Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version

౧౨

ద్వయణుకపుద్గలస్కన్ధానామపి తథావిధత్వమ్. అణవశ్చ మహాన్తశ్చ వ్యక్తిశక్తిరూపాభ్యామితి పరమాణు– నామేకప్రదేశాత్మకత్వేపి తత్సిద్ధిః. వ్యక్తయపేక్షయా శక్తయపేక్షయా చ ప్రదేశ ప్రచయాత్మకస్య మహత్త్వస్యాభావాత్కాలాణూనామస్తిత్వనియతత్వేప్యకాయత్వమనేనైవ సాధితమ్. అత ఏవ తేషామస్తికాయ– ప్రకరణే సతామప్యనుపాదానమితి.. ౪.. -----------------------------------------------------------------------------

ఉనకే కాయపనా భీ హై క్యోంకి వే అణుమహాన హైం. యహాఁ అణు అర్థాత్ ప్రదేశ–మూర్త ఔర అమూర్త నిర్విభాగ [ఛోటేసే ఛోటే] అంశ; ‘ఉనకే ద్వారా [–బహు ప్రదేశోం ద్వారా] మహాన హో’ వహ అణుమహాన; అర్థాత్ ప్రదేశప్రచయాత్మక [–ప్రదేశోంకే సమూహమయ] హో వహ అణుమహాన హై. ఇసప్రకార ఉన్హేం [ఉపర్యుక్త పాఁచ ద్రవ్యోంకో] కాయత్వ సిద్ధ హుఆ. [ఉపర జో అణుమహానకీ వ్యుత్పత్తి కీ ఉసమేం అణుఓంకే అర్థాత్ ప్రదేశోంకే లియే బహువచనకా ఉపయోగ కియా హై ఔర సంస్కృత భాషాకే నియమానుసార బహువచనమేం ద్వివచనకా సమావేశ నహీం హోతా ఇసలియే అబ వ్యుత్పత్తిమేం కించిత్ భాషాకా పరివర్తన కరకే ద్వి–అణుక స్కంధోంకో భీ అణుమహాన బతలాకర ఉనకా కాయత్వ సిద్ధ కియా జాతా హైః] ‘దో అణుఓం [–దో ప్రదేశోం] ద్వారా మహాన హో’ వహ అణుమహాన– ఐసీ వ్యుత్పత్తిసే ద్వి–అణుక పుద్గలస్కంధోంకో భీ [అణుమహానపనా హోనేసే] కాయత్వ హై. [అబ, పరమాణుఓంకో అణుమహానపనా కిసప్రకార హై వహ బతలాకర పరమాణుఓంకో భీ కాయత్వ సిద్ధ కియా జాతా హై;] వ్యక్తి ఔర శక్తిరూపసే ‘అణు తథా మహాన’ హోనేసే [అర్థాత్ పరమాణు వ్యక్తిరూపసే ఏక ప్రదేశీ తథా శక్తిరూపసే అనేక ప్రదేశీ హోనేకే కారణ] పరమాణుఓంకో భీ , ఉనకే ఏక ప్రదేశాత్మకపనా హోనే పర భీ [అణుమహానపనా సిద్ధ హోనేసే] కాయత్వ సిద్ధ హోతా హై. కాలాణుఓంకో వ్యక్తి–అపేక్షాసే తథా శక్తి–అపేక్షాసే ప్రదేశప్రచయాత్మక మహానపనేకా అభావ హోనేసే, యద్యపి వే అస్తిత్వమేం నియత హై తథాపి, ఉనకే అకాయత్వ హై ––ఐసా ఇసీసే [–ఇస కథనసే హీ] సిద్ధ హుఆ. ఇసలియే, యద్యపి వే సత్ [విద్యమాన] హైం తథాపి, ఉన్హేం అస్తికాయకే ప్రకరణమేం నహీం లియా హై. భావార్థః– పాఁచ అస్తికాయోంకే నామ జీవ, పుద్గల, ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశ హైం. వే నామ ఉనకే అర్థానుసార హైం .

యే పాఁచోం ద్రవ్య పర్యాయార్థిక నయసే అపనేసే కథంచిత భిన్న ఐసే అస్తిత్వమేం విద్యమాన హైం ఔర ద్రవ్యార్థిక నయసే అస్తిత్వసే అనన్య హైం.

Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

-----------------------------------------------------------------------------

పునశ్చ, యహ పాఁచోం ద్రవ్య కాయత్వవాలే హైం కారణ క్యోంకి వే అణుమహాన హై. వే అణుమహాన కిసప్రకార హైం సో బతలాతే హైంః––‘అణుమహాన్తః’ కీ వ్యుత్పత్తి తీన ప్రకారసే హైః [౧] అణుభిః మహాన్తః అణుమహాన్తః అర్థాత జో బహు ప్రదేశోం ద్వారా [– దో సే అధిక ప్రదేశోం ద్వారా] బడే హోం వే అణుమహాన హైం. ఇస వ్యుత్పత్తికే అనుసార జీవ, ధర్మ ఔర అధర్మ అసంఖ్యప్రదేశీ హోనేసే అణుమహాన హైం; ఆకాశ అనంతప్రదేశీ హోనేసే అణుమహాన హై; ఔర త్రి–అణుక స్కంధసే లేకర అనన్తాణుక స్కంధ తకకే సర్వ స్కన్ధ బహుప్రదేశీ హోనేసే అణుమహాన హై. [౨] అణుభ్యామ్ మహాన్తః అణుమహాన్తః అర్థాత జో దో ప్రదేశోం ద్వారా బడే హోం వే అణుమహాన హైం. ఇస వ్యుత్పత్తికే అనుసార ద్వి–అణుక స్కంధ అణుమహాన హైం. [౩] అణవశ్చ మహాన్తశ్చ అణుమహాన్తః అర్థాత్ జో అణురూప [–ఏక ప్రదేశీ] భీ హోం ఔర మహాన [అనేక ప్రదేశీ] భీ హోం వే అణుమహాన హైం. ఇస వ్యుత్పత్తికే అనుసార పరమాణు అణుమహాన హై, క్యోంకి వ్యక్తి–అపేక్షాసే వే ఏకప్రదేశీ హైం ఔర శక్తి–అపేక్షాసే అనేకప్రదేశీ భీ [ఉపచారసే] హైం. ఇసప్రకార ఉపర్యుక్త పాఁచోం ద్రవ్య అణుమహాన హోనేసే కాయత్వవాలే హైం ఐసా సిద్ధ హుఆ.

కాలాణుకో అస్తిత్వ హై కిన్తు కిసీ ప్రకార భీ కాయత్వ నహీం హై, ఇసలియే వహ ద్రవ్య హై కిన్తు అస్తికాయ నహీం హై.. ౪..

ప్రవాహక్రమనకే తథా విస్తారక్రమకే అంశోంకే] [సహ] సాథ [స్వభావః] అపనత్వ [అస్తి] హై [తే] వే [అస్తికాయాః భవన్తి] అస్తికాయ హై [యైః] కి జినసే [త్రైలోక్యమ్] తీన లోక [నిష్పన్నమ్] నిష్పన్న హై. -------------------------------------------------------------------------- పర్యాయేం = [ప్రవాహక్రమకే తథా విస్తారక్రమకే] నిర్విభాగ అంశ. [ప్రవాహక్రమకే అంశ తో ప్రత్యేక ద్రవ్యకే హోతే హైం, కిన్తు విస్తారక్రమకే అంశ అస్తికాయకే హీ హోతే హైం.]

Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version

౧౪

అత్ర పఞ్చాస్తికాయానామస్తిత్వసంభవప్రకారః కాయత్వసంభవప్రకారశ్చోక్తః.

అస్తి హ్యస్తికాయానాం గుణైః పర్యాయైశ్చ వివిధైః సహ స్వభావో ఆత్మభావో నన్యత్వమ్. వస్తునో విశేషా హి వ్యతిరేకిణః పర్యాయా గుణాస్తు త ఏవాన్వయినః. తత ఐకేన పర్యాయేణ ప్రలీయమానస్యాన్యేనోపజాయమానస్యాన్వయినా గుణేన ధ్రౌవ్యం బిభ్రాణస్యైకస్యాపి వస్తునః సముచ్ఛేదోత్పాదధ్రౌవ్యలక్షణమస్తిత్వముపపద్యత ఏవ. గుణపర్యాయైః సహ సర్వథాన్యత్వే త్వన్యో వినశ్యత్యన్యః ప్రాదుర్భవత్యన్యో ధ్రవుత్వమాలమ్బత ఇతి సర్వం విప్లవతే. తతః సాధ్వస్తిత్వసంభవ–ప్రకారకథనమ్. కాయత్వసంభవప్రకారస్త్వయముపదిశ్యతే. అవయవినో హి జీవపుద్గలధర్మాధర్మాకాశ–పదార్థాస్తేషామవయవా అపి ప్రదేశాఖ్యాః పరస్పరవ్యతిరేకిత్వాత్పర్యాయాః ఉచ్యన్తే. తేషాం తైః సహానన్యత్వే కాయత్వసిద్ధిరూపపత్తిమతీ. నిరవయవస్యాపి పరమాణోః సావయవత్వశక్తిసద్భావాత్ కాయత్వసిద్ధిరనపవాదా. న చైతదాఙ్కయమ్

-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహాఁ, పాఁచ అస్తికాయోంకో అస్తిత్వ కిస ప్రకార హైే ఔర కాయత్వ కిస ప్రకార హై వహ కహా హై.

వాస్తవమేం అస్తికాయోంకో వివిధ గుణోం ఔర పర్యాయోంకే సాథ స్వపనా–అపనాపన–అనన్యపనా హై. వస్తుకే ౧వ్యతిరేకీ విశేష వే పర్యాయేం హైం ఔర ౨అన్వయీ విశేషో వే గుణ హైం. ఇసలియే ఏక పర్యాయసే ప్రలయకో ప్రాప్త హోనేవాలీ, అన్య పర్యాయసే ఉత్పన్న హోనేవాలీ ఔర అన్వయీ గుణసే ధ్రువ రహనేవాలీ ఏక హీ వస్తుకో ౩వ్యయ–ఉత్పాద–ధౌవ్యలక్షణ అస్తిత్వ ఘటిత హోతా హీ హై. ఔర యది గుణోం తథా పర్యాయోంకే సాథ [వస్తుకో] సర్వథా అన్యత్వ హో తబ తో అన్య కోఈ వినాశకో ప్రాప్త హోగా, అన్య కోఈ ప్రాదుర్భావకో [ఉత్పాదకో] ప్రాప్త హోగా ఔర అన్య కోఈ ధ్రువ రహేగా – ఇసప్రకార సబ ౪విప్లవ ప్రాప్త హో జాయేగా. ఇసలియే [పాఁచ అస్తికాయోంకో] అస్తిత్వ కిస ప్రకార హై తత్సమ్బన్ధీ యహ [ఉపర్యుక్త] కథన సత్య– యోగ్య–న్యాయయుక్త హైే. -------------------------------------------------------------------------- ౧. వ్యతిరేక=భేద; ఏకకా దుసరేరూప నహీం హోనా; ‘యహ వహ నహీం హై’ ఐసే జ్ఞానకే నిమిత్తభూత భిన్నరూపతా. [ఏక పర్యాయ

౨. అన్వయ=ఏకరూపతా; సద్రశతా; ‘యహ వహీ హై’ ఐసే జ్ఞానకే కారణభూత ఏకరూపతా. [గుణోంమేం సదైవ సద్రశతా రహతీ

౩. అస్తిత్వకా లక్షణ అథవా స్వరూప వ్యయ–ఉత్పాద–ధ్రౌవ్య హై. ౪. విప్లవ=అంధాధూ్రన్ధీ; ఉథలపుథల; గడబడీ; విరోధ.

Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

న చైతదాఙ్కయమ్ పుద్గలాదన్యేషామమూర్తర్ర్త్వాదవిభాజ్యానాం సావయవత్వకల్పనమన్యాయ్యమ్. ద్రశ్యత ఏవావిభాజ్యేపి విహాయ–సీదం ఘటాకాశమిదమఘటాకాశమితి విభాగకల్పనమ్. యది తత్ర విభాగో న కల్పేత తదా యదేవ ఘటాకాశం తదేవాఘటాకాశం స్యాత్. న చ తదిష్టమ్. తతః కాలాణుభ్యోన్యత్ర సర్వేషాం కాయత్వాఖ్యం సావయవత్వమవసేయమ్. త్రైలోక్యరూపేణ నిష్పన్నత్వమపి తేషామస్తికాయత్వసాధనపరముపన్యస్తమ్. తథా చ–త్రయాణామూర్ధ్వాధోమధ్యలోకానాముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవన్తస్తద్విశేషాత్మకా భావా భవన్తస్తేషాం మూల– -----------------------------------------------------------------------------

అబ, [ఉన్హేం] కాయత్వ కిస ప్రకార హై ఉసకా ఉపదేశ కియా జాతా హైః– జీవ, పుద్గల, ధర్మ, అధర్మ, ఔర ఆకాశ యహ పదార్థ ౧అవయవీ హైం. ప్రదేశ నామకే ఉనకే జో అవయవ హైం వే భీ పరస్పర వ్యతిరేకవాలే హోనేసే ౨పర్యాయేం కహలాతీ హై. ఉనకే సాథ ఉన [పాఁచ] పదార్థోంకో అనన్యపనా హోనేసే కాయత్వసిద్ధి ఘటిత హోతీ హై. పరమాణు [వ్యక్తి–అపేక్షాసే] ౩నిరవయవ హోనేపర భీ ఉనకో సావయవపనేకీ శక్తికా సద్భావ హోనేసే కాయత్వసిద్ధి ౪నిరపవాద హై. వహాఁ ఐసీ ఆశంకా కరనా యోగ్య నహీం హై కి పుద్గలకే అతిరిక్త అన్య పదార్థ అమూర్తపనేకే కారణ ౫అవిభాజ్య హోనేసే ఉనకే సావయవపనేకీ కల్పనా న్యాయ విరుద్ధ [అనుచిత] హై. ఆకాశ అవిభాజ్య హోనేపర భీ ఉసమేం ‘యహ ఘటాకాశ హై, యహ అఘటాకాశ [ పటాకాశ] హై’ ఐసీ విభాగకల్పనా ద్రష్టిగోచర హోతీ హీ హై. యది వహాఁ [కథంచిత్] విభాగకీ కల్పనా న కీ జాయే తో జో ఘటాకాశ హైే వహీ [సర్వథా] అఘటాకాశ హో జాయేగా; ఔర వహ తో ఈష్ట [మాన్య] నహీం హై. ఇసలియే కాలాణుఓంకే అతిరిక్త అన్య సర్వమేం కాయత్వ నామకా సావయవపనా నిశ్చిత కరనా చాహియే.

-------------------------------------------------------------------------- ౧. అవయవీ=అవయవవాలా; అంశవాలా; అంశీ; జినకేే అవయవ [అర్థాత్] ఏకసే అధిక ప్రదేశ] హోం ఐసే. ౨. పర్యాయకా లక్షణ పరస్పర వ్యతిరేక హై. వహ లక్షణ ప్రదేశోంమేం భీ వ్యాప్త హై, క్యోంకి ఏక ప్రదేశ దూసరే ప్రదేశరూప న

౩. నిరవయవ=అవయవ రహిత; అంశ రహిత ; నిరంశ; ఏకసే అధిక ప్రదేశ రహిత. ౪. నిరపవాద=అపవాద రహిత. [పాఁచ అస్తికాయోంకో కాయపనా హోనేమేం ఏక భీ అపవాద నహీం హై, క్యోంకి [ఉపచారసే]

౫. అవిభాజ్య=జినకే విభాగ న కియే జా సకేం ఐసే.

Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version

౧౬

పదార్థానాం గుణపర్యాయయోగపూర్వకమస్తిత్వం సాధయన్తి. అనుమీయతే చ ధర్మాధర్మాకాశానాం ప్రత్యేకమూర్ధ్వా– ధోమధ్యలోకవిభాగరూపేణ పరిణమనాత్కాయత్వాఖ్యం సావయవత్వమ్. ఝవిానామపి ప్రత్యేకమూర్ధ్వాధోమధ్యలోకవిభాగరూపేణ పరిణమనాల్లోకపూరణావస్థావ్యవస్థితవ్యక్తేస్సదా సన్నిహిత– శక్తేస్తదనుమీయత ఏవ. పుద్గలానామప్యూర్ధ్వాధోమధ్యలోకవిభాగరూపపరిణతమహాస్కన్ధత్వప్రాప్తివ్యక్తి– శక్తియోగిత్వాత్తథావిధా సావయవత్వసిద్ధిరస్త్యేవేతి.. ౫.. -----------------------------------------------------------------------------

ఉనకీ జో తీన లోకరూప నిష్పన్నతా [–రచనా] కహీ వహ భీ ఉనకా అస్తికాయపనా [అస్తిపనా తథా కాయపనా] సిద్ధ కరనేకే సాధన రూపసే కహీ హై. వహ ఇసప్రకార హైః–

[౧] ఊర్ధ్వ–అధో–మధ్య తీన లోకకే ఉత్పాద–వ్యయ–ధ్రౌవ్యవాలే భావ– కి జో తీన లోకకే విశేషస్వరూప హైం వే–భవతే హుఏ [పరిణమత హోతే హుఏ] అపనే మూలపదార్థోంకా గుణపర్యాయయుక్త అస్తిత్వ సిద్ధ కరతే హైం. [తీన లోకకే భావ సదైవ కథంచిత్ సద్రశ రహతే హైం ఔర కథంచిత్ బదలతే రహతే హైం వే ఐసా సిద్ధ కరతే హై కి తీన లోకకే మూల పదార్థ కథంచిత్ సద్రశ రహతే హైం ఔర కథంచిత్ పరివర్తిత హోతే రహతే హైం అర్థాత్ ఉన మూల పదార్థోంకా ఉత్పాద–వ్యయ–ధౌవ్యవాలా అథవా గుణపర్యాయవాలా అస్తిత్వ హై.]

[౨] పునశ్చ, ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశ యహ ప్రత్యేక పదార్థ ఊర్ధ్వ–అధో–మధ్య ఐసే లోకకే [తీన] ౧విభాగరూపసే పరిణమిత హోనేసే ఉనకేే కాయత్వ నామకా సావయవపనా హై ఐసా అనుమాన కియా జా సకతా హై. ప్రత్యేక జీవకే భీ ఊర్ధ్వ–అధో–మధ్య ఐసే తీన లోకకే [తీన] విభాగరూపసే పరిణమిత --------------------------------------------------------------------------

Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

అత్ర పఞ్చాస్తికాయానాం కాలస్య చ ద్రవ్యత్వముక్తమ్. ----------------------------------------------------------------------------- లోకపూరణ అవస్థారూప వ్యక్తికీ శక్తికా సదైవ సద్భావ హోనేసే జీవోంకో భీ కాయత్వ నామకా సావయవపనా హై ఐసా అనుమాన కియా హీ జా సకతా హై. పుద్గలో భీ ఊర్ధ్వ అధో–మధ్య ఐసే లోకకే [తీన] విభాగరూప పరిణత మహాస్కంధపనేకీ ప్రాప్తికీ వ్యక్తివాలే అథవా శక్తివాలే హోనేసే ఉన్హేం భీ వైసీ [కాయత్వ నామకీ] సావయవపనేకీ సిద్ధి హై హీ.. ౫..

అన్వయార్థః– [త్రైకాలికభావపరిణతాః] జో తీన కాలకే భావోంరూప పరిణమిత హోతే హైం తథా [నిత్యాః] నిత్య హైం [తే చ ఏవ అస్తికాయాః] ఐసే వే హీ అస్తికాయ, [పరివర్తనలిఙ్గసంయుక్తాః] పరివర్తనలింగ [కాల] సహిత, [ద్రవ్యభావం గచ్ఛన్తి] ద్రవ్యత్వకో ప్రాప్త హోతే హైం [అర్థాత్ వే ఛహోం ద్రవ్య హైం.]

-------------------------------------------------------------------------- లోకపూరణ=లోకవ్యాపీ. [కేవలసముద్ద్యాత కే సమయ జీవకీ త్రిలోకవ్యాపీ దశా హోతీ హై. ఉస సమయ ‘యహ

Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version

౧౮

అత్ర పఞ్చాస్తికాయానాం కాలస్య చ ద్రవ్యత్వముక్తమ్.

వృత్తవర్తమానవర్తిష్యమాణానాం భావానాం పర్యాయాణా స్వరూపేణ పరిణతత్వాదస్తికాయానాం పరివర్తనలిఙ్గస్య కాలస్య చాస్తి ద్రవ్యత్వమ్. న చ తేషాం భూతభవద్భవిష్యద్భావాత్మనా పరిణమమానానామనిత్యత్వమ్, యతస్తే భూతభవద్భవిష్యద్భావావస్థాస్వపి ప్రతినియతస్వరూపాపరిత్యాగా–న్నిత్యా ఏవ. అత్ర కాలః పుద్గలాదిపరివర్తనహేతుత్వాత్పుద్గలాదిపరివర్తనగమ్యమానపర్యాయత్వా–చ్చాస్తికాయేష్వన్తర్భావార్థ స పరివర్తన– లిఙ్గ ఇత్యుక్త ఇతి.. ౬.. -----------------------------------------------------------------------------

ద్రవ్య వాస్తవమేం సహభావీ గుణోంకో తథా క్రమభావీ పర్యాయోంకో ౧అనన్యరూపసే ఆధారభూత హై. ఇసలియే జో వర్త చూకే హైం, వర్త రహే హైం ఔర భవిష్యమేం వర్తేంగే ఉన భావోం–పర్యాయోంరూప పరిణమిత హోనేకే కారణ [పాఁచ] అస్తికాయ ఔర ౨పరివర్తనలింగ కాల [వే ఛహోం] ద్రవ్య హైం. భూత, వర్తమాన ఔర భావీ భావస్వరూప పరిణమిత హోనేసే వే కహీం అనిత్య నహీం హై, క్యోంకి భూత, వర్తమాన ఔర భావీ భావరూప అవస్థాఓంమేం భీ ప్రతినియత [–అపనే–అపనే నిశ్విత] స్వరూపకో నహీం ఛోడతే ఇసలియే వే నిత్య హీ హై.

యహాఁ కాల పుద్గలాదికే పరివర్తనకా హేతు హోనేసే తథా పుద్గలాదికే పరివర్తన ద్వారా ఉసకీ పర్యాయ గమ్య [జ్ఞాత] హోతీ హైం ఇసలియే ఉసకా అస్తికాయోంమేం సమావేశ కరనేకే హేతు ఉసే ‘౩పరివర్తనలింగ’ కహా హై. [పుద్గలాది అస్తికాయోంకా వర్ణన కరతే హుఏ ఉనకే పరివర్తన (పరిణమన) కా వర్ణన కరనా చాహియే. ఔర ఉనకే పరివర్తనకా వర్ణన కరతే హుఏ ఉన పరివర్తనమేం నిమిత్తభూత పదార్థకా [కాలకా] అథవా ఉస పరివర్తన ద్వారా జినకీ పర్యాయేం వ్యక్త హోతీ హైం ఉస పదార్థకా [కాలకా] వర్ణన కరనా అనుచిత నహీం కహా జా సకతా. ఇసప్రకార పంచాస్తికాయకే వర్ణనమేం కాలకే వర్ణనకా సమావేశ కరనా అనుచిత నహీం హై ఐసా దర్శానేకే హేతు ఇస గాథాసూత్రమేం కాలకే లియే ‘పరివర్తనలింగ’ శబ్దకా ఉపయోగ కియా హై.].. ౬.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. అనన్యరూప=అభిన్నరూప [జిసప్రకార అగ్ని ఆధార హై ఔర ఉష్ణతా ఆధేయ హై తథాపి వే అభిన్న హైం, ఉసీప్రకార ద్రవ్య

౨. పరివర్తనలింగ=పుద్గలాదికా పరివర్తన జిసకా లింగ హై; వహ పుద్గలాదికే పరిణమన ద్వారా జో జ్ఞాన హోతా హై

౩. [౧] యది పుద్గలాదికా పరివర్తన హోతా హై తో ఉసకా కోఈ నిమిత్త హోనా చాహియే–ఇసప్రకార పరివర్తనరూపీ చిహ్న

Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

అత్ర షణ్ణాం ద్రవ్యాణాం పరస్పరమత్యన్తసంకరేపి ప్రతినియతస్వరూపాదప్రచ్యవనముక్తమ్.

అత ఏవ తేషాం పరిణామవత్త్వేపి ప్రాగ్నిత్యత్వముక్తమ్. అత ఏవ చ న తేషామేకత్వాపత్తిర్న చ జీవకర్మణోర్వ్యవహారనయాదేశాదేకత్వేపి పరస్పరస్వరూపోపాదానమితి.. ౭.. ----------------------------------------------------------------------------

[అవకాశమ్ దదన్తి] అవకాశ దేతే హైం, [మిలన్తి] పరస్పర [క్షీర–నీరవత్] మిల జాతే హైం. [అపి చ] తథాపి [నిత్యం] సదా [స్వకం స్వభావం] అపనే–అపనే స్వభావకో [న విజహన్తి] నహీం ఛోడతే.

నిశ్విత] స్వరూపసే చ్యుత నహీం హోతే ఐసా కహా హై. ఇసలియే [–అపనే–అపనే స్వభావసే చ్యుత నహీం హోతే ఇసలియే], పరిణామవాలే హోనే పర భీ వే నిత్య హైం–– ఐసా పహలే [ఛఠవీ గాథామేం] కహా థా; ఔర ఇసలియే వే ఏకత్వకో ప్రాప్త నహీం హోతే; ఔర యద్యపి జీవ తథా కర్మకో వ్యవహారనయకే కథనసే ఏకత్వ [కహా జాతా] హై తథాపి వే [జీవ తథా కర్మ] ఏక–దూసరేకే స్వరూపకో గ్రహణ నహీం కరతే.. ౭.. -------------------------------------------------------------------------- సంకర=మిలన; మిలాప; [అన్యోన్య–అవగాహరూప] మిశ్రితపనా.

Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version

౨౦

అత్రాస్తిత్వస్వరూపముక్తమ్. అస్తిత్వం హి సత్తా నామ సతో భావః సత్త్వమ్. న సర్వథా నిత్యతయా సర్వథా క్షణికతయా వా విద్యమానమాత్రం వస్తు. సర్వథా నిత్యస్య వస్తునస్తత్త్వతః క్రమభువాం భావానామభావాత్కుతో వికారవత్త్వమ్. సర్వథా క్షణికస్య చ తత్త్వతః ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ కుత ఏకసంతానత్వమ్. తతః ప్రత్యభిజ్ఞానహేతుభూతేన కేనచిత్స్వరూపేణ ధ్రౌవ్యమాలమ్బ్యమానం కాభ్యాంచిత్క్రమప్రవృత్తాభ్యాం స్వరూపాభ్యాం ప్రలీయమానముపజాయమానం చైకకాలమేవ పరమార్థతస్త్రితయీమవస్థాం బిభ్రాణం వస్తు సదవబోధ్యమ్. అత ఏవ సత్తాప్యుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మికావబోద్ధవ్యా, భావభావవతోః కథంచిదేకస్వరూపత్వాత్. సా చ త్రిలక్షణస్య -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [సత్తా] సత్తా [భఙ్గోత్పాదధ్రౌవ్యాత్మికా] ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మక, [ఏకా] ఏక, [సర్వపదార్థా] సర్వపదార్థస్థిత, [సవిశ్వరూపా] సవిశ్వరూప, [అనన్తపర్యాయా] అనన్తపర్యాయమయ ఔర [సప్రతిపక్షా] సప్రతిపక్ష [భవతి] హై.

టీకాః– యహాఁ అస్తిత్వకా స్వరూప కహా హై.

అస్తిత్వ అర్థాత సత్తా నామక సత్కా భావ అర్థాత ౧సత్త్వ.

విద్యమానమాత్ర వస్తు న తో సర్వథా నిత్యరూప హోతీ హై ఔర న సర్వథా క్షణికరూప హోతీ హై. సర్వథా నిత్య వస్తుకో వాస్తవమేం క్రమభావీ భావోంకా అభావ హోనేసే వికార [–పరివర్తన, పరిణామ] కహాఁసే హోగా? ఔర సర్వథా క్షణిక వస్తుమేం వాస్తవమేం ౨ప్రత్యభిజ్ఞానకా అభావ హోనేసే ఏకప్రవాహపనా కహాఁసే రహేగా? ఇసలియేే ప్రత్యభిజ్ఞానకే హేతుభూత కిసీ స్వరూపసే ధ్రువ రహతీ హుఈ ఔర కిన్హీం దో క్రమవర్తీ స్వరూపోంసే నష్ట హోతీ హుఈ తథా ఉత్పన్న హోతీ హుఈ – ఇసప్రకార పరమార్థతః ఏక హీ కాలమేం తిగునీ [తీన అంశవాలీ] అవస్థాకో ధారణ కరతీ హుఈ వస్తు సత్ జాననా. ఇసలియే ‘సత్తా’ భీ

-------------------------------------------------------------------------- ౧. సత్త్వ=సత్పనాం; అస్తిత్వపనా; విద్యమానపనా; అస్తిత్వకా భావ; ‘హై’ ఐసా భావ. ౨. వస్తు సర్వథా క్షణిక హో తో ‘జో పహలే దేఖనేమేం [–జాననేమేం] ఆఈ థీ వహీ యహ వస్తు హై’ ఐసా జ్ఞాన నహీం హో

Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

సమస్తస్యాపి వస్తువిస్తారస్య సాద్రశ్యసూచకత్వాదేకా. సర్వపదార్థస్థితా చ త్రిలక్షణస్య సదిత్యభిధానస్య సదితి ప్రత్యయస్య చ సర్వపదార్థేషు తన్మూలస్యైవోపలమ్భాత్. సవిశ్వరూపా చ విశ్వస్య సమస్తవస్తువిస్తారస్యాపి రూపైస్త్రిలక్షణైః స్వభావైః సహ వర్తమానత్వాత్. అనన్తపర్యాయా చానన్తాభిర్ద్రవ్యపర్యాయవ్యక్తిభిస్త్రిలక్షణాభిః పరిగమ్యమానత్వాత్ ఏవంభూతాపి సా న ఖలు నిరకుశా కిన్తు సప్రతిపక్షా. ప్రతిపక్షో హ్యసత్తా సత్తాయాః అత్రిలక్షణత్వం త్రిలక్షణాయాః, అనేకత్వమేకస్యాః, ఏకపదార్థస్థితత్వం సర్వపదార్థస్థితాయాః, ఏకరూపత్వం సవిశ్వరూపాయాః, ఏకపర్యాయత్వమనన్తపర్యాయాయా ఇతి. ----------------------------------------------------------------------------- ‘ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మక’ [త్రిలక్షణా] జాననా; క్యోంకి ౧భావ ఔర భావవానకా కథంచిత్ ఏక స్వరూప హోతా హై. ఔర వహ [సత్తా] ‘ఏక’ హై, క్యోంకి వహ త్రిలక్షణవాలే సమస్త వస్తువిస్తారకా సాద్రశ్య సూచిత కరతీ హై. ఔర వహ [సత్తా] ‘సర్వపదార్థస్థిత’ హై; క్యోంకి ఉసకే కారణ హీ [–సత్తాకే కారణ హీ] సర్వ పదార్థోమేం త్రిలక్షణకీ [–ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యకీ], ‘సత్’ ఐసే కథనకీ తథా ‘సత’ ఐసీ ప్రతీతికీ ఉపలబ్ధి హోతీ హై. ఔర వహ [సత్తా] ‘సవిశ్వరూప’ హై, క్యోంకి వహ విశ్వకే రూపోం సహిత అర్థాత్ సమస్త వస్తువిస్తారకే త్రిలక్షణవాలే స్వభావోం సహిత వర్తతీ హై. ఔర వహ [సత్తా] ‘అనంతపర్యాయమయ’ హై. క్యోంకి వహ త్రిలక్షణవాలీ అనన్త ద్రవ్యపర్యాయరూప వ్యక్తియోంసే వ్యాప్త హై. [ఇసప్రకార ౨సామాన్య–విశేషాత్మక సత్తాకా ఉసకే సామాన్య పక్షకీ అపేక్షాసే అర్థాత్ మహాసత్తారూప పక్షకీ అపేక్షాసే వర్ణన హుఆ.]

ప్రతిపక్ష హై; [౨] త్రిలక్షణాకో అత్రిలక్షణపనా ప్రతిపక్ష హై; [౩] ఏకకో అనేకపనా ప్రతిపక్ష హై; [౪] సర్వపదార్థస్థితకో ఏకపదార్థస్థితపనా ప్రతిపక్ష హై; [౫] సవిశ్వరూపకో ఏకరూపపనా ప్రతిపక్ష హై; [౬]అనన్తపర్యాయమయకో ఏకపర్యాయమయపనా ప్రతిపక్ష హై. -------------------------------------------------------------------------- ౧. సత్తా భావ హై ఔర వస్తు భావవాన హై. ౨. యహాఁ ‘సామాన్యాత్మక’కా అర్థ ‘మహా’ సమఝనా చాహియే ఔర ‘విశేషాత్మక’ కా అర్థ ‘అవాన్తర’ సమఝనా చాహియే.

౩. నిరంకుశ=అంకుశ రహిత; విరుద్ధ పక్ష రహిత ; నిఃప్రతిపక్ష. [సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తాకా ఊపర జో వర్ణన కియా

౪. సప్రతిపక్ష=ప్రతిపక్ష సహిత; విపక్ష సహిత; విరుద్ధ పక్ష సహిత.

Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version

౨౨

ద్వివిధా హి సత్తా– మహాసత్తా–వాన్తరసత్తా చ. తత్ర సవపదార్థసార్థవ్యాపినీ సాద్రశ్యాస్తిత్వసూచికా మహాసత్తా ప్రోక్తైవ. అన్యా తు ప్రతినియతవస్తువర్తినీ స్వరూపాస్తిత్వసూచికావాన్తరసత్తా. తత్ర మహాసత్తావాన్తరసత్తారూపేణా–సత్తావాన్తరసత్తా చ మహాసత్తారూపేణాసత్తేత్యసత్తా సత్తాయాః. యేన స్వరూపేణోత్త్పాదస్తత్తథో–త్పాదైకలక్షణమేవ, యేన స్వరూపేణోచ్ఛేదస్తత్తథోచ్ఛేుదైకలక్షణమేవ, యేన స్వరూపేణ ధ్రోవ్యం తత్తథా ధ్రౌవ్యైకలక్షణమేవ, తత ఉత్పద్యమానోచ్ఛిద్యమానావతిష్ఠమానానాం వస్తునః స్వరూపాణాం ప్రత్యేకం త్రైలక్షణ్యాభావాదత్రిలక్షణత్వంః త్రిలక్షణాయాః. ఏకస్య వస్తునః స్వరూపసత్తా నాన్యస్య వస్తునః స్వరూపసత్తా భవతీత్యనేకత్వమేకస్యాః. ప్రతినియతపదార్థస్థితాభిరేవ సత్తాభిః పదార్థానాం ప్రతినియమో -----------------------------------------------------------------------------

[ఉపర్యుక్త సప్రతిపక్షపనా స్పష్ట సమఝాయా జాతా హైః–] సత్తా ద్వివిధ హైః మహాసత్తా ఔర అవాన్తరసత్తా . ఉనమేం సర్వ పదార్థసమూహమేం వ్యాప్త హోనేవాలీ, సాద్రశ్య అస్తిత్వకో సూచిత కరనేవాలీ మహాసత్తా [సామాన్యసత్తా] తో కహీ జా చుకీ హై. దూసరీ, ప్రతినిశ్చిత [–ఏక–ఏక నిశ్చిత] వస్తుమేం రహేనేవాలీ, స్వరూప–అస్తిత్వకో సూచిత కరనేవాలీ అవాన్తరసత్తా [విశేషసత్తా] హై. [౧] వహాఁ మహాసత్తా అవాన్తరసత్తారూపసే అసత్తా హైే ఔర అవాన్తరసత్తా మహాసత్తారూపసే అసత్తా హై ఇసలియే సత్తాకో అసత్తా హై [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే ‘సత్తా’ హై వహీ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘అసత్తా’ భీ హై]. [౨] జిస స్వరూపసే ఉత్పాద హై ఉసకా [–ఉస స్వరూపకా] ఉసప్రకారసే ఉత్పాద ఏక హీ లక్షణ హై, జిస స్వరూపసే వ్యయ హైే ఉసకా [–ఉస స్వరూపకా] ఉసప్రకారసే వ్యయ ఏక హీ లక్షణ హై ఔర జిస స్వరూపసే ధ్రౌవ్య హై ఉసకా [–ఉస స్వరూపకా] ఉసప్రకారసే ధ్రౌవ్య ఏక హీ లక్షణ హై ఇసలియే వస్తుకే ఉత్పన్న హోేనేవాలే, నష్ట హోేనేవాలే ఔర ధ్రువ రహనేతవాలే స్వరూపోంమేంసే ప్రత్యేకకో త్రిలక్షణకా అభావ హోనేసే త్రిలక్షణా [సత్తా] కో అత్రిలక్షణపనా హై. [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే ‘త్రిలక్షణా’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘అత్రిలక్షణా’ భీ హై]. [౩] ఏక వస్తుకీ స్వరూపసత్తా అన్య వస్తుకీ స్వరూపసత్తా నహీం హై ఇసలియే ఏక [సత్తా] కో అనేకపనా హై. [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే ‘ఏక’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘అనేక’ భీ హై]. [౪] ప్రతినిశ్చిత [వ్యక్తిగత నిశ్చిత] పదార్థమేం స్థిత సత్తాఓం ద్వారా హీ పదార్థోంకా ప్రతినిశ్చితపనా [–భిన్న–భిన్న నిశ్చిత వ్యక్తిత్వ] హోతా హై ఇసలియే సర్వపదార్థస్థిత [సత్తా] కో ఏకపదార్థస్థితపనా హై. [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే

Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

భవతీత్యేకపదార్థస్థితత్వం సర్వపదార్థ స్థితాయాః. ప్రతినియతైకరూపాభిరేవ సత్తాభిః ప్రతినియతైకరూపత్వం వస్తూనాం భవతీత్యేకరూపత్వం సవిశ్వరూపాయాః ప్రతిపర్యాయనియతాభిరేవ సత్తాభిః ప్రతినియతైకపర్యాయాణామానన్త్యం భవతీత్యేకపర్యాయ–త్వమనన్తపర్యాయాయాః. ఇతి సర్వమనవద్యం సామాన్యవిశేషప్రరూపణప్రవణనయద్వయాయత్తత్వాత్తద్దేశనాయాః.. ౮..

----------------------------------------------------------------------------- ‘సర్వపదార్థస్థిత’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘ఏకపదార్థస్థిత’ భీ హై.] [౫] ప్రతినిశ్చిత ఏక–ఏక రూపవాలీ సత్తాఓం ద్వారా హీ వస్తుఓంకా ప్రతినిశ్చిత ఏక ఏకరూప హోతా హై ఇసలియే సవిశ్వరూప [సత్తా] కో ఏకరూపపనా హై [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే ‘సవిశ్వరూప’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘ఏకరూప’ భీ హై]. [౬] ప్రత్యేక పర్యాయమేం స్థిత [వ్యక్తిగత భిన్న–భిన్న] సత్తాఓం ద్వారా హీ ప్రతినిశ్విత ఏక–ఏక పర్యాయోంకా అనన్తపనా హోతా హై ఇసలియే అనంతపర్యాయమయ [సత్తా] కో ఏకపర్యాయమయపనా హై [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే ‘అనంతపర్యాయమయ’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘ఏకపర్యాయమయ’ భీ హై].

ఇసప్రకార సబ నిరవద్య హై [అర్థాత్ ఊపర కహా హుఆ సర్వ స్వరూప నిర్దోష హై, నిర్బాధ హై, కించిత విరోధవాలా నహీం హై] క్యోంకి ఉసకా [–సత్తాకే స్వరూపకా] కథన సామాన్య ఔర విశేషకే ప్రరూపణ కీ ఓర ఢలతే హుఏ దో నయోంకే ఆధీన హై.

భావార్థః– సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తాకే దో పక్ష హైంః–– ఏక పక్ష వహ మహాసత్తా ఔర దూసరా పక్ష వహ అవాన్తరసత్తా. [౧] మహాసత్తా అవాన్తరసత్తారూపసే అసత్తా హైే ఔర అవాన్తరసత్తా మహాసత్తారూపసే అసత్తా హైే; ఇసలియే యది మహాసత్తాకో ‘సత్తా’ కహే తో అవాన్తరసత్తాకో ‘అసత్తా’ కహా జాయగా. [౨] మహాసత్తా ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్య ఐసే తీన లక్షణవాలీ హై ఇసలియే వహ ‘త్రిలక్షణా’ హై. వస్తుకే ఉత్పన్న హోనేవాలే స్వరూపకా ఉత్పాద హీ ఏక లక్షణ హై, నష్ట హోనేవాలే స్వరూపకా వ్యయ హీ ఏక లక్షణ హై ఔర ధ్రువ రహనేవాలే స్వరూపకా ధ్రౌవ్య హీ ఏక లక్షణ హై ఇసలియే ఉన తీన స్వరూపోంమేంసే ప్రత్యేకకీ అవాన్తరసత్తా ఏక హీ లక్షణవాలీ హోనేసే ‘అత్రిలక్షణా’ హై. [౩] మహాసత్తా సమస్త పదార్థసమూహమేం ‘సత్, సత్, సత్’ ఐసా సమానపనా దర్శాతీ హై ఇసలియే ఏక హైే. ఏక వస్తుకీ స్వరూపసత్తా అన్య కిసీ వస్తుకీ స్వరూపసత్తా నహీం హై, ఇసలియే జితనీ వస్తుఏఁ ఉతనీ స్వరూపసత్తాఏఁ; ఇసలియే ఐసీ స్వరూపసత్తాఏఁ అథవా అవాన్తరసత్తాఏఁ ‘అనేక’ హైం.

Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version

౨౪

----------------------------------------------------------------------------- [౪] సర్వ పదార్థ సత్ హై ఇసలియే మహాసత్తా ‘సర్వ పదార్థోంమేం స్థిత’ హై. వ్యక్తిగత పదార్థోంమేం స్థిత భిన్న–భిన్న వ్యక్తిగత సత్తాఓం ద్వారా హీ పదార్థోంకా భిన్న–భిన్న నిశ్చిత వ్యక్తిత్వ రహ సకతా హై, ఇసలియే ఉస–ఉస పదార్థకీ అవాన్తరసత్తా ఉస–ఉస ‘ఏక పదార్థమేం హీ స్థిత’ హై. [౫] మహాసత్తా సమస్త వస్తుసమూహకే రూపోం [స్వభావోం] సహిత హై ఇసలియే వహ ‘సవిశ్వరూప’ [సర్వరూపవాలీ] హై. వస్తుకీ సత్తాకా [కథంచిత్] ఏక రూప హో తభీ ఉస వస్తుకా నిశ్చిత ఏక రూప [–నిశ్చిత ఏక స్వభావ] రహ సకతా హై, ఇసలియే ప్రత్యేక వస్తుకీ అవాన్తరసత్తా నిశ్చిత ‘ఏక రూపవాలీ’ హీ హై. [౬] మహాసత్తా సర్వ పర్యాయోంమేం స్థిత హై ఇసలియే వహ ‘అనన్తపర్యాయమయ’ హై. భిన్న–భిన్న పర్యాయోంమేం [కథంచిత్] భిన్న–భిన్న సత్తాఏఁ హోం తభీ ప్రత్యేక పర్యాయ భిన్న–భిన్న రహకర అనన్త పర్యాయేం సిద్ధ హోంగీ, నహీం తో పర్యాయోంకా అనన్తపనా హీ నహీం రహేగా–ఏకపనా హో జాయగా; ఇసలియే ప్రత్యేక పర్యాయకీ అవాన్తరసత్తా ఉస–ఉస ‘ఏక పర్యాయమయ’ హీ హై.

ఇస ప్రకార సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా, మహాసత్తారూప తథా అవాన్తరసత్తారూప హోనేసే, [౧] సత్తా భీ హై ఔర అసత్తా భీ హై, [౨] త్రిలక్షణా భీ హై ఔర అత్రిలక్షణా భీ హై, [౩] ఏక భీ హై ఔర అనేక భీ హై, [౪] సర్వపదార్థస్థిత భీ హై ఔర ఏకపదార్థస్థిత భీ హై. [౫] సవిశ్వరూప భీ హై ఔర ఏకరూప భీ హై, [౬] అనంతపర్యాయమయ భీ హై ఔర ఏకపర్యాయమయ భీ హై.. ౮.. --------------------------------------------------------------------------

Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

అత్ర సత్తాద్రవ్యయోరర్థాన్తరత్వం ప్రత్యాఖ్యాతమ్. ద్రవతి గచ్ఛతి సామాన్యరూపేణ స్వరూపేణ వ్యాప్నోతి తాంస్తాన్ క్రమభువః సహభువశ్వసద్భావపర్యాయాన్ స్వభావవిశేషానిత్యనుగతార్థయా నిరుక్తయా ద్రవ్యం వ్యాఖ్యాతమ్. ద్రవ్యం చ లక్ష్య–లక్షణభావాదిభ్యః కథఞ్చిద్భేదేపి వస్తుతః సత్తాయా అపృథగ్భూతమేవేతి మన్తవ్యమ్. తతో యత్పూర్వం సత్త్వమసత్త్వం త్రిలక్షణత్వమత్రిలక్షణత్వమేకత్వమనేకత్వం సర్వపదార్థస్థితత్వమేకపదార్థస్థితత్వం విశ్వ– -----------------------------------------------------------------------------

ద్రవిత హోతా హై – [గచ్ఛతి] ప్రాప్త హోతా హై, [తత్] ఉసే [ద్రవ్యం భణన్తి] [సర్వజ్ఞ] ద్రవ్య కహతే హైం – [సత్తాతః అనన్యభూతం తు] జో కి సత్తాసే అనన్యభూత హై.

టీకాః– యహాఁ సత్తానే ఔర ద్రవ్యకో అర్థాన్తరపనా [భిన్నపదార్థపనా, అన్యపదార్థపనా] హోనేకా ఖణ్డన కియా హై.

హోతా హై – ప్రాప్త హోతా హై – సామాన్యరూప స్వరూపసేే వ్యాప్త హోతా హై వహ ద్రవ్య హై’ – ఇస ప్రకార ౨అనుగత అర్థవాలీ నిరుక్తిసే ద్రవ్యకీ వ్యాఖ్యా కీ గఈ. ఔర యద్యపి ౩లక్ష్యలక్షణభావాదిక ద్వారా ద్రవ్యకో సత్తాసే కథంచిత్ భేద హై తథాపి వస్తుతః [పరమార్థేతః] ద్రవ్య సత్తాసే అపృథక్ హీ హై ఐసా మాననా. ఇసలియే పహలే [౮వీం గాథామేం] సత్తాకో జో సత్పనా, అసత్పనా, త్రిలక్షణపనా, అత్రిలక్షణపనా, ఏకపనా,

-------------------------------------------------------------------------- ౧. శ్రీ జయసేనాచార్యదేవకీ టీకామేం భీ యహాఁకీ భాఁతి హీ ‘ద్రవతి గచ్ఛతి’ కా ఏక అర్థ తో ‘ద్రవిత హోతా హై అర్థాత్

౨. యహాఁ ద్రవ్యకీ జో నిరుక్తి కీ గఈ హై వహ ‘ద్రు’ ధాతుకా అనుసరణ కరతే హుఏ [–మిలతే హుఏ] అర్థవాలీ హైం. ౩. సత్తా లక్షణ హై ఔర ద్రవ్య లక్ష్య హై.

Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version

౨౬

రూపత్వమేకరూపత్వమనన్తపర్యాయత్వమేకపర్యాయత్వం చ ప్రతిపాదితం సత్తాయాస్తత్సర్వం తదనర్థాన్తరభూతస్య ద్రవ్యాస్యైవ ద్రష్టవ్యమ్. తతో న కశ్చిదపి తేషు సత్తా విశేషోవశిష్యేత యః సత్తాం వస్తుతో ద్రవ్యాత్పృథక్ వ్యవస్థాపయేదితి.. ౯..

అత్ర త్రేధా ద్రవ్యలక్షణముక్తమ్. సద్ర్రవ్యలక్షణమ్ ఉక్తలక్షణాయాః సత్తాయా అవిశేషాద్ర్రవ్యస్య సత్స్వరూపమేవ లక్షణమ్. న చానేకాన్తాత్మకస్య ద్రవ్యస్య సన్మాత్రమేవ స్వం రూపం యతో లక్ష్యలక్షణవిభాగాభావ ఇతి. ఉత్పాద– ----------------------------------------------------------------------------- అనేకపనా, సర్వపదార్థస్థితపనా, ఏకపదార్థస్థితపనా, విశ్వరూపపనా, ఏకరూపపనా, అనన్తపర్యాయమయపనా ఔర ఏకపర్యాయమయపనా కహా గయా వహ సర్వ సత్తాసే అనర్థాంతరభూత [అభిన్నపదార్థభూత, అనన్యపదార్థభూత] ద్రవ్యకో హీ దేఖనా [అర్థాత్ సత్పనా, అసత్పనా, త్రిలక్షణపనా, అత్రిలక్షణపనా ఆది సమస్త సత్తాకే విశేష ద్రవ్యకే హీ హై ఐసా మాననా]. ఇసలియే ఉనమేం [–ఉన సత్తాకే విశేషోమేం] కోఈ సత్తావిశేష శేష నహీం రహతా జో కి సత్తాకో వస్తుతః [పరమార్థతః] ద్రవ్యసే పృథక్ స్థాపిత కరే .. ౯..

అన్వయార్థః– [యత్] జో [సల్లక్షణకమ్] ‘సత్’ లక్షణవాలా హై, [ఉత్పాదవ్యయధ్రువత్వసంయుక్తమ్] జో ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యసంయుక్త హై [వా] అథవా [గుణపర్యాయాశ్రయమ్] జో గుణపర్యాయోంకా ఆశ్రయ హై, [తద్] ఉసేే [సర్వజ్ఞాః] సర్వజ్ఞ [ద్రవ్యం] ద్రవ్య [భణన్తి] కహతే హైం.

టీకాః– యహాఁ తీన ప్రకారసే ద్రవ్యకా లక్షణ కహా హై.

‘సత్’ ద్రవ్యకా లక్షణ హై. పుర్వోక్త లక్షణవాలీ సత్తాసే ద్రవ్య అభిన్న హోనేకే కారణ ‘సత్’ స్వరూప హీ ద్రవ్యకా లక్షణ హై. ఔర అనేకాన్తాత్మక ద్రవ్యకా సత్మాత్ర హీ స్వరూప నహీం హై కి జిససే లక్ష్యలక్షణకే విభాగకా అభావ హో. [సత్తాసే ద్రవ్య అభిన్న హై ఇసలియే ద్రవ్యకా జో సత్తారూప స్వరూప వహీ --------------------------------------------------------------------------

Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

వ్యయధ్రౌవ్యాణి వా ద్రవ్యలక్షణమ్. ఏకజాత్యవిరోధిని క్రమభువాం భావానాం సంతానే పూర్వభావవినాశః సుమచ్ఛేదః, ఉత్తరభావప్రాదుర్భావశ్చ సముత్పాదః, పూర్వోతరభావోచ్ఛేదోత్పాదయోరపి స్వజాతేరపరిత్యాగో ధ్రౌవ్యమ్. తాని సామాన్యాదేశాద–భిన్నాని విశేషాదేశాద్భిన్నాని యుగపద్భావీని స్వభావభూతాని ద్రవ్యస్య లక్షణం భవన్తీతి. గుణపర్యాయా వా ద్రవ్యలక్షణమ్. అనేకాన్తాత్మకస్య వస్తునోన్వయినో విశేషా గుణా వ్యతిరేకిణః పర్యాయాస్తే ద్రవ్యే యౌగపద్యేన క్రమేణ చ ప్రవర్తమానాః కథఞ్చిద్భిన్నాః కథఞ్చిదభిన్నాః స్వభావభూతాః ద్రవ్యలక్షణతామా– ----------------------------------------------------------------------------- ద్రవ్యకా లక్షణ హై. ప్రశ్నః–– యది సత్తా ఔర ద్రవ్య అభిన్న హై – సత్తా ద్రవ్యకా స్వరూప హీ హై, తో ‘సత్తా లక్షణ హై ఔర ద్రవ్య లక్ష్య హై’ – ఐసా విభాగ కిసప్రకార ఘటిత హోతా హై? ఉత్తరః–– అనేకాన్తాత్మక ద్రవ్యకే అనన్త స్వరూప హైేం, ఉనమేంసే సత్తా భీ ఉసకా ఏక స్వరూప హై; ఇసలియే అనన్తస్వరూపవాలా ద్రవ్య లక్ష్య హై ఔర ఉసకా సత్తా నామకా స్వరూప లక్షణ హై – ఐసా లక్ష్యలక్షణవిభాగ అవశ్య ఘటిత హోతా హై. ఇసప్రకార అబాధితరూపసే సత్ ద్రవ్యకా లక్షణ హై.]

భావోంకా ప్రవాహ ఉసమేం పూర్వ భావకా వినాశ సో వ్యయ హై, ఉత్తర భావకా ప్రాదుర్భావ [–బాదకే భావకీ అర్థాత వర్తమాన భావకీ ఉత్పత్తి] సో ఉత్పాద హై ఔర పూర్వ–ఉత్తర భావోంకే వ్యయ–ఉత్పాద హోనే పర భీ స్వజాతికా అత్యాగ సో ధ్రౌవ్య హై. వే ఉత్పాద–వ్యయ–ధ్రౌవ్య –– జో–కి సామాన్య ఆదేశసే అభిన్న హైం [అర్థాత సామాన్య కథనసే ద్రవ్యసే అభిన్న హైం], విశేష ఆదేశసే [ద్రవ్యసే] భిన్న హైం, యుగపద్ వర్తతే హైేం ఔర స్వభావభూత హైం వే – ద్రవ్యకా లక్షణ హైం.

వ్యతిరేకీ విశేష వే పర్యాయేం హైం. వే గుణపర్యాయేం [గుణ ఔర పర్యాయేం] – జో కి ద్రవ్యమేం ఏక హీ సాథ తథా క్రమశః ప్రవర్తతే హైం, [ద్రవ్యసే] కథంచిత భిన్న ఔర కథంచిత అభిన్న హైం తథా స్వభావభూత హైం వే – ద్రవ్యకా లక్షణ హైం.

-------------------------------------------------------------------------- ౧. ద్రవ్యమేం క్రమభావీ భావోంకా ప్రవాహ ఏక జాతికో ఖండిత నహీం కరతా–తోడతా నహీం హై అర్థాత్ జాతి–అపేక్షాసే

౨. అన్వయ ఔర వ్యతిరేకకే లియే పృష్ఠ ౧౪ పర టిప్పణీ దేఖియే.

Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version

౨౮

పద్యన్తే. త్రయాణామప్యమీషాం ద్రవ్యలక్షణానామేకస్మిన్నభిహితేన్యదుభయమర్థాదేవాపద్యతే. సచ్చేదుత్పాద– వ్యయధ్రౌవ్యవచ్చ గుణపర్యాయవచ్చ. ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవచ్చేత్సచ్చ గుణపర్యాయవచ్చ. గుణపర్యాయవచ్చేత్స– చ్చోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవచ్చేతి. సద్ధి నిన్యానిత్యస్వభావత్వాద్ధ్రువత్వముత్పాదవ్యయాత్మకతాఞ్చ ప్రథయతి, ధ్రువత్వాత్మకైర్గుణైరుత్పాదవ్యయాత్మకైః పర్యాయైశ్చ సహైకత్వఞ్చాఖ్యాతి. ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాణి తు నిత్యా–నిత్యస్వరూపం పరమార్థం సదావేదయన్తి, గుణపర్యాయాంశ్చాత్మలాభనిబన్ధనభూతాన ప్రథయన్తి. -----------------------------------------------------------------------------

ద్రవ్యకే ఇన తీనోం లక్షణోంమేంసే [–సత్, ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్య ఔర గుణపర్యాయేం ఇన తీన లక్షణోంమేంసే] ఏక కా కథన కరనే పర శేష దోనోం [బినా కథన కియే] అర్థసే హీ ఆజాతే హైం. యది ద్రవ్య సత్ హో, తో వహ [౧] ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవాలా ఔర [౨] గుణపర్యాయవాలా హోగా; యది ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవాలా హో, తో వహ [౧] సత్ ఔర [౨] గుణపర్యాయవాలా హోగా; గుణపర్యాయవాలా హో, తో వహ [౧] సత్ ఔర [౨] ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవాలా హోగా. వహ ఇసప్రకారః– సత్ నిత్యానిత్యస్వభావవాలా హోనేసే [౧] ధ్రౌవ్యకోే ఔర ఉత్పాదవ్యయాత్మకతాకో ప్రకట కరతా హై తథా [౨] ధ్రౌవ్యాత్మక గుణోం ఔర ఉత్పాదవ్యయాత్మక పర్యాయోంకే సాథ ఏకత్వ దర్శాతా హై. ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్య [౧] నిత్యానిత్యస్వరూప ౧పారమార్థిక సత్కో బతలాతే హైం తథా [౨] ౨అపనే స్వరూపకీ ప్రాప్తికే కారణభూత గుణపర్యాయోంకో ప్రకట కరతే హైం, ౩గుణపర్యాయేం అన్వయ ఔర -------------------------------------------------------------------------- ౧. పారమార్థిక=వాస్తవిక; యథార్థ; సచ్చా . [వాస్తవిక సత్ నిత్యానిత్యస్వరూప హోతా హై. ఉత్పాదవ్యయ అనిత్యతాకో

౨. అపనే= ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యకే. [యది గుణ హో తభీ ధ్రౌవ్య హోతా హై ఔర యది పర్యాయేం హోం తభీ ఉత్పాదవ్యయ హోతా

౩. ప్రథమ తో, గుణపర్యాయేం అన్వయ ద్వారా ధ్రావ్యకో సిూచత కరతే హైం ఔర వ్యతిరేక ద్వారా ఉత్పాదవ్యయనే సిూచత కరతే హైం ;

Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

గుణపర్యాయాస్త్వన్వయవ్య–తిరేకిత్వాద్ధ్రౌవ్యోత్పత్తివినాశాన్ సుచయన్తి, నిత్యానిత్యస్వభావం పరమార్థం సచ్చోపలక్షయన్తీతి..౧౦..

అత్రోభయనయాభ్యాం ద్రవ్యలక్షణం ప్రవిభక్తమ్. ----------------------------------------------------------------------------- వ్యతిరేకవాలీ హోనేసే [౧] ధ్రౌవ్యకో ఔర ఉత్పాదవ్యయకో సూచిత కరతే హైం తథా [౨] నిత్యానిత్యస్వభావవాలే పారమార్థిక సత్కో బతలాతే హైం.

అవినాభావీ హైం; జహాఁ ఏక హో వహాఁ శేష దోనోం నియమసే హోతే హీ హైం.. ౧౦..

నహీం హై, [సద్భావః అస్తి] సద్భావ హై. [తస్య ఏవ పర్యాయాః] ఉసీకీ పర్యాయేం [విగమోత్పాదధ్రువత్వం] వినాశ, ఉత్పాద ఔర ధ్రువతా [కుర్వన్తి] కరతీ హైం.

ద్రవ్యకే లక్షణకే దో విభాగ కియే గయే హైం].

సహవర్తీ గుణోం ఔర క్రమవర్తీ పర్యాయోంకే సద్భావరూప, త్రికాల–అవస్థాయీ [ త్రికాల స్థిత రహనేవాలే], అనాది–అనన్త ద్రవ్యకే వినాశ ఔర ఉత్పాద ఉచిత నహీం హై. పరన్తు ఉసీకీ పర్యాయోంకే– --------------------------------------------------------------------------

Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version

౩౦

ద్రవ్యస్య హి సహక్రమప్రవృత్తగుణపర్యాయసద్భావరూపస్య త్రికాలావస్థాయినోనాదినిధనస్య న సముచ్ఛేదసముదయౌ యుక్తౌ. అథ తస్యైవ పర్యాయాణాం సహప్రవృత్తిభాజాం కేషాంచిత్ ధ్రౌవ్యసంభవేప్యరేషాం క్రమప్రవృత్తిభాజాం వినాశసంభవసంభావనముపపన్నమ్. తతో ద్రవ్యార్థార్పణాయామనుత్పాదముచ్ఛేదం సత్స్వభావమేవ ద్రవ్యం, తదేవ పర్యాయార్థార్పణాయాం సోత్పాదం సోచ్ఛేదం చావబోద్ధవ్యమ్. సర్వమిదమనవద్యఞ్చ ద్రవ్యపర్యాయాణామభేదాత్.. ౧౧..

అత్ర ద్రవ్యపర్యాయాణామభేదో నిర్దిష్ట. ----------------------------------------------------------------------------- సహవర్తీ కతిపయ [పర్యాయోం] కా ధ్రౌవ్య హోనే పర భీ అన్య క్రమవర్తీ [పర్యాయోం] కే–వినాశ ఔర ఉత్పాద హోనా ఘటిత హోతే హైం. ఇసలియే ద్రవ్య ద్రవ్యార్థిక ఆదేశసే [–కథనసే] ఉత్పాద రహిత, వినాశ రహిత, సత్స్వభావవాలా హీ జాననా చాహియే ఔర వహీ [ద్రవ్య] పర్యాయార్థిక ఆదేశసే ఉత్పాదవాలా ఔర వినాశవాలా జాననా చాహియే.

–––యహ సబ నిరవద్య [–నిర్దోష, నిర్బాధ, అవిరుద్ధ] హై, క్యోంకి ద్రవ్య ఔర పర్యాయోంకా అభేద [–అభిన్నపనా ] హై.. ౧౧..

అన్వయార్థః– [పర్యయవియుతం] పర్యాయోంసే రహిత [ద్రవ్యం] ద్రవ్య [చ] ఔర [ద్రవ్యవియుక్తాః] ద్రవ్య రహిత [పర్యాయాః] పర్యాయేం [న సన్తి] నహీం హోతీ; [ద్వయోః] దోనోంకా [అనన్యభూతం భావం] అనన్యభావ [– అనన్యపనా] [శ్రమణాః] శ్రమణ [ప్రరూపయన్తి] ప్రరూపిత కరతే హైం.

టీకాః– యహాఁ ద్రవ్య ఔర పర్యాయోంకా అభేద దర్శాయా హై. --------------------------------------------------------------------------

Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

దుగ్ధదధినవనీతధృతాదివియుతగోరసవత్పర్యాయవియుతం ద్రవ్యం నాస్తి. గోరసవియుక్తదుగ్ధదధి– నవనీతధృతాదివద్ర్రవ్యవియుక్తాః పర్యాయా న సన్తి. తతో ద్రవ్యస్య పర్యాయాణాఞ్చాదేశవశాత్కథంచిద్భేదే– ప్పేకాస్తిత్వనియతత్వాదన్యోన్యాజహద్వృత్తీనాం వస్తుత్వేనాభేద ఇతి.. ౧౨..

అత్రద్రవ్యగుణానామభేదో నిర్దష్టః. పుద్గలపృథగ్భూతస్పర్శరసగన్ధవర్ణవద్ర్రవ్యేణ వినా న గుణాః సంభవన్తి స్పర్శరస– -----------------------------------------------------------------------------

జిసప్రకార దూధ, దహీ, మక్ఖణ, ఘీ ఇత్యాదిసే రహిత గోరస నహీం హోతా ఉసీప్రకార పర్యాయోంసే రహిత ద్రవ్య నహీం హోతా; జిసప్రకార గోరససే రహిత దూధ, దహీ, మక్ఖణ, ఘీ ఇత్యాది నహీం హోతే ఉసీప్రకార ద్రవ్యసే రహిత పర్యాయేం నహీం హోతీ. ఇసలియే యద్యపి ద్రవ్య ఔర పర్యాయోంకా ఆదేశవశాత్ [– కథనకే వశ] కథంచిత భేద హై తథాపి, వే ఏక అస్తిత్వమేం నియత [–ద్రఢరూపసే స్థిత] హోనేకే కారణ అన్యోన్యవృత్తి నహీం ఛోడతే ఇసలిఏ వస్తురూపసే ఉనకా అభేద హై.. ౧౨..

అన్వయార్థః– [ద్రవ్యేణ వినా] ద్రవ్య బినా [గుణః న] గుణ నహీం హోతే, [గుణైః వినా] గుణోం బినా [ద్రవ్యం న సమ్భవతి] ద్రవ్య నహీం హోతా; [తస్మాత్] ఇసలియే [ద్రవ్యగుణానామ్] ద్రవ్య ఔర గుణోంకా [అవ్యతిరిక్తః భావః] అవ్యతిరిక్తభావ [–అభిన్నపణుం] [భవతి] హై.

టీకాః– యహాఁ ద్రవ్య ఔర గుణోంకా అభేద దర్శాయా హై .

జిసప్రకార పుద్గలసే పృథక్ స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణ నహీం హోతే ఉసీప్రకార ద్రవ్యకే బినా గుణ నహీం హోతే; జిసప్రకార స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణసే పృథక్ పుద్గల నహీం హోతా ఉసీప్రకార గుణోంకే బినా ద్రవ్య -------------------------------------------------------------------------- అన్యోన్యవృత్తి=ఏక–దూసరేకే ఆశ్రయసే నిర్వాహ కరనా; ఏక–దూసరేకే ఆధారసే స్థిత రహనా; ఏక–దూసరేకే బనా