Page 12 of 264
PDF/HTML Page 41 of 293
single page version
నామేకప్రదేశాత్మకత్వేపి తత్సిద్ధిః. వ్యక్తయపేక్షయా శక్తయపేక్షయా చ ప్రదేశ ప్రచయాత్మకస్య
మహత్త్వస్యాభావాత్కాలాణూనామస్తిత్వనియతత్వేప్యకాయత్వమనేనైవ సాధితమ్. అత ఏవ తేషామస్తికాయ–
ప్రకరణే సతామప్యనుపాదానమితి.. ౪..
ఉనకే కాయపనా భీ హై క్యోంకి వే అణుమహాన హైం. యహాఁ అణు అర్థాత్ ప్రదేశ–మూర్త ఔర అమూర్త
ప్రదేశప్రచయాత్మక [–ప్రదేశోంకే సమూహమయ] హో వహ అణుమహాన హై. ఇసప్రకార ఉన్హేం [ఉపర్యుక్త పాఁచ
ద్రవ్యోంకో] కాయత్వ సిద్ధ హుఆ. [ఉపర జో అణుమహానకీ వ్యుత్పత్తి కీ ఉసమేం అణుఓంకే అర్థాత్ ప్రదేశోంకే
లియే బహువచనకా ఉపయోగ కియా హై ఔర సంస్కృత భాషాకే నియమానుసార బహువచనమేం ద్వివచనకా సమావేశ
నహీం హోతా ఇసలియే అబ వ్యుత్పత్తిమేం కించిత్ భాషాకా పరివర్తన కరకే ద్వి–అణుక స్కంధోంకో భీ అణుమహాన
బతలాకర ఉనకా కాయత్వ సిద్ధ కియా జాతా హైః] ‘దో అణుఓం [–దో ప్రదేశోం] ద్వారా మహాన హో’ వహ
అణుమహాన– ఐసీ వ్యుత్పత్తిసే ద్వి–అణుక పుద్గలస్కంధోంకో భీ [అణుమహానపనా హోనేసే] కాయత్వ హై.
[అబ, పరమాణుఓంకో అణుమహానపనా కిసప్రకార హై వహ బతలాకర పరమాణుఓంకో భీ కాయత్వ సిద్ధ కియా
జాతా హై;] వ్యక్తి ఔర శక్తిరూపసే ‘అణు తథా మహాన’ హోనేసే [అర్థాత్ పరమాణు వ్యక్తిరూపసే ఏక ప్రదేశీ
తథా శక్తిరూపసే అనేక ప్రదేశీ హోనేకే కారణ] పరమాణుఓంకో భీ , ఉనకే ఏక ప్రదేశాత్మకపనా హోనే
పర భీ [అణుమహానపనా సిద్ధ హోనేసే] కాయత్వ సిద్ధ హోతా హై. కాలాణుఓంకో వ్యక్తి–అపేక్షాసే తథా
శక్తి–అపేక్షాసే ప్రదేశప్రచయాత్మక మహానపనేకా అభావ హోనేసే, యద్యపి వే అస్తిత్వమేం నియత హై తథాపి,
ఉనకే అకాయత్వ హై ––ఐసా ఇసీసే [–ఇస కథనసే హీ] సిద్ధ హుఆ. ఇసలియే, యద్యపి వే సత్
[విద్యమాన] హైం తథాపి, ఉన్హేం అస్తికాయకే ప్రకరణమేం నహీం లియా హై.
యే పాఁచోం ద్రవ్య పర్యాయార్థిక నయసే అపనేసే కథంచిత భిన్న ఐసే అస్తిత్వమేం విద్యమాన హైం ఔర
Page 13 of 264
PDF/HTML Page 42 of 293
single page version
తే హోంతి అత్థికాయా ణిప్పిణ్ణం జేహిం తఇల్లుక్కం.. ౫..
తే భవన్త్యస్తికాయాః నిష్పన్నం యైస్త్రైలోక్యమ్.. ౫..
అణుమహాన్తః అర్థాత జో బహు ప్రదేశోం ద్వారా [– దో సే అధిక ప్రదేశోం ద్వారా] బడే హోం వే అణుమహాన హైం.
ఇస వ్యుత్పత్తికే అనుసార జీవ, ధర్మ ఔర అధర్మ అసంఖ్యప్రదేశీ హోనేసే అణుమహాన హైం; ఆకాశ అనంతప్రదేశీ
హోనేసే అణుమహాన హై; ఔర త్రి–అణుక స్కంధసే లేకర అనన్తాణుక స్కంధ తకకే సర్వ స్కన్ధ బహుప్రదేశీ
హోనేసే అణుమహాన హై. [౨] అణుభ్యామ్ మహాన్తః అణుమహాన్తః అర్థాత జో దో ప్రదేశోం ద్వారా బడే హోం వే
అణుమహాన హైం. ఇస వ్యుత్పత్తికే అనుసార ద్వి–అణుక స్కంధ అణుమహాన హైం. [౩] అణవశ్చ మహాన్తశ్చ
అణుమహాన్తః అర్థాత్ జో అణురూప [–ఏక ప్రదేశీ] భీ హోం ఔర మహాన [అనేక ప్రదేశీ] భీ హోం వే
అణుమహాన హైం. ఇస వ్యుత్పత్తికే అనుసార పరమాణు అణుమహాన హై, క్యోంకి వ్యక్తి–అపేక్షాసే వే ఏకప్రదేశీ హైం
ఔర శక్తి–అపేక్షాసే అనేకప్రదేశీ భీ [ఉపచారసే] హైం. ఇసప్రకార ఉపర్యుక్త పాఁచోం ద్రవ్య అణుమహాన
హోనేసే కాయత్వవాలే హైం ఐసా సిద్ధ హుఆ.
