Panchastikay Sangrah-Hindi (Telugu transliteration). Gatha: 14-26.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 15

 

Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version

౩౨
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
గన్ధవర్ణపృగ్థభూతపుద్గలవద్గుణైర్వినా ద్రవ్యం న సంభవతి. తతో ద్రవ్యగుణానామప్యాదేశవశాత్
కథంచిద్భేదేప్యేకాస్తిత్వనియతత్వాదన్యోన్యాజహద్వృత్తీనాం వస్తుత్వేనాభేద ఇతి.. ౧౩..

సియ అత్థి ణత్థి ఉహయం అవ్వత్తవ్వం పుణో య తత్తిదయం.
దవ్వం ఖు సతభంగం
ఆదేసవసేణ సంభవది.. ౧౪..
స్యాదస్తి నాస్త్యుభయమవక్తవ్యం పునశ్చ తత్త్రితయమ్.
ద్రవ్యం ఖలు సప్తభఙ్గమాదేశవశేన సమ్భవతి.. ౧౪..
అత్ర ద్రవ్యస్యాదేశవశేనోక్తా సప్తభఙ్గీ.
స్యాదస్తి ద్రవ్యం, స్యాన్నాస్తి ద్రవ్యం, స్యాదస్తి చ నాస్తి చ ద్రవ్యం, స్యాదవక్తవ్యం ద్రవ్యం, స్యాదస్తి
చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యం, స్యాన్నాస్తి చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యం, స్యాదస్తి చ నాస్తి చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యమితి. అత్ర
సర్వథాత్వనిషేధకో
-----------------------------------------------------------------------------

నహీం హోతా. ఇసలియే, ద్రవ్య ఔర గుణోంకా ఆదేశవశాత్ కథంచిత భేద హై తథాపి, వే ఏక అస్తిత్వమేం
నియత హోనేకే కారణ అన్యోన్యవృత్తి నహీం ఛోడతే ఇసలిఏ వస్తురూపసే ఉనకా భీ అభేద హై [అర్థాత్ ద్రవ్య
ఔర పర్యాయోంకీ భాఁతి ద్రవ్య ఔర గుణోంకా భీ వస్తురూపసే అభేద హై].. ౧౩..
గాథా ౧౪
అన్వయార్థః– [ద్రవ్యం] ద్రవ్య [ఆదేశవశేన] ఆదేశవశాత్ [–కథనకే వశ] [ఖుల] వాస్తవమేం
[స్యాత్ అస్తి] స్యాత్ అస్తి, [నాస్తి] స్యాత్ నాస్తి, [ఉభయమ్] స్యాత్ అస్తి–నాస్తి,
[అవక్తవ్యమ్] స్యాత్ అవక్తవ్య [పునః చ] ఔర ఫిర [తత్త్రితయమ్] అవక్తవ్యతాయుక్త తీన భంగవాలా [–
స్యాత్ అస్తి–అవక్తవ్య, స్యాత్ నాస్తి–అవక్తవ్య ఔర స్యాత్ అస్తి–నాస్తి–అవక్తవ్య] [–సప్తధఙ్గమ్]
ఇసప్రకార సాత భంగవాలా [సమ్భవతి] హై.
టీకాః– యహాఁ ద్రవ్యకే ఆదేశకే వశ సప్తభంగీ కహీ హై.
[౧] ద్రవ్య ‘స్యాత్ అస్తి’ హై; [౨] ద్రవ్య ‘స్యాత్ నాస్తి’ హై; [౩] ద్రవ్య ‘స్యాత్ అస్తి ఔర
నాస్తి’ హై; [౪] ద్రవ్య ‘స్యాత్ అవక్తవ్య’ హైే; [౫] ద్రవ్య ‘స్యాత్ అస్తి ఔర అవక్తవ్య’ హై; [౬] ద్రవ్య
‘స్యాత్ నాస్తి ఔర అవక్తవ్య’ హై; [౭] ద్రవ్య ‘స్యాత్ అస్తి, నాస్తి ఔర అవక్తవ్య’ హై.
--------------------------------------------------------------------------
ఛే అస్తి నాస్తి, ఉభయ తేమ అవాచ్య ఆదిక భంగ జే,
ఆదేశవశ తే సాత భంగే యుక్త సర్వే ద్రవ్య ఛే. ౧౪.

Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౩౩
నేకాన్తద్యోతకః కథంచిదర్థే స్యాచ్ఛబ్దో నిపాతః. తత్ర స్వద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైరాద్ష్టిమస్తి ద్రవ్యం,
పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైరాదిష్టం నాస్తి ద్రవ్యం, స్వద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైః పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చ క్రమేణా–
దిష్టమస్తి చ నాస్తి చ దవ్యం, స్వద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైః పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చ యుగపదాదిష్టమవక్తవ్యం ద్రవ్యం,
స్వద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైర్యుగపత్స్వపరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చాదిష్టమస్తి చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యం, చరద్రవ్య–
క్షేత్రకాలభావైర్యుగపత్స్వపరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చాదిష్టం నాస్తి చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యం, స్వద్రవ్యక్షేత్ర–కాలభావైః
పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చ యుగపత్స్వపరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చాదిష్టమస్తి చ నాస్తి చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యమితి. న
చైతదనుపపన్నమ్, సర్వస్య వస్తునః స్వరూపాదినా అశూన్యత్వాత్, పరరూపాదినా శూన్యత్వాత్,
-----------------------------------------------------------------------------
యహాఁ [సప్తభంగీమేం] సర్వథాపనేకా నిషేధక, అనేకాన్తకా ద్యోతక ‘స్యాత్’ శబ్ద ‘కథంచిత్’ ఐసే
అర్థమేం అవ్యయరూపసే ప్రయుక్త హుఆ హై. వహాఁ –[౧] ద్రవ్య స్వద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే కథన కియా జానే
పర ‘అస్తి’ హై; [౨] ద్రవ్య పరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే కథన కియా జానే పర ‘నాస్తి’ హైే; [౩] ద్రవ్య
స్వద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే ఔర పరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే క్రమశః కథన కియా జానే పర ‘అస్తి
ఔర నాస్తి’ హై; [౪] ద్రవ్య స్వద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే ఔర పరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే యుగపద్
కథన కియా జానే పర ‘
అవక్తవ్య’ హై; [౫] ద్రవ్య స్వద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే ఔర యుగపద్ స్వపర–
ద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే కథన కియా జానే పర ‘అస్తి ఔర అవక్తవ్య’ హై; [౬] ద్రవ్య పరద్రవ్య–క్షేత్ర–
కాల–భావసే ఔర యుగపద్ స్వపరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే కథన కియా జానే పర ‘నాస్తి ఔర
అవక్తవ్య’ హై; [౭] ద్రవ్య స్వద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే, పరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే ఔర యుగపద్
స్వపరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే కథన కియా జానే పర ‘అస్తి, నాస్తి ఔర అవక్తవ్య’ హై. – యహ
[ఉపర్యుక్త బాత] అయోగ్య నహీం హై, క్యోంకి సర్వ వస్తు [౧] స్వరూపాదిసే ‘
అశూన్య’ హై, [౨]
పరరూపాదిసే ‘శూన్య’ హై, [౩] దోనోంసే [స్వరూపాదిసే ఔర పరరూపాదిసే] ‘అశూన్య ఔర శూన్య’ హై
[౪] దోనోంసే [స్వరూపాదిసే ఔర
--------------------------------------------------------------------------
౧ స్యాత్=కథంచిత్; కిసీ ప్రకార; కిసీ అపేక్షాసే. [‘స్యాత్’ శబ్ద సర్వథాపనేకా నిషేధ కరతా హై ఔర అనేకాన్తకో
ప్రకాశిత కరతా హై – దర్శాతా హై.]

౨. అవక్తవ్య=జో కహా న జా సకే; అవాచ్య. [ఏకహీ సాథ స్వచతుష్టయ తథా పరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ద్రవ్య కథనమేం
నహీం ఆ సకతా ఇసలియే ‘అవక్తవ్య’ హై.]

౩. అశూన్య=జో శూన్య నహీం హై ఐసా; అస్తిత్వ వాలా; సత్.

౪. శూన్య=జిసకా అస్తిత్వ నహీం హై ఐసా; అసత్.

Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version

౩౪
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
ఉభాభ్యామశూన్యశూన్యత్వాత్, సహావాచ్యత్వాత్, భఙ్గసంయోగార్పణాయామశూన్యావాచ్యత్వాత్, శూన్యావాచ్య–త్వాత్,
అశూన్యశూన్యావాచ్యత్వాచ్చేతి.. ౧౪..
భావస్స ణత్థి ణాసో ణత్థి అభావస్స చేవ ఉప్పాదో.
గుణపఞ్జయేసు భావా ఉప్పాదవఏ పకువ్వంతి.. ౧౫..
భావస్య నాస్తి నాశో నాస్తి అభావస్య చైవ ఉత్పాదః.
గుణపర్యాయేషు భావా ఉత్పాదవ్యయాన్ ప్రకుర్వన్తి.. ౧౫..
-----------------------------------------------------------------------------

పరరూపాదిసే] ఏకహీ సాథ ‘అవాచ్య’ హై, భంగోంకే సంయోగసే కథన కరనే పర [౫] ‘అశూన్య ఔర
అవాచ్య’ హై, [౬] ‘శూన్య ఔర అవాచ్య’ హై, [౭] ‘అశూన్య, శూన్య ఔర అవాచ్య’ హై.
భావార్థః– [౧] ద్రవ్య స్వచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘హై’. [౨] ద్రవ్య పరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘నహీం హై’.
[౩] ద్రవ్య క్రమశః స్వచతుష్టయకీ ఔర పరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘హై ఔర నహీం హై’. [౪] ద్రవ్య యుగపద్
స్వచతుష్టయకీ ఔర పరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘అవక్తవ్య హై’. [౫] ద్రవ్య స్వచతుష్టయకీ ఔర యుగపద్
స్వపరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘హై ఔర అవక్తవ్య హైే’. [౬] ద్రవ్య పరచతుష్టయకీ, ఔర యుగపద్
స్వపరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘నహీం ఔర అవక్తవ్య హై’. [౭] ద్రవ్య స్వచతుష్టయకీ, పరచతుష్టయకీ ఔర
యుగపద్ స్వపరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘హై, నహీం హై ఔర అవక్తవ్య హై’. – ఇసప్రకార యహాఁ సప్తభంగీ కహీ గఈ
హై.. ౧౪..
గాథా ౧౫
అన్వయార్థః– [భావస్య] భావకా [సత్కా] [నాశః] నాశ [న అస్తి] నహీం హై [చ ఏవ] తథా
[అభావస్య] అభావకా [అసత్కా] [ఉత్పాదః] ఉత్పాద [న అస్తి] నహీం హై; [భావాః] భావ [సత్
ద్రవ్యోం] [గుణపర్యాయషు] గుణపర్యాయోంమేం [ఉత్పాదవ్యయాన్] ఉత్పాదవ్యయ [ప్రకృర్వన్తి] కరతే హైం.
--------------------------------------------------------------------------
స్వద్రవ్య, స్వక్షేత్ర, స్వకాల ఔర స్వభావకో స్వచతుష్టయ కహా జాతా హై . స్వద్రవ్య అర్థాత్ నిజ గుణపర్యాయోంకే
ఆధారభూత వస్తు స్వయం; స్వక్షేత్ర అర్థాత వస్తుకా నిజ విస్తార అర్థాత్ స్వప్రదేశసమూహ; స్వకాల అర్థాత్ వస్తుకీ
అపనీ వర్తమాన పర్యాయ; స్వభావ అర్థాత్ నిజగుణ– స్వశక్తి.
నహి ‘భావ’ కేరో నాశ హోయ, ‘అభావ’నో ఉత్పాద నా;
‘భావో’ కరే ఛే నాశ నే ఉత్పాద గుణపర్యాయమాం. ౧౫.

Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౩౫
అత్రాసత్ప్రాదుర్భావత్వముత్పాదస్య సదుచ్ఛేదత్వం విగమస్య నిషిద్ధమ్.
భావస్య సతో హి ద్రవ్యస్య న ద్రవ్యత్వేన వినాశః, అభావస్యాసతోన్యద్రవ్యస్య న ద్రవ్యత్వేనోత్పాదః.
కిన్తు భావాః సన్తి ద్రవ్యాణి సదుచ్ఛేదమసదుత్పాదం చాన్తరేణైవ గుణపర్యాయేషు వినాశముత్పాదం చారభన్తే. యథా
హి ఘృతోత్పతౌ గోరసస్య సతో న వినాశః న చాపి గోరసవ్యతిరిక్తస్యార్థాన్తరస్యాసతః ఉత్పాదః కిన్తు
గోరసస్యైవ సదుచ్ఛేదమసదుత్పాదం చానుపలభ–మానస్య స్పర్శరసగన్ధవర్ణాదిషు పరిణామిషు గుణేషు
పూర్వావస్థయా వినశ్యత్సూత్తరావస్థయా ప్రాదర్భవత్సు నశ్యతి చ నవనీతపర్యాయో ఘతృపర్యాయ ఉత్పద్యతే, తథా
సర్వభావానామపీతి.. ౧౫..
-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః–
యహాఁ ఉత్పాదమేం అసత్కే ప్రాదుర్భావకా ఔర వ్యయమేం సత్కే వినాశకా నిషేధ కియా హై
[అర్థాత్ ఉత్పాద హోనేసే కహీం అసత్కీ ఉత్పత్తి నహీం హోతీ ఔర వ్యయ హోనేసే కహీం సత్కా వినాశ నహీం
హోతా ––ఐసా ఇస గాథామేం కహా హై].
భావకా–సత్ ద్రవ్యకా–ద్రవ్యరూపసే వినాశ నహీం హై, అభావకా –అసత్ అన్యద్రవ్యకా –ద్రవ్యరూపసే
ఉత్పాద నహీం హై; పరన్తు భావ–సత్ ద్రవ్యోం, సత్కే వినాశ ఔర అసత్కే ఉత్పాద బినా హీ, గుణపర్యాయోంమేం
వినాశ ఔర ఉత్పాద కరతే హైం. జిసప్రకార ఘీకీ ఉత్పత్తిమేం గోరసకా–సత్కా–వినాశ నహీం హై తథా
గోరససే భిన్న పదార్థాన్తరకా–అసత్కా–ఉత్పాద నహీం హై, కిన్తు గోరసకో హీ, సత్కా వినాశ ఔర
అసత్కా ఉత్పాద కియే బినా హీ, పూర్వ అవస్థాసే వినాశ ప్రాప్త హోనే వాలే ఔర ఉత్తర అవస్థాసే ఉత్పన్న
హోనే వాలే స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణాదిక పరిణామీ గుణోంమేం మక్ఖనపర్యాయ వినాశకో ప్రాప్త హోతీ హై తథా
ఘీపర్యాయ ఉత్పన్న హోతీ హై; ఉసీప్రకార సర్వ భావోంకా భీ వైసా హీ హై [అర్థాత్ సమస్త ద్రవ్యోంకో నవీన
పర్యాయకీ ఉత్పత్తిమేం సత్కా వినాశ నహీం హై తథా అసత్కా ఉత్పాద నహీం హై, కిన్తు సత్కా వినాశ ఔర
అసత్కా ఉత్పాద కియే బినా హీ, పహలేకీ [పురానీ] అవస్థాసే వినాశకో ప్రాప్త హోనేవాలే ఔర బాదకీ
[నవీన] అవస్థాసే ఉత్పన్న హోనేవాలే
పరిణామీ గుణోంమేం పహలేకీ పర్యాయ వినాశ ఔర బాదకీ పర్యాయకీ
ఉత్పత్తి హోతీ హై].. ౧౫..
--------------------------------------------------------------------------

పరిణామీ=పరిణమిత హోనేవాలే; పరిణామవాలే. [పర్యాయార్థిక నయసే గుణ పరిణామీ హైం అర్థాత్ పరిణమిత హోతే హైం.]

Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version

౩౬
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
భావా జీవాదీయా జీవగుణా చేదణా య ఉవఓగో.
సురణరణారయతిరియా జీవస్స య పజ్జయా బహుగా.. ౧౬..
భావా జీవాద్యా జీవగుణాశ్చేతనా చోపయోగః.
సురనరనారకతిర్యఞ్చో జీవస్య చ పర్యాయాః బహవః.. ౧౬..
అత్ర భావగుణపర్యాయాః ప్రజ్ఞాపితాః.
భావా హి జీవాదయః షట్ పదార్థాః. తేషాం గుణాః పర్యాయాశ్చ ప్రసిద్ధాః. తథాపి జీవస్య
వక్ష్యమాణోదాహరణప్రసిద్ధయథర్మభిధీయన్తే. గుణా హి జీవస్య జ్ఞానానుభూతిలక్షణా శుద్ధచేతనా,
కార్యానుభూతిలక్షణా కర్మఫలానుభూతిలక్షణా చాశుద్ధచేతనా, చైతన్యానువిధాయిపరిణామలక్షణః స–
వికల్పనిర్వికల్పరూపః శుద్ధాశుద్ధతయా సకలవికలతాం
-----------------------------------------------------------------------------
గాథా ౧౬

అన్వయార్థః–
[జీవాద్యాః] జీవాది [ద్రవ్య] వే [భావాః] ‘భావ’ హైం. [జీవగుణాః] జీవకే గుణ
[చేతనా చ ఉపయోగః] చేతనా తథా ఉపయోగ హైం [చ] ఔర [జీవస్య పర్యాయాః] జీవకీ పర్యాయేం
[సురనరనారకతిర్యఞ్చః] దేవ–మనుష్య–నారక–తిర్యంచరూప [బహవః] అనేక హైం.
టీకాః– యహా భావోం [ద్రవ్యోం], గుణోంం ఔర పర్యాయేం బతలాయే హైం.
జీవాది ఛహ పదార్థ వే ‘భావ’ హైం. ఉనకే గుణ ఔర పర్యాయేం ప్రసిద్ధ హైం, తథాపిఆగే [అగలీ
గాథామేం] జో ఉదాహరణ దేనా హై ఉసకీ ప్రసిద్ధికే హేతు జీవకే గుణోం ఔర పర్యాయోం కథన కియా జాతా
హైః–
జీవకే గుణోం జ్ఞానానుభూతిస్వరూప శుద్ధచేతనా తథా కార్యానుభూతిస్వరూప ఔర కర్మఫలానుభూతి–
స్వరూప అశుద్ధచేతనా హై ఔర చైతన్యానువిధాయీ–పరిణామస్వరూప, సవికల్పనిర్వికల్పరూప, శుద్ధతా–
--------------------------------------------------------------------------
౧. అగలీ గాథామేం జీవకీ బాత ఉదాహరణకే రూపమేం లేనా హై, ఇసలియే ఉస ఉదాహరణకో ప్రసిద్ధ కరనేకే లియే యహాఁ
జీవకే గుణోం ఔర పర్యాయోంకా కథన కియా గయా హై.
౨. శుద్ధచేతనా జ్ఞానకీ అనుభూతిస్వరూప హై ఔర అశుద్ధచేతనా కర్మకీ తథా కర్మఫలకీ అనుభూతిస్వరూప హై.
౩. చైతన్య–అనువిధాయీ పరిణామ అర్థాత్ చైతన్యకా అనుసరణ కరనేవాలా పరిణామ వహ ఉపయోగ హై. సవికల్ప
ఉపయోగకో జ్ఞాన ఔర నిర్వికల్ప ఉపయోగకో దర్శన కహా జాతా హై. జ్ఞానోపయోగకే భేదోంమేంసే మాత్ర కేవజ్ఞాన హీ శుద్ధ
హోనేసే సకల [అఖణ్డ, పరిపూర్ణ] హై ఔర అన్య సబ అశుద్ధ హోనేసే వికల [ఖణ్డిత, అపూర్ణ] హైం;
దర్శనోపయోగకే భేదోంమేసే మాత్ర కేవలదర్శన హీ శుద్ధ హోనేసే సకల హై ఔర అన్య సబ అశుద్ధ హోనేసే వికల హైం.

జీవాది సౌ ఛే ‘భావ,’ జీవగుణ చేతనా ఉపయోగ ఛే;
జీవపర్యయో తిర్యంచ–నారక–దేవ–మనుజ అనేక ఛే. ౧౬.

Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౩౭
దధానో ద్వేధోపయోగశ్చ. పర్యాయాస్త్వగురులఘుగుణహానివృద్ధినిర్వృత్తాః శుద్ధాః, సూత్రోపాత్తాస్తు సురనారక–
తిర్యఙ్మనుష్లక్షణాః పరద్రవ్యసమ్బన్ధనిర్వృత్తత్వాదశుద్ధాశ్చేతి.. ౧౬..
మణుసత్తణేణ ణఠ్ఠో దేహీ దేవో హవేది ఇదరో వా.
ఉభయత్థ జీవభావో ణ ణస్సది ణ జాయదే అణ్ణో.. ౧౭..
మనుష్యత్వేన నష్టో దేహీ దేవో భవతీతరో వా.
ఉభయత్ర జీవభావో న నశ్యతి న జాయతేన్యః.. ౧౭..
ఇదం భావనాశాభావోత్పాదనిషేధోదాహరణమ్.
-----------------------------------------------------------------------------
అశుద్ధతాకే కారణ సకలతా–వికలతా ధారణ కరనేవాలా, దో ప్రకారకా ఉపయోగ హై [అర్థాత్ జీవకే
గుణోం శుద్ధ–అశుద్ధ చేతనా తథా దో ప్రకారకే ఉపయోగ హైం].
జీవకీ పర్యాయేం ఇసప్రకార హైంః–– అగురులఘుగుణకీ హానివృద్ధిసే ఉత్పన్న పర్యాయేం శుద్ధ పర్యాయేం హైం ఔర
సుత్రమేం [–ఇస గాథామేం] కహీ హుఈ, దేవ–నారక–తిర్యంచ–మనుష్యస్వరూప పర్యాయేం పరద్రవ్యకే సమ్బన్ధసే ఉత్పన్న
హోతీ హై ఇసలియే అశుద్ధ పర్యాయేం హైం.. ౧౬..
గాథా ౧౭
అన్వయార్థః– [మనుష్యత్వేన] మనుష్యపత్వసే [నష్టః] నష్ట హుఆ [దేహీ] దేహీ [జీవ]
[దేవః వా ఇతరః] దేవ అథవా అన్య [భవతి] హోతా హై; [ఉభయత్ర] ఉన దోనోంమేం [జీవభావః] జీవభావ
[న నశ్యతి] నష్ట నహీం హోతా ఔర [అన్యః] దూసరా జీవభావ [న జాయతే] ఉత్పన్న నహీం హోతా.
టీకాః– ‘భావకా నాశ నహీం హోతా ఔర అభావకా ఉత్పాద నహీం హోతా’ ఉసకా యహ ఉదాహరణ హై.
--------------------------------------------------------------------------
పర్యాయార్థికనయసే గుణ భీ పరిణామీ హైం. [దఖియే, ౧౫ వీం గాథాకీ టీకా.]

మనుజత్వథీ వ్యయ పామీనే దేవాది దేహీ థాయ ఛే;
త్యాం జీవభావ న నాశ పామే, అన్య నహి ఉద్భవ లహే. ౧౭.

Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version

౩౮
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
ప్రతిసమయసంభవదగురులఘుగుణహానివృద్ధినిర్వృత్తస్వభావపర్యాయసంతత్యవిచ్ఛేదకేనైకేన సోపాధినా
మనుష్యత్వలక్షణేన పర్యాయేణ వినశ్యతి జీవః, తథావిధేన దేవత్వలక్షణేన నారకతిర్యక్త్వలక్షణేన వాన్యేన
పర్యాయేణోత్పద్యతే. న చ మనుష్యత్వేన నాశే జీవత్వేనాపి నశ్యతి, దేవత్వాదినోత్పాదే జీవత్వేనాప్యుత్పద్యతేః
కిం తు సదుచ్ఛేదమసదుత్పాదమన్తరేణైవ తథా వివర్తత ఇతి..౧౭..
సో చేవ జాది మరణం జాది ణ ణఠ్ఠో ణ చేవ ఉప్పణ్ణో.
ఉప్పణ్ణో య విణట్ఠో దేవో మణుసు త్తి పజ్జాఓ.. ౧౮..
స చ ఏవ యాతి మరణం యాతి న నష్టో న చైవోత్పన్నః.
ఉత్పన్నశ్చ వినష్టో దేవో మనుష్య ఇతి పర్యాయః.. ౧౮..
అత్ర కథంచిద్వయయోత్పాదవత్త్వేపి ద్రవ్యస్య సదావినