జినదేవ హీ] అసాధారణ నమస్కారకే యోగ్య హైం ఐసా కహా. --------------------------------------------------------------------------

నిఃసీమ గుణ ధరనారనే, జితభవ నముం జినరాజనే. ౧.

Page 5 of 264
PDF/HTML Page 34 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

దేవధిదేవత్వాత్తేషామేవాసాధారణనమస్కారార్హత్వముక్తమ్. త్రిభువనముర్ధ్వాధోమధ్యలోకవర్తీ సమస్త ఏవ జీవలోకస్తస్మై నిర్వ్యోబాధవిశుద్ధాత్మతత్త్వోపలమ్భో–పాయాభిధాయిత్వాద్ధితం పరమార్థరసికజనమనోహారిత్వాన్మధురం, నిరస్తసమస్తశంకాదిదోషాస్పదత్వాద్వి–శదం వాక్యం దివ్యో ధ్వనిర్యేషామిత్యనేన సమస్తవస్తుయాథాత్మ్యోపదేశిత్వాత్ప్రేక్షావత్ప్రతీక్ష్యత్వమాఖ్యాతమ్. అన్తమతీతః క్షేత్రానవచ్ఛిన్నః కాలానవచ్ఛిన్నశ్చ పరమచైతన్యశక్తివిలాసలక్షణో గుణో యేషామిత్యనేన తు పరమాద్భుతజ్ఞానాతిశయప్రకాశనాదవాప్తజ్ఞానాతిశయానామపి యోగీన్ద్రాణాం వన్ధత్వముదితమ్. జితో భవ ఆజవంజవో యైరిత్యనేన తు కుతకృత్యత్వప్రకటనాత్త ఏవాన్యేషామకృతకృత్యానాం శరణమిత్యుపదిష్టమ్. ఇతి సర్వపదానాం తాత్పర్యమ్.. ౧.. --------------------------------------------------------------------------------------------- ‘జినకీ వాణీ అర్థాత దివ్యధ్వని తీన లోకకో –ఊర్ధ్వ–అధో–మధ్య లోకవర్తీ సమస్త జీవసముహకో– నిర్బాధ విశుద్ధ ఆత్మతత్త్వకీ ఉపలబ్ధికా ఉపాయ కహనేవాలీ హోనేసే హితకర హై, పరమార్థరసిక జనోంకే మనకో హరనేవాలీ హోనేసే మధుర హై ఔర సమస్త శంకాది దోషోంకే స్థాన దూర కర దేనేసే విశద [నిర్మల, స్పష్ట] హై’ ––– ఐసా కహకర [జినదేవ] సమస్త వస్తుకే యథార్థ స్వరూపకే ఉపదేశక హోనేసే విచారవంత బుద్ధిమాన పురుషోంకే బహుమానకే యోగ్య హైం [అర్థాత్ జినకా ఉపదేశ విచారవంత బుద్ధిమాన పురుషోంకో బహుమానపూర్వక విచారనా చాహియే ఐసే హైం] ఐసా కహా. ‘అనన్త–క్షేత్రసే అన్త రహిత ఔర కాలసే అన్త రహిత–––పరమచైతన్యశక్తికే విలాసస్వరూప గుణ జినకో వర్తతా హై’ ఐసా కహకర [జినోంకో] పరమ అదభుత జ్ఞానాతిశయ ప్రగట హోనేకే కారణ జ్ఞానాతిశయకో ప్రాప్త యోగన్ద్రోంసే భీ వంద్య హై ఐసా కహా. ‘భవ అర్థాత్ సంసార పర జిన్హోంనే విజయ ప్రాప్త కీ హై’ ఐసా కహకర కృతకృత్యపనా ప్రగట హో జానేసే వే హీ [జిన హీ] అన్య అకృతకృత్య జీవోంకో శరణభూత హైం ఐసా ఉపదేశ దియా.– ఐసా సర్వ పదోంకా తాత్పర్య హై.