కాలాణుకో అస్తిత్వ హై కిన్తు కిసీ ప్రకార భీ కాయత్వ నహీం హై, ఇసలియే వహ ద్రవ్య హై కిన్తు
[అస్తికాయాః భవన్తి] అస్తికాయ హై [యైః] కి జినసే [త్రైలోక్యమ్] తీన లోక [నిష్పన్నమ్] నిష్పన్న
హై.
కిన్తు విస్తారక్రమకే అంశ అస్తికాయకే హీ హోతే హైం.]
తే అస్తికాయో జాణవా, త్రైలోక్యరచనా జే వడే. ౫.
Page 14 of 264
PDF/HTML Page 43 of 293
single page version
ప్రలీయమానస్యాన్యేనోపజాయమానస్యాన్వయినా గుణేన ధ్రౌవ్యం బిభ్రాణస్యైకస్యాపి వస్తునః
సముచ్ఛేదోత్పాదధ్రౌవ్యలక్షణమస్తిత్వముపపద్యత ఏవ. గుణపర్యాయైః సహ సర్వథాన్యత్వే త్వన్యో వినశ్యత్యన్యః
ప్రాదుర్భవత్యన్యో ధ్రవుత్వమాలమ్బత ఇతి సర్వం విప్లవతే. తతః సాధ్వస్తిత్వసంభవ–ప్రకారకథనమ్.
కాయత్వసంభవప్రకారస్త్వయముపదిశ్యతే. అవయవినో హి జీవపుద్గలధర్మాధర్మాకాశ–పదార్థాస్తేషామవయవా అపి
ప్రదేశాఖ్యాః పరస్పరవ్యతిరేకిత్వాత్పర్యాయాః ఉచ్యన్తే. తేషాం తైః సహానన్యత్వే కాయత్వసిద్ధిరూపపత్తిమతీ.
నిరవయవస్యాపి పరమాణోః సావయవత్వశక్తిసద్భావాత్ కాయత్వసిద్ధిరనపవాదా. న చైతదాఙ్కయమ్
వస్తుకో
[ఉత్పాదకో] ప్రాప్త హోగా ఔర అన్య కోఈ ధ్రువ రహేగా – ఇసప్రకార సబ
యోగ్య–న్యాయయుక్త హైే.
విశేష హైం.]
౪. విప్లవ=అంధాధూ్రన్ధీ; ఉథలపుథల; గడబడీ; విరోధ.
Page 15 of 264
PDF/HTML Page 44 of 293
single page version
కల్పేత తదా యదేవ ఘటాకాశం తదేవాఘటాకాశం స్యాత్. న చ తదిష్టమ్. తతః కాలాణుభ్యోన్యత్ర సర్వేషాం
కాయత్వాఖ్యం సావయవత్వమవసేయమ్. త్రైలోక్యరూపేణ నిష్పన్నత్వమపి తేషామస్తికాయత్వసాధనపరముపన్యస్తమ్.
తథా చ–త్రయాణామూర్ధ్వాధోమధ్యలోకానాముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవన్తస్తద్విశేషాత్మకా భావా భవన్తస్తేషాం మూల–
అబ, [ఉన్హేం] కాయత్వ కిస ప్రకార హై ఉసకా ఉపదేశ కియా జాతా హైః– జీవ, పుద్గల, ధర్మ,
[ పటాకాశ] హై’ ఐసీ విభాగకల్పనా ద్రష్టిగోచర హోతీ హీ హై. యది వహాఁ [కథంచిత్] విభాగకీ
కల్పనా న కీ జాయే తో జో ఘటాకాశ హైే వహీ [సర్వథా] అఘటాకాశ హో జాయేగా; ఔర వహ తో ఈష్ట
[మాన్య] నహీం హై. ఇసలియే కాలాణుఓంకే అతిరిక్త అన్య సర్వమేం కాయత్వ నామకా సావయవపనా నిశ్చిత
కరనా చాహియే.
౨. పర్యాయకా లక్షణ పరస్పర వ్యతిరేక హై. వహ లక్షణ ప్రదేశోంమేం భీ వ్యాప్త హై, క్యోంకి ఏక ప్రదేశ దూసరే ప్రదేశరూప న
౪. నిరపవాద=అపవాద రహిత. [పాఁచ అస్తికాయోంకో కాయపనా హోనేమేం ఏక భీ అపవాద నహీం హై, క్యోంకి [ఉపచారసే]
Page 16 of 264
PDF/HTML Page 45 of 293
single page version
ధోమధ్యలోకవిభాగరూపేణ పరిణమనాత్కాయత్వాఖ్యం సావయవత్వమ్. ఝవిానామపి
శక్తేస్తదనుమీయత ఏవ. పుద్గలానామప్యూర్ధ్వాధోమధ్యలోకవిభాగరూపపరిణతమహాస్కన్ధత్వప్రాప్తివ్యక్తి–
శక్తియోగిత్వాత్తథావిధా సావయవత్వసిద్ధిరస్త్యేవేతి.. ౫..
కరతే హైం. [తీన లోకకే భావ సదైవ కథంచిత్ సద్రశ రహతే హైం ఔర కథంచిత్ బదలతే రహతే హైం వే ఐసా
సిద్ధ కరతే హై కి తీన లోకకే మూల పదార్థ కథంచిత్ సద్రశ రహతే హైం ఔర కథంచిత్ పరివర్తిత హోతే
రహతే హైం అర్థాత్ ఉన మూల పదార్థోంకా ఉత్పాద–వ్యయ–ధౌవ్యవాలా అథవా గుణపర్యాయవాలా అస్తిత్వ హై.]
౧. యది లోకకే ఊర్ధ్వ, అధః ఔర మధ్య ఐసే తీన భాగ హైం తో ఫిర ‘యహ ఊర్ధ్వలోకకా ఆకాశభాగ హై, యహ
అధోలోకకా ఆకాశభాగ హై ఔర యహ మధ్యలోకకా ఆకాశభాగ హైే’ – ఇసప్రకార ఆకాశకే భీ విభాగ కియే జా
సకతే హైం ఔర ఇసలియే యహ సావయవ అర్థాత్ కాయత్వవాలా హై ఐసా సిద్ధ హోతా హై. ఇసీప్రకార ధర్మ ఔర అధర్మ భీ
సావయవ అర్థాత కాయత్వవాలే హైం.
Page 17 of 264
PDF/HTML Page 46 of 293
single page version
గచ్ఛంతి దవియభావం పరియట్టణలింగసంజుతా.. ౬..
గచ్ఛంతి ద్రవ్యభావం పరివర్తనలిఙ్గసంయుక్తాః.. ౬..
లోకపూరణ అవస్థారూప వ్యక్తికీ శక్తికా సదైవ సద్భావ హోనేసే జీవోంకో భీ కాయత్వ నామకా
సావయవపనా హై ఐసా అనుమాన కియా హీ జా సకతా హై. పుద్గలో భీ ఊర్ధ్వ అధో–మధ్య ఐసే లోకకే
[తీన] విభాగరూప పరిణత మహాస్కంధపనేకీ ప్రాప్తికీ వ్యక్తివాలే అథవా శక్తివాలే హోనేసే ఉన్హేం భీ
వైసీ [కాయత్వ నామకీ] సావయవపనేకీ సిద్ధి హై హీ.. ౫..
పరివర్తనలింగ [కాల] సహిత, [ద్రవ్యభావం గచ్ఛన్తి] ద్రవ్యత్వకో ప్రాప్త హోతే హైం [అర్థాత్ వే ఛహోం ద్రవ్య
హైం.]
జా సకతే హై. ఐసీ త్రిలోకవ్యాపీ దశా [అవస్థా] కీ శక్తి తో జీవోంమేం సదైవ హై ఇసలియే జీవ సదైవ
సావయవ అర్థాత్ కాయత్వవాలే హైంఐసా సిద్ధ హోతా హై.]
ఏ పాఁచ తేమ జ కాల వర్తనలింగ సర్వే ద్రవ్య ఛే. ౬.
Page 18 of 264
PDF/HTML Page 47 of 293
single page version
కాలస్య చాస్తి ద్రవ్యత్వమ్. న చ తేషాం భూతభవద్భవిష్యద్భావాత్మనా పరిణమమానానామనిత్యత్వమ్, యతస్తే
భూతభవద్భవిష్యద్భావావస్థాస్వపి ప్రతినియతస్వరూపాపరిత్యాగా–న్నిత్యా ఏవ. అత్ర కాలః
పుద్గలాదిపరివర్తనహేతుత్వాత్పుద్గలాదిపరివర్తనగమ్యమానపర్యాయత్వా–చ్చాస్తికాయేష్వన్తర్భావార్థ స పరివర్తన–
లిఙ్గ ఇత్యుక్త ఇతి.. ౬..
[పాఁచ] అస్తికాయ ఔర
ప్రతినియత [–అపనే–అపనే నిశ్విత] స్వరూపకో నహీం ఛోడతే ఇసలియే వే నిత్య హీ హై.
‘
పదార్థకా [కాలకా] అథవా ఉస పరివర్తన ద్వారా జినకీ పర్యాయేం వ్యక్త హోతీ హైం ఉస పదార్థకా
[కాలకా] వర్ణన కరనా అనుచిత నహీం కహా జా సకతా. ఇసప్రకార పంచాస్తికాయకే వర్ణనమేం కాలకే
వర్ణనకా సమావేశ కరనా అనుచిత నహీం హై ఐసా దర్శానేకే హేతు ఇస గాథాసూత్రమేం కాలకే లియే
‘పరివర్తనలింగ’ శబ్దకా ఉపయోగ కియా హై.].. ౬..
ఇసలియే కాల ‘పరివర్తనలింగ’ హై. [౨] ఔర పుద్గలాదికే పరివర్తన ద్వారా కాలకీ పర్యాయేం [–‘కర్మ సమయ’,
‘అధిక సమయ ఐసీ కాలకీ అవస్థాఏఁ] గమ్య హోతీ హైం ఇసలియే భీ కాల ‘పరివర్తనలింగ’ హై.
Page 19 of 264
PDF/HTML Page 48 of 293
single page version
మ్ేలంతా వి య ణిచ్చం సగం సభావం ణ విజహంతి.. ౭..
మిలన్త్యపి చ నిత్యం స్వకం స్వభావం న విజహన్తి.. ౭..
చ] తథాపి [నిత్యం] సదా [స్వకం స్వభావం] అపనే–అపనే స్వభావకో [న విజహన్తి] నహీం ఛోడతే.
ఇసలియే], పరిణామవాలే హోనే పర భీ వే నిత్య హైం–– ఐసా పహలే [ఛఠవీ గాథామేం] కహా థా; ఔర
ఇసలియే వే ఏకత్వకో ప్రాప్త నహీం హోతే; ఔర యద్యపి జీవ తథా కర్మకో వ్యవహారనయకే కథనసే
ఏకత్వ [కహా జాతా] హై తథాపి వే [జీవ తథా కర్మ] ఏక–దూసరేకే స్వరూపకో గ్రహణ నహీం కరతే..
౭..
సంకర=మిలన; మిలాప; [అన్యోన్య–అవగాహరూప] మిశ్రితపనా.
అన్యోన్య మిలన, ఛతాం కదీ ఛోడే న ఆపస్వభావనే. ౭.
Page 20 of 264
PDF/HTML Page 49 of 293
single page version
మంగుప్పాదధువత్తా సప్పడివక్ఖా హవది
భఙ్గోత్పాదధ్రౌవ్యాత్మికా సప్రతిపక్షా మవత్యేకా.. ౮..
అస్తిత్వం హి సత్తా నామ సతో భావః సత్త్వమ్. న సర్వథా నిత్యతయా సర్వథా క్షణికతయా వా
సర్వథా క్షణికస్య చ తత్త్వతః ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్ కుత ఏకసంతానత్వమ్. తతః ప్రత్యభిజ్ఞానహేతుభూతేన
కేనచిత్స్వరూపేణ ధ్రౌవ్యమాలమ్బ్యమానం కాభ్యాంచిత్క్రమప్రవృత్తాభ్యాం స్వరూపాభ్యాం ప్రలీయమానముపజాయమానం
చైకకాలమేవ పరమార్థతస్త్రితయీమవస్థాం బిభ్రాణం వస్తు సదవబోధ్యమ్. అత ఏవ
సత్తాప్యుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మికావబోద్ధవ్యా, భావభావవతోః కథంచిదేకస్వరూపత్వాత్. సా చ త్రిలక్షణస్య
[సప్రతిపక్షా] సప్రతిపక్ష [భవతి] హై.
హోగా? ఔర సర్వథా క్షణిక వస్తుమేం వాస్తవమేం
స్వరూపోంసే నష్ట హోతీ హుఈ తథా ఉత్పన్న హోతీ హుఈ – ఇసప్రకార పరమార్థతః ఏక హీ కాలమేం తిగునీ [తీన
అంశవాలీ] అవస్థాకో ధారణ కరతీ హుఈ వస్తు సత్ జాననా. ఇసలియే ‘సత్తా’ భీ
౨. వస్తు సర్వథా క్షణిక హో తో ‘జో పహలే దేఖనేమేం [–జాననేమేం] ఆఈ థీ వహీ యహ వస్తు హై’ ఐసా జ్ఞాన నహీం హో
సర్వార్థప్రాప్త, సవిశ్వరూప, అనంతపర్యయవంత ఛే,
సత్తా జనమ–లయ–ధ్రౌవ్యమయ ఛే, ఏక ఛే, సవిపక్ష ఛే. ౮.
Page 21 of 264
PDF/HTML Page 50 of 293
single page version
సదిత్యభిధానస్య సదితి ప్రత్యయస్య చ సర్వపదార్థేషు తన్మూలస్యైవోపలమ్భాత్. సవిశ్వరూపా చ విశ్వస్య
సమస్తవస్తువిస్తారస్యాపి రూపైస్త్రిలక్షణైః స్వభావైః సహ వర్తమానత్వాత్. అనన్తపర్యాయా
చానన్తాభిర్ద్రవ్యపర్యాయవ్యక్తిభిస్త్రిలక్షణాభిః పరిగమ్యమానత్వాత్ ఏవంభూతాపి సా న ఖలు నిరకుశా కిన్తు
సప్రతిపక్షా. ప్రతిపక్షో హ్యసత్తా సత్తాయాః అత్రిలక్షణత్వం త్రిలక్షణాయాః, అనేకత్వమేకస్యాః,
ఏకపదార్థస్థితత్వం సర్వపదార్థస్థితాయాః, ఏకరూపత్వం సవిశ్వరూపాయాః, ఏకపర్యాయత్వమనన్తపర్యాయాయా
ఇతి.
‘ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మక’ [త్రిలక్షణా] జాననా; క్యోంకి
సూచిత కరతీ హై. ఔర వహ [సత్తా] ‘సర్వపదార్థస్థిత’ హై; క్యోంకి ఉసకే కారణ హీ [–సత్తాకే కారణ
హీ] సర్వ పదార్థోమేం త్రిలక్షణకీ [–ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యకీ], ‘సత్’ ఐసే కథనకీ తథా ‘సత’ ఐసీ
ప్రతీతికీ ఉపలబ్ధి హోతీ హై. ఔర వహ [సత్తా] ‘సవిశ్వరూప’ హై, క్యోంకి వహ విశ్వకే రూపోం సహిత
అర్థాత్ సమస్త వస్తువిస్తారకే త్రిలక్షణవాలే స్వభావోం సహిత వర్తతీ హై. ఔర వహ [సత్తా]
‘అనంతపర్యాయమయ’ హై. క్యోంకి వహ త్రిలక్షణవాలీ అనన్త ద్రవ్యపర్యాయరూప వ్యక్తియోంసే వ్యాప్త హై. [ఇసప్రకార
సర్వపదార్థస్థితకో ఏకపదార్థస్థితపనా ప్రతిపక్ష హై; [౫] సవిశ్వరూపకో ఏకరూపపనా ప్రతిపక్ష హై;
[౬]అనన్తపర్యాయమయకో ఏకపర్యాయమయపనా ప్రతిపక్ష హై.
౨. యహాఁ ‘సామాన్యాత్మక’కా అర్థ ‘మహా’ సమఝనా చాహియే ఔర ‘విశేషాత్మక’ కా అర్థ ‘అవాన్తర’ సమఝనా చాహియే.
౩. నిరంకుశ=అంకుశ రహిత; విరుద్ధ పక్ష రహిత ; నిఃప్రతిపక్ష. [సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తాకా ఊపర జో వర్ణన కియా
అపేక్షాసే] విరుద్ధ ప్రకారకీ హైే.]
౪. సప్రతిపక్ష=ప్రతిపక్ష సహిత; విపక్ష సహిత; విరుద్ధ పక్ష సహిత.
Page 22 of 264
PDF/HTML Page 51 of 293
single page version
మహాసత్తా ప్రోక్తైవ. అన్యా తు ప్రతినియతవస్తువర్తినీ స్వరూపాస్తిత్వసూచికావాన్తరసత్తా. తత్ర
మహాసత్తావాన్తరసత్తారూపేణా–సత్తావాన్తరసత్తా చ మహాసత్తారూపేణాసత్తేత్యసత్తా సత్తాయాః. యేన
స్వరూపేణోత్త్పాదస్తత్తథో–త్పాదైకలక్షణమేవ, యేన స్వరూపేణోచ్ఛేదస్తత్తథోచ్ఛేుదైకలక్షణమేవ, యేన స్వరూపేణ
ధ్రోవ్యం తత్తథా ధ్రౌవ్యైకలక్షణమేవ, తత ఉత్పద్యమానోచ్ఛిద్యమానావతిష్ఠమానానాం వస్తునః స్వరూపాణాం ప్రత్యేకం
త్రైలక్షణ్యాభావాదత్రిలక్షణత్వంః త్రిలక్షణాయాః. ఏకస్య వస్తునః స్వరూపసత్తా నాన్యస్య వస్తునః స్వరూపసత్తా
భవతీత్యనేకత్వమేకస్యాః. ప్రతినియతపదార్థస్థితాభిరేవ సత్తాభిః పదార్థానాం ప్రతినియమో
[ఉపర్యుక్త సప్రతిపక్షపనా స్పష్ట సమఝాయా జాతా హైః–]
సత్తా ద్వివిధ హైః మహాసత్తా ఔర అవాన్తరసత్తా . ఉనమేం సర్వ పదార్థసమూహమేం వ్యాప్త హోనేవాలీ,
ప్రతినిశ్చిత [–ఏక–ఏక నిశ్చిత] వస్తుమేం రహేనేవాలీ, స్వరూప–అస్తిత్వకో సూచిత కరనేవాలీ
అవాన్తరసత్తా [విశేషసత్తా] హై. [౧] వహాఁ మహాసత్తా అవాన్తరసత్తారూపసే అసత్తా హైే ఔర అవాన్తరసత్తా
మహాసత్తారూపసే అసత్తా హై ఇసలియే సత్తాకో అసత్తా హై [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా
మహాసత్తారూప హోనేసే ‘సత్తా’ హై వహీ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘అసత్తా’ భీ హై]. [౨] జిస
స్వరూపసే ఉత్పాద హై ఉసకా [–ఉస స్వరూపకా] ఉసప్రకారసే ఉత్పాద ఏక హీ లక్షణ హై, జిస
స్వరూపసే వ్యయ హైే ఉసకా [–ఉస స్వరూపకా] ఉసప్రకారసే వ్యయ ఏక హీ లక్షణ హై ఔర జిస స్వరూపసే
ధ్రౌవ్య హై ఉసకా [–ఉస స్వరూపకా] ఉసప్రకారసే ధ్రౌవ్య ఏక హీ లక్షణ హై ఇసలియే వస్తుకే ఉత్పన్న
హోేనేవాలే, నష్ట హోేనేవాలే ఔర ధ్రువ రహనేతవాలే స్వరూపోంమేంసే ప్రత్యేకకో త్రిలక్షణకా అభావ హోనేసే
త్రిలక్షణా [సత్తా] కో అత్రిలక్షణపనా హై. [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే
‘త్రిలక్షణా’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘అత్రిలక్షణా’ భీ హై]. [౩] ఏక
వస్తుకీ స్వరూపసత్తా అన్య వస్తుకీ స్వరూపసత్తా నహీం హై ఇసలియే ఏక [సత్తా] కో అనేకపనా హై.
[అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే ‘ఏక’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ
అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘అనేక’ భీ హై]. [౪] ప్రతినిశ్చిత [వ్యక్తిగత నిశ్చిత] పదార్థమేం స్థిత
సత్తాఓం ద్వారా హీ పదార్థోంకా ప్రతినిశ్చితపనా [–భిన్న–భిన్న నిశ్చిత వ్యక్తిత్వ] హోతా హై ఇసలియే
సర్వపదార్థస్థిత [సత్తా] కో ఏకపదార్థస్థితపనా హై. [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా
మహాసత్తారూప హోనేసే
Page 23 of 264
PDF/HTML Page 52 of 293
single page version
వస్తూనాం భవతీత్యేకరూపత్వం సవిశ్వరూపాయాః ప్రతిపర్యాయనియతాభిరేవ సత్తాభిః
ప్రతినియతైకపర్యాయాణామానన్త్యం భవతీత్యేకపర్యాయ–త్వమనన్తపర్యాయాయాః. ఇతి సర్వమనవద్యం
సామాన్యవిశేషప్రరూపణప్రవణనయద్వయాయత్తత్వాత్తద్దేశనాయాః.. ౮..
‘సర్వపదార్థస్థిత’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘ఏకపదార్థస్థిత’ భీ హై.] [౫]
ప్రతినిశ్చిత ఏక–ఏక రూపవాలీ సత్తాఓం ద్వారా హీ వస్తుఓంకా ప్రతినిశ్చిత ఏక ఏకరూప హోతా హై ఇసలియే
సవిశ్వరూప [సత్తా] కో ఏకరూపపనా హై [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే
‘సవిశ్వరూప’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే ‘ఏకరూప’ భీ హై]. [౬] ప్రత్యేక
పర్యాయమేం స్థిత [వ్యక్తిగత భిన్న–భిన్న] సత్తాఓం ద్వారా హీ ప్రతినిశ్విత ఏక–ఏక పర్యాయోంకా అనన్తపనా
హోతా హై ఇసలియే అనంతపర్యాయమయ [సత్తా] కో ఏకపర్యాయమయపనా హై [అర్థాత్ జో సామాన్యవిశేషాత్మక
సత్తా మహాసత్తారూప హోనేసే ‘అనంతపర్యాయమయ’ హై వహీ యహాఁ కహీ హుఈ అవాన్తరసత్తారూప భీ హోనేసే
‘ఏకపర్యాయమయ’ భీ హై].
ఓర ఢలతే హుఏ దో నయోంకే ఆధీన హై.