భావార్థః– యహాఁ జినభగవన్తోంకే చార విశేషణోంకా వర్ణన కరకే ఉన్హేం భావనమస్కార కియా హై. [౧] ప్రథమ తో, జినభగవన్త సౌ ఇన్ద్రోంసే వంద్య హైం. ఐసే అసాధారణ నమస్కారకే యోగ్య అన్య కోఈ నహీం హై, క్యోంకి దేవోం తథా అసురోంమేం యుద్ధ హోతా హై ఇసలిఏ [దేవాధిదేవ జినభగవానకే అతిరిక్త] అన్య కోఈ భీ దేవ సౌ ఇన్ద్రోంసే వన్దిత నహీం హై. [౨] దూసరే, జినభగవానకీ వాణీ తీనలోకకో శుద్ధ ఆత్మస్వరూపకీ ప్రాప్తికా ఉపాయ దర్శాతీ హై ఇసలిఏ హితకర హై; వీతరాగ నిర్వికల్ప సమాధిసే ఉత్పన్న సహజ –అపూర్వ పరమానన్దరూప పారమార్థిక సుఖరసాస్వాదకే రసిక జనోంకే మనకో హరతీ హై ఇసలిఏ [అర్థాత్ పరమ సమరసీభావకే రసిక జీవోంకో ముదిత కరతీ హై ఇసలిఏ] మధుర హై;

Page 6 of 264
PDF/HTML Page 35 of 293
single page version

౬

శుద్ధ జీవాస్తికాయాది సాత తత్త్వ, నవ పదార్థ, ఛహ ద్రవ్య ఔర పాఁచ అస్తికాయకా సంశయ–విమోహ– విభ్రమ రహిత నిరూపణ క్రతీ హై ఇసలిఏ అథవా పూర్వాపరవిరోధాది దోష రహిత హోనేసే అథవా యుగపద్ సర్వ జీవోంకో అపనీ–అపనీ భాషామేం స్పష్ట అర్థకా ప్రతిపాదన కరతీ హై ఇసలిఏ విశద–స్పష్ట– వ్యక్త హై. ఇసప్రకార జినభగవానకీ వాణీ హీ ప్రమాణభూత హై; ఏకాన్తరూప అపౌరుషేయ వచన యా విచిత్ర కథారూప కల్పిత పురాణవచన ప్రమాణభూత నహీం హై. [౩] తీసరే, అనన్త ద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావకా జాననేవాలా అనన్త కేవలజ్ఞానగుణ జినభగవన్తోంకో వర్తతా హై. ఇసప్రకార బుద్ధి ఆది సాత ఋద్ధియాఁ తథా మతిజ్ఞానాది చతుర్విధ జ్ఞానసే సమ్పన్న గణధరదేవాది యోగన్ద్రోంసే భీ వే వంద్య హైం. [౪] చౌథే, పాఁచ ప్రకారకే సంసారకో జినభగవన్తోంనే జీతా హై. ఇసప్రకార కృతకృత్యపనేకే కారణ వే హీ అన్య అకృతకృత్య జీవోంకో శరణభూత హై, దూసరా కోఈ నహీం.– ఇసప్రకార చార విశేషణోంసే యుక్త జినభగవన్తోంకో గ్రంథకే ఆదిమేం భావనమస్కార కరకే మంగల కియా.

ప్రశ్నః– జో శాస్త్ర స్వయం హీ మంగల హైం, ఉసకా మంగల కిసలిఏ కియా జాతా హై?

ఉత్తరః– భక్తికే హేతుసే మంగలకా భీ మంగల కియా జాతా హై. సూర్యకీ దీపకసే , మహాసాగరకీ జలసే, వాగీశ్వరీకీ [సరస్వతీ] కీ వాణీసే ఔర మంగలకీ మంగలసే అర్చనా కీ జాతీ హై .. ౧..

-------------------------------------------------------------------------- ఇస గాథాకీ శ్రీజయసేనాచార్యదేవకృత టీకామేం, శాస్త్రకా మంగల శాస్త్రకా నిమిత్త, శాస్త్రకా హేతు [ఫల], శాస్త్రకా

పునశ్చ, శ్రీ జయసేనాచార్యదేవనే ఇస గాథాకే శబ్దార్థ, నయార్థ, మతార్థ, ఆగమార్థ ఏవం భావార్థ సమఝాకర, ‘ఇసప్రకార వ్యాఖ్యానకాలమే సర్వత్ర శబ్దార్థ, నయార్థ, మతార్థ, ఆగమార్థ ఔర భావార్థ ప్రయుక్త కరనే యోగ్య హైం’ ––– ఐసా కహా హై.

Page 7 of 264
PDF/HTML Page 36 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

సమయో హ్యాగమః. తస్య ప్రణామపూర్వకమాత్మనాభిధానమత్ర ప్రతిజ్ఞాతమ్. యుజ్యతే హి స ప్రణన్తుమభిధాతుం చాప్తోపదిష్ఠత్వే సతి సఫలత్వాత్. తత్రాప్తోపదిష్టత్వమస్య శ్రమణముఖోద్గతార్థత్త్వాత్. శ్రమణా హి మహాశ్రమణాః సర్వజ్ఞవీతరాగాః. అర్థః పునరనేకశబ్దసంబన్ధేనాభిధీయమానో వస్తుతయైకోభిధేయ. సఫలత్వం తు చతసృణాం ---------------------------------------------------------------------------------------------

ముఖసే కహే గయే పదార్థోంకా కథన కరనేవాలే], [చతుర్గతినివారణం] చార గతికా నివారణ కరనేవాలే ఔర [సనిర్వాణమ్] నిర్వాణ సహిత [–నిర్వాణకే కారణభూత] – [ఇమం సమయం] ఐసే ఇస సమయకో [శిరసా ప్రణమ్య] శిరసా నమన కరకే [ఏషవక్ష్యామి] మైం ఉసకా కథన కరతా హూఁ; [శ్రృణుత] వహ శ్రవణ కరో.

[శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవనే] ప్రతిజ్ఞా కీ హై. వహ [సమయ] ప్రణామ కరనే ఏవం కథన కరనే యోగ్య హై, క్యోంకి వహ ఆప్త ద్వారా ఉపదిష్ట హోనేసే సఫల హై. వహాఁ, ఉసకా ఆప్త ద్వారా ఉపదిష్టపనా ఇసలిఏ హై కి జిససే వహ ‘శ్రమణకే ముఖసే నికలా హుఆ అర్థమయ’ హై. ‘శ్రమణ’ అర్థాత్ మహాశ్రమణ– సర్వజ్ఞవీతరాగదేవ; ఔర ‘అర్థ’ అర్థాత్ అనేక శబ్దోంకే సమ్బన్ధసే కహా జానేవాలా, వస్తురూపసే ఏక ఐసా పదార్థ. పునశ్చ ఉసకీ [–సమయకీ] సఫలతా ఇసలిఏ హై కి జిససే వహ సమయ

--------------------------------------------------------------------------

Page 8 of 264
PDF/HTML Page 37 of 293
single page version

౮

నారకతిర్యగ్మనుష్యదేవత్వలక్షణానాం గతీనాం నివారణత్వాత్ పారతంక్ర్యనివృత్తిలక్షణస్య నిర్వాణస్య శుద్ధాత్మతత్త్వోపలమ్భరూపస్య పరమ్పరయా కారణత్వాత్ స్వాతంక్ర్యప్రాప్తిలక్షణస్య చ ఫలస్య సద్భావాదితి.. ౨..

---------------------------------------------------------------------------------------------

[౧] ‘నారకత్వ’ తిర్యచత్వ, మనుష్యత్వ తథా దేవత్వస్వరూప చార గతియోంకా నివారణ’ కరనే కే కారణ ఔర [౨] శుద్ధాత్మతత్త్వకీ ఉపలబ్ధిరూప ‘నిర్వాణకా పరమ్పరాసే కారణ’ హోనేకే కారణ [౧] పరతంత్రతానివృతి జిసకా లక్షణ హై ఔర [౨] స్వతంత్రతాప్రాప్తి జిసకా లక్షణ హై –– ఐసే ౧ఫల సహిత హై.

భావార్థః– వీతరాగసర్వజ్ఞ మహాశ్రమణకే ముఖసే నీకలే హుఏ శబ్దసమయకో కోఈ ఆసన్నభవ్య పురుష సునకర, ఉస శబ్దసమయకే వాచ్యభూత పంచాస్తికాయస్వరూప అర్థ సమయకో జానతా హై ఔర ఉసమేం ఆజానే వాలే శుద్ధజీవాస్తికాయస్వరూప అర్థమేం [పదార్థమేం] వీతరాగ నిర్వికల్ప సమాధి ద్వారా స్థిత రహకర చార గతికా నివారణ కరకే, నిర్వాణ ప్రాప్త కరకే, స్వాత్మోత్పన్న, అనాకులతాలక్షణ, అనన్త సుఖకో ప్రాప్త కరతా హై. ఇస కారణసే ద్రవ్యాగమరూప శబ్దసమయ నమస్కార కరనే తథా వ్యాఖ్యాన కరనే యోగ్య హై..౨..

-------------------------------------------------------------------------- మూల గాథామేం ‘సమవాఓ’ శబ్ద హైే; సంస్కృత భాషామేం ఉసకా అర్థ ‘సమవాదః’ భీ హోతా హై ఔర ‘ సమవాయః’ భీ

౧. చార గతికా నివారణ [అర్థాత్ పరతన్త్రతాకీ నివృతి] ఔర నిర్వాణకీ ఉత్పత్తి [అర్థాత్ స్వతన్త్రతాకీ ప్రాప్తి]

Page 9 of 264
PDF/HTML Page 38 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

తత్ర చ పఞ్చానామస్తికాయానాం సమో మధ్యస్థో రాగద్వేషాభ్యామనుపహతో వర్ణపదవాక్య–సన్నివేశవిశిష్టః పాఠో వాదః శబ్దసమయః శబ్దాగమ ఇతి యావత్. తేషామేవ మిథ్యాదర్శనోదయోచ్ఛేదే సతి సమ్యగ్వాయః పరిచ్ఛేదో జ్ఞానసమయో జ్ఞానగమ ఇతి యావత్. తేషామేవాభిధానప్రత్యయపరిచ్ఛిన్నానాం వస్తురూపేణ సమవాయః సంధాతోర్థసమయః సర్వపదార్థసార్థ ఇతి యావత్. తదత్ర జ్ఞానసమయప్రసిద్ధయర్థ శబ్దసమయసమ్బన్ధేనార్థసమయ ోభిధాతుమభిప్రేతః. అథ తస్యైవార్థసమయస్య ద్వైవిధ్యం లోకాలోక–వికల్పాత్.

--------------------------------------------------------------------------------------------- ఉనకా సమవాయ [–పంచాస్తికాయకా సమ్యక్ బోధ అథవా సమూహ] [సమయః] వహ సమయ హై [ఇతి] ఐసా [జినోత్తమైః ప్రజ్ఞప్తమ్] జినవరోంనే కహా హై. [సః చ ఏవ లోకః భవతి] వహీ లోక హై. [–పాఁచ అస్తికాయకే సమూహ జితనా హీ లోక హై.]; [తతః] ఉససే ఆగే [అమితః అలోకః] అమాప అలోక [ఖమ్] ఆకాశస్వరూప హై.

టీకాః– యహాఁ [ఇస గాథామేం శబ్దరూపసే, జ్ఞానరూపసే ఔర అర్థరూపసే [–శబ్దసమయ, జ్ఞానసమయ ఔర అర్థసమయ]– ఐసే తీన ప్రకారసే ‘సమయ’ శబ్దకా అర్థ కహా హై తథా లోక–అలోకరూప విభాగ కహా హై.

వహాఁ, [౧] ‘సమ’ అర్థాత్ మధ్యస్థ యానీ జో రాగద్వేషసే వికృత నహీం హుఆ; ‘వాద’ అర్థాత్ వర్ణ [అక్షర], పద [శబ్ద] ఔర వాక్యకే సమూహవాలా పాఠ. పాఁచ అస్తికాయకా ‘సమవాద’ అర్థాత మధ్యస్థ [–రాగద్వేషసే వికృత నహీం హుఆ] పాఠ [–మౌఖిక యా శాస్త్రారూఢ నిరూపణ] వహ శబ్దసమయ హై, అర్థాత్ శబ్దాగమ వహ శబ్దసమయ హై. [౨] మిథ్యాదర్శనకే ఉదయకా నాశ హోనే పర, ఉస పంచాస్తికాయకా హీ సమ్యక్ అవాయ అర్థాత్ సమ్యక్ జ్ఞాన వహ జ్ఞానసమయ హై, అర్థాత్ జ్ఞానాగమ వహ జ్ఞానసమయ హై. [౩] కథనకే నిమిత్తసే జ్ఞాత హుఏ ఉస పంచాస్తికాయకా హీ వస్తురూపసే సమవాయ అర్థాత్ సమూహ వహ అర్థసమయ హై, అర్థాత్ సర్వపదార్థసమూహ వహ అర్థసమయ హై. ఉసమేం యహాఁ జ్ఞాన సమయకీ ప్రసిద్ధికే హేతు శబ్దసమయకే సమ్బన్ధసే అర్థసమయకా కథన [శ్రీమద్భగవత్కున్దకున్దాచార్యదేవ] కరనా చాహతే హైం. -------------------------------------------------------------------------- సమవాయ =[౧] సమ్+అవాయ; సమ్యక్ అవాయ; సమ్యక్ జ్ఞాన. [౨] సమూహ. [ఇస పంచాస్తికాయసంగ్రహ శాస్త్రమేం యహాఁ

Page 10 of 264
PDF/HTML Page 39 of 293
single page version

౧౦

స ఏవ పఞ్చాస్తికాయసమవాయో యావాంస్తావాఁల్లోకస్తతః పరమమితోనన్తో హ్యలోకః, స తు నాభావమాత్రం కిన్తు తత్సమవాయాతిరిక్తపరిమాణమనన్తక్షేత్రం ఖమాకాశమితి.. ౩..

--------------------------------------------------------------------------------------------- అబ, ఉసీ అర్థసమయకా, ౧లోక ఔర అలోకకే భేదకే కారణ ద్వివిధపనా హై. వహీ పంచాస్తికాయసమూహ జితనా హై, ఉతనా లోక హై. ఉససే ఆగే అమాప అర్థాత అనన్త అలోక హై. వహ అలోక అభావమాత్ర నహీం హై కిన్తు పంచాస్తికాయసమూహ జితనా క్షేత్ర ఛోడ కర శేష అనన్త క్షేత్రవాలా ఆకాశ హై [అర్థాత అలోక శూన్యరూప నహీం హై కిన్ంతు శుద్ధ ఆకాశద్రవ్యరూప హై.. ౩..

అన్వయార్థః– [జీవాః] జీవ, [పుద్గలకాయాః] పుద్గలకాయ, [ధర్మాధర్మౌ] ధర్మ, అధర్మ [తథా ఏవ] తథా [ఆకాశమ్] ఆకాశ [అస్తిత్వే నియతాః] అస్తిత్వమేం నియత, [అనన్యమయాః] [అస్తిత్వసే] అనన్యమయ [చ] ఔర [అణుమహాన్తః] అణుమహాన [ప్రదేశసే బడే] హైం. -------------------------------------------------------------------------- ౧. ‘లోక్యన్తే ద్రశ్యన్తే జీవాదిపదార్థా యత్ర స లోకః’ అర్థాత్ జహాఁ జీవాదిపదార్థ దిఖాఈ దేతే హైం, వహ లోక హై. అణుమహాన=[౧] ప్రదేశమేం బడే అర్థాత్ అనేకప్రదేశీ; [౨] ఏకప్రదేశీ [వ్యక్తి–అపేక్షాసే] తథా అనేకప్రదేశీ

Page 11 of 264
PDF/HTML Page 40 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

అత్ర పఞ్చాస్తికాయానాం విశేషసంజ్ఞా సామాన్యవిశేషాస్తిత్వం కాయత్వం చోక్తమ్. తత్ర జీవాః పుద్గలాః ధర్మాధర్మౌ ఆకాశమితి తేషాం విశేషసంజ్ఞా అన్వర్థాః ప్రత్యేయాః. సామాన్యవిశేషాస్తిత్వఞ్చ తేషాముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యమయ్యాం సామాన్యవిశేషసత్తాయాం నియతత్వాద్వయ వస్థితత్వాదవసేయమ్. అస్తిత్వే నియతానామపి న తేషామన్యమయత్వమ్, యతస్తే సర్వదైవానన్య–మయా ఆత్మనిర్వృత్తాః. అనన్యమయత్వేపి తేషామస్తిత్వనియతత్వం నయప్రయోగాత్. ద్వౌ హి నయౌ భగవతా ప్రణీతౌ– ద్రవ్యార్థికః పర్యాయార్థికశ్చ. తత్ర న ఖల్వేకనయాయత్తాదేశనా కిన్తు తదుభయాయతా. తతః పర్యాయార్థాదేశాదస్తిత్వే స్వతః కథంచిద్భిన్నపి వ్యవస్థితాః ద్రవ్యార్థాదేశాత్స్వయమేవ సన్తః సతోనన్యమయా భవన్తీతి. కాయత్వమపి తేషామణుమహత్త్వాత్. అణవోత్ర ప్రదేశా మూర్తోమూర్తాశ్చ నిర్విభాగాంశాస్తైః మహాన్తోణుమహాన్తః ప్రదేశప్రచయాత్మకా ఇతి సిద్ధం తేషాం కాయత్వమ్. అణుభ్యాం. మహాన్త ఇతిః వ్యత్పత్త్యా ---------------------------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహాఁ [ఇస గాథామేం] పాఁచ అస్తికాయోంకీ విశేషసంజ్ఞా, సామాన్య విశేష–అస్తిత్వ తథా కాయత్వ కహా హై.

వహాఁ జీవ, పుద్గల, ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశ–యహ ఉనకీ విశేషసంజ్ఞాఏఁ అన్వర్థ జాననా.

ఉనకే సామాన్యవిశేష–అస్తిత్వ భీ హై ఐసా నిశ్చిత కరనా చాహియే. వే అస్తిత్వమేం నియత హోనే పర భీ [జిసప్రకార బర్తనమేం రహనేవాలా ఘీ బర్తనసే అన్యమయ హై ఉసీప్రకార] అస్తిత్వసే అన్యమయ నహీం హై; క్యోంకి వే సదైవ అపనేసే నిష్పన్న [అర్థాత్ అపనేసే సత్] హోనేకే కారణ [అస్తిత్వసే] అనన్యమయ హై [జిసప్రకార అగ్ని ఉష్ణతాసే అనన్యమయ హై ఉసీప్రకార]. ‘అస్తిత్వసే అనన్యమయ’ హోనే పర భీ ఉనకా ‘అస్తిత్వమేం నియతపనా’ నయప్రయోగసే హై. భగవాననే దో నయ కహే హై – ద్రవ్యార్థిక ఔర పర్యాయార్థిక. వహాఁ కథన ఏక నయకే ఆధీన నహీం హోతా కిన్తు ఉన దోనోం నయోంకే ఆధీన హోతా హై. ఇసలియే వే పర్యాయార్థిక కథనసే జో అపనేసే కథంచిత్ భిన్న భీ హై ఐసే అస్తిత్వమేం వ్యవస్థిత [నిశ్చిత స్థిత] హైం ఔర ద్రవ్యార్థిక కథనసే స్వయమేవ సత్ [–విద్యమాన] హోనేకే కారణ అస్తిత్వసే అనన్యమయ హైం. --------------------------------------------------------------------------- అన్వర్థ=అర్థకా అనుసరణ కరతీ హుఈ; అర్థానుసార. [పాఁచ అస్తికాయోంకే నామ ఉనకే అర్థానుసార హైం.]