భావార్థః– సామాన్యవిశేషాత్మక సత్తాకే దో పక్ష హైంః–– ఏక పక్ష వహ మహాసత్తా ఔర దూసరా పక్ష
అసత్తా హైే; ఇసలియే యది మహాసత్తాకో ‘సత్తా’ కహే తో అవాన్తరసత్తాకో ‘అసత్తా’ కహా జాయగా.
[౨] మహాసత్తా ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్య ఐసే తీన లక్షణవాలీ హై ఇసలియే వహ ‘త్రిలక్షణా’ హై. వస్తుకే
ఉత్పన్న హోనేవాలే స్వరూపకా ఉత్పాద హీ ఏక లక్షణ హై, నష్ట హోనేవాలే స్వరూపకా వ్యయ హీ ఏక లక్షణ హై
ఔర ధ్రువ రహనేవాలే స్వరూపకా ధ్రౌవ్య హీ ఏక లక్షణ హై ఇసలియే ఉన తీన స్వరూపోంమేంసే ప్రత్యేకకీ
అవాన్తరసత్తా ఏక హీ లక్షణవాలీ హోనేసే ‘అత్రిలక్షణా’ హై. [౩] మహాసత్తా సమస్త పదార్థసమూహమేం ‘సత్,
సత్, సత్’ ఐసా సమానపనా దర్శాతీ హై ఇసలియే ఏక హైే. ఏక వస్తుకీ స్వరూపసత్తా అన్య కిసీ వస్తుకీ
స్వరూపసత్తా నహీం హై, ఇసలియే జితనీ వస్తుఏఁ ఉతనీ స్వరూపసత్తాఏఁ; ఇసలియే ఐసీ స్వరూపసత్తాఏఁ అథవా
అవాన్తరసత్తాఏఁ ‘అనేక’ హైం.
Page 24 of 264
PDF/HTML Page 53 of 293
single page version
దవియం
ద్రవ్య తత్ భణన్తి అనన్యభూతం తు సత్తాతః.. ౯..
[౪] సర్వ పదార్థ సత్ హై ఇసలియే మహాసత్తా ‘సర్వ పదార్థోంమేం స్థిత’ హై. వ్యక్తిగత పదార్థోంమేం స్థిత
భిన్న–భిన్న వ్యక్తిగత సత్తాఓం ద్వారా హీ పదార్థోంకా భిన్న–భిన్న నిశ్చిత వ్యక్తిత్వ రహ సకతా హై, ఇసలియే
ఉస–ఉస పదార్థకీ అవాన్తరసత్తా ఉస–ఉస ‘ఏక పదార్థమేం హీ స్థిత’ హై. [౫] మహాసత్తా సమస్త
వస్తుసమూహకే రూపోం [స్వభావోం] సహిత హై ఇసలియే వహ ‘సవిశ్వరూప’ [సర్వరూపవాలీ] హై. వస్తుకీ
సత్తాకా [కథంచిత్] ఏక రూప హో తభీ ఉస వస్తుకా నిశ్చిత ఏక రూప [–నిశ్చిత ఏక స్వభావ] రహ
సకతా హై, ఇసలియే ప్రత్యేక వస్తుకీ అవాన్తరసత్తా నిశ్చిత ‘ఏక రూపవాలీ’ హీ హై. [౬] మహాసత్తా
సర్వ పర్యాయోంమేం స్థిత హై ఇసలియే వహ ‘అనన్తపర్యాయమయ’ హై. భిన్న–భిన్న పర్యాయోంమేం [కథంచిత్] భిన్న–భిన్న
సత్తాఏఁ హోం తభీ ప్రత్యేక పర్యాయ భిన్న–భిన్న రహకర అనన్త పర్యాయేం సిద్ధ హోంగీ, నహీం తో పర్యాయోంకా
అనన్తపనా హీ నహీం రహేగా–ఏకపనా హో జాయగా; ఇసలియే ప్రత్యేక పర్యాయకీ అవాన్తరసత్తా ఉస–ఉస
‘ఏక పర్యాయమయ’ హీ హై.
భీ హై, [౪] సర్వపదార్థస్థిత భీ హై ఔర ఏకపదార్థస్థిత భీ హై. [౫] సవిశ్వరూప భీ హై ఔర ఏకరూప
భీ హై, [౬] అనంతపర్యాయమయ భీ హై ఔర ఏకపర్యాయమయ భీ హై.. ౮..
తేనే కహే ఛే ద్రవ్య, జే సత్తా థకీ నహి అన్య ఛే. ౯.
Page 25 of 264
PDF/HTML Page 54 of 293
single page version
ద్రవతి గచ్ఛతి సామాన్యరూపేణ స్వరూపేణ వ్యాప్నోతి తాంస్తాన్ క్రమభువః సహభువశ్వసద్భావపర్యాయాన్
స్వభావవిశేషానిత్యనుగతార్థయా నిరుక్తయా ద్రవ్యం వ్యాఖ్యాతమ్. ద్రవ్యం చ లక్ష్య–లక్షణభావాదిభ్యః
కథఞ్చిద్భేదేపి వస్తుతః సత్తాయా అపృథగ్భూతమేవేతి మన్తవ్యమ్. తతో యత్పూర్వం సత్త్వమసత్త్వం
త్రిలక్షణత్వమత్రిలక్షణత్వమేకత్వమనేకత్వం సర్వపదార్థస్థితత్వమేకపదార్థస్థితత్వం విశ్వ–
– [సత్తాతః అనన్యభూతం తు] జో కి సత్తాసే అనన్యభూత హై.
ఇసలియే
అర్థాత విభావపర్యాయోంకో ప్రాప్త హోతా హై ’ ఐసా దూసరా అర్థ భీ యహాఁ కియా గయా హై.
౩. సత్తా లక్షణ హై ఔర ద్రవ్య లక్ష్య హై.
Page 26 of 264
PDF/HTML Page 55 of 293
single page version
ద్రవ్యాస్యైవ ద్రష్టవ్యమ్. తతో న కశ్చిదపి తేషు సత్తా విశేషోవశిష్యేత యః సత్తాం వస్తుతో ద్రవ్యాత్పృథక్
వ్యవస్థాపయేదితి.. ౯..
గుణపజ్జయాసయం వా జం తం భణ్ణంతి సవ్వణ్హు.. ౧౦..
గుణపయాయాశ్రయం వా యత్తద్భణన్తి సర్వజ్ఞా.. ౧౦..
సద్ర్రవ్యలక్షణమ్ ఉక్తలక్షణాయాః సత్తాయా అవిశేషాద్ర్రవ్యస్య సత్స్వరూపమేవ లక్షణమ్. న
అనేకపనా, సర్వపదార్థస్థితపనా, ఏకపదార్థస్థితపనా, విశ్వరూపపనా, ఏకరూపపనా, అనన్తపర్యాయమయపనా
ఔర ఏకపర్యాయమయపనా కహా గయా వహ సర్వ సత్తాసే అనర్థాంతరభూత [అభిన్నపదార్థభూత, అనన్యపదార్థభూత]
ద్రవ్యకో హీ దేఖనా [అర్థాత్ సత్పనా, అసత్పనా, త్రిలక్షణపనా, అత్రిలక్షణపనా ఆది సమస్త సత్తాకే
విశేష ద్రవ్యకే హీ హై ఐసా మాననా]. ఇసలియే ఉనమేం [–ఉన సత్తాకే విశేషోమేం] కోఈ సత్తావిశేష శేష
నహీం రహతా జో కి సత్తాకో వస్తుతః [పరమార్థతః] ద్రవ్యసే పృథక్ స్థాపిత కరే .. ౯..
[సర్వజ్ఞాః] సర్వజ్ఞ [ద్రవ్యం] ద్రవ్య [భణన్తి] కహతే హైం.
లక్ష్యలక్షణకే విభాగకా అభావ హో. [సత్తాసే ద్రవ్య అభిన్న హై ఇసలియే ద్రవ్యకా జో సత్తారూప స్వరూప వహీ
ఛే సత్త్వ లక్షణ జేహనుం, ఉత్పాదవ్యయధ్రువయుక్త జే,
గుణపర్యయాశ్రయ జేహ, తేనే ద్రవ్య సర్వజ్ఞో కహే. ౧౦.
Page 27 of 264
PDF/HTML Page 56 of 293
single page version
సుమచ్ఛేదః, ఉత్తరభావప్రాదుర్భావశ్చ సముత్పాదః, పూర్వోతరభావోచ్ఛేదోత్పాదయోరపి స్వజాతేరపరిత్యాగో ధ్రౌవ్యమ్.
తాని సామాన్యాదేశాద–భిన్నాని విశేషాదేశాద్భిన్నాని యుగపద్భావీని స్వభావభూతాని ద్రవ్యస్య లక్షణం
భవన్తీతి. గుణపర్యాయా వా ద్రవ్యలక్షణమ్. అనేకాన్తాత్మకస్య వస్తునోన్వయినో విశేషా గుణా వ్యతిరేకిణః
పర్యాయాస్తే ద్రవ్యే యౌగపద్యేన క్రమేణ చ ప్రవర్తమానాః కథఞ్చిద్భిన్నాః కథఞ్చిదభిన్నాః స్వభావభూతాః
ద్రవ్యలక్షణతామా–
‘సత్తా లక్షణ హై ఔర ద్రవ్య లక్ష్య హై’ – ఐసా విభాగ కిసప్రకార ఘటిత హోతా హై? ఉత్తరః––
అనేకాన్తాత్మక ద్రవ్యకే అనన్త స్వరూప హైేం, ఉనమేంసే సత్తా భీ ఉసకా ఏక స్వరూప హై; ఇసలియే
అనన్తస్వరూపవాలా ద్రవ్య లక్ష్య హై ఔర ఉసకా సత్తా నామకా స్వరూప లక్షణ హై – ఐసా లక్ష్యలక్షణవిభాగ
అవశ్య ఘటిత హోతా హై. ఇసప్రకార అబాధితరూపసే సత్ ద్రవ్యకా లక్షణ హై.]
అథవా, ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్య ద్రవ్యకా లక్షణ హై.
అర్థాత వర్తమాన భావకీ ఉత్పత్తి] సో ఉత్పాద హై ఔర పూర్వ–ఉత్తర భావోంకే వ్యయ–ఉత్పాద హోనే పర భీ
స్వజాతికా అత్యాగ సో ధ్రౌవ్య హై. వే ఉత్పాద–వ్యయ–ధ్రౌవ్య –– జో–కి సామాన్య ఆదేశసే అభిన్న హైం
[అర్థాత సామాన్య కథనసే ద్రవ్యసే అభిన్న హైం], విశేష ఆదేశసే [ద్రవ్యసే] భిన్న హైం, యుగపద్ వర్తతే హైేం
ఔర స్వభావభూత హైం వే – ద్రవ్యకా లక్షణ హైం.
క్రమశః ప్రవర్తతే హైం, [ద్రవ్యసే] కథంచిత భిన్న ఔర కథంచిత అభిన్న హైం తథా స్వభావభూత హైం వే – ద్రవ్యకా
లక్షణ హైం.
Page 28 of 264
PDF/HTML Page 57 of 293
single page version
వ్యయధ్రౌవ్యవచ్చ గుణపర్యాయవచ్చ. ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవచ్చేత్సచ్చ గుణపర్యాయవచ్చ. గుణపర్యాయవచ్చేత్స–
చ్చోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవచ్చేతి. సద్ధి నిన్యానిత్యస్వభావత్వాద్ధ్రువత్వముత్పాదవ్యయాత్మకతాఞ్చ ప్రథయతి,
ధ్రువత్వాత్మకైర్గుణైరుత్పాదవ్యయాత్మకైః పర్యాయైశ్చ సహైకత్వఞ్చాఖ్యాతి. ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాణి తు
నిత్యా–నిత్యస్వరూపం
తో వహ [౧] ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవాలా ఔర [౨] గుణపర్యాయవాలా హోగా; యది ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవాలా హో,
తో వహ [౧] సత్ ఔర [౨] గుణపర్యాయవాలా హోగా; గుణపర్యాయవాలా హో, తో వహ [౧] సత్ ఔర [౨]
ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవాలా హోగా. వహ ఇసప్రకారః– సత్ నిత్యానిత్యస్వభావవాలా హోనేసే [౧] ధ్రౌవ్యకోే ఔర
ఉత్పాదవ్యయాత్మకతాకో ప్రకట కరతా హై తథా [౨] ధ్రౌవ్యాత్మక గుణోం ఔర ఉత్పాదవ్యయాత్మక పర్యాయోంకే
సాథ ఏకత్వ దర్శాతా హై. ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్య [౧] నిత్యానిత్యస్వరూప
ఇసప్రకార ‘ద్రవ్య ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవాలా హై ’ ఐసా కహనేసే ‘వహ సత్ హై’ ఐసా భీ బినా కహే హీ ఆజాతా హై.]
‘ద్రవ్య ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యవాలా హై’ –ఐసా కహనేసే వహ గుణపర్యాయవాలా భీ సిద్ధ హో జాతా హై.]
వ్యతిరేక ద్వారా అనిత్యతకో బతలాతే హైం ; –ఇసప్రకార వే నిత్యానిత్యస్వరూప సత్కో బతలాతే హైం.
Page 29 of 264
PDF/HTML Page 58 of 293
single page version
సచ్చోపలక్షయన్తీతి..౧౦..
విగముప్పాదధవత్తం కరేంతి తస్సేవ పజ్జాయా.. ౧౧..
విగమోత్పాదధువ్రత్వం కుర్వన్తి తస్యైవ పర్యాయాః.. ౧౧..
వ్యతిరేకవాలీ హోనేసే [౧] ధ్రౌవ్యకో ఔర ఉత్పాదవ్యయకో సూచిత కరతే హైం తథా [౨]
నిత్యానిత్యస్వభావవాలే పారమార్థిక సత్కో బతలాతే హైం.
వినాశ, ఉత్పాద ఔర ధ్రువతా [కుర్వన్తి] కరతీ హైం.
తేనా జ జే పర్యాయ తే ఉత్పాద–లయ–ధ్రువతా కరే. ౧౧.
Page 30 of 264
PDF/HTML Page 59 of 293
single page version
క్రమప్రవృత్తిభాజాం వినాశసంభవసంభావనముపపన్నమ్. తతో ద్రవ్యార్థార్పణాయామనుత్పాదముచ్ఛేదం సత్స్వభావమేవ
ద్రవ్యం, తదేవ పర్యాయార్థార్పణాయాం సోత్పాదం సోచ్ఛేదం చావబోద్ధవ్యమ్. సర్వమిదమనవద్యఞ్చ
ద్రవ్యపర్యాయాణామభేదాత్.. ౧౧..
దోణ్హం అణణ్ణభూదం భావం సమణా పరువింతి.. ౧౨..
ద్వయోరనన్యభూతం భావం శ్రమణాః ప్రరూపయన్తి.. ౧౨..
సహవర్తీ కతిపయ [పర్యాయోం] కా ధ్రౌవ్య హోనే పర భీ అన్య క్రమవర్తీ [పర్యాయోం] కే–వినాశ ఔర ఉత్పాద
హోనా ఘటిత హోతే హైం. ఇసలియే ద్రవ్య ద్రవ్యార్థిక ఆదేశసే [–కథనసే] ఉత్పాద రహిత, వినాశ రహిత,
సత్స్వభావవాలా హీ జాననా చాహియే ఔర వహీ [ద్రవ్య] పర్యాయార్థిక ఆదేశసే ఉత్పాదవాలా ఔర
వినాశవాలా జాననా చాహియే.
అనన్యపనా] [శ్రమణాః] శ్రమణ [ప్రరూపయన్తి] ప్రరూపిత కరతే హైం.
పర్యాయ తేమ జ ద్రవ్య కేరీ అనన్యతా శ్రమణో కహే. ౧౨.
Page 31 of 264
PDF/HTML Page 60 of 293
single page version
ప్పేకాస్తిత్వనియతత్వాదన్యోన్యాజహద్వృత్తీనాం వస్తుత్వేనాభేద ఇతి.. ౧౨..
అవ్వదిరిత్తో భావో
అవ్యతిరిక్తో భావో ద్రవ్యగుణానాం భవతి తస్మాత్.. ౧౩..
పుద్గలపృథగ్భూతస్పర్శరసగన్ధవర్ణవద్ర్రవ్యేణ వినా న గుణాః సంభవన్తి స్పర్శరస–
ఉసీప్రకార ద్రవ్యసే రహిత పర్యాయేం నహీం హోతీ. ఇసలియే యద్యపి ద్రవ్య ఔర పర్యాయోంకా ఆదేశవశాత్ [–
కథనకే వశ] కథంచిత భేద హై తథాపి, వే ఏక అస్తిత్వమేం నియత [–ద్రఢరూపసే స్థిత] హోనేకే కారణ
[అవ్యతిరిక్తః భావః] అవ్యతిరిక్తభావ [–అభిన్నపణుం] [భవతి] హై.
తేథీ గుణో నే ద్రవ్య కేరీ అభిన్నతా నిర్దిష్ట ఛే. ౧౩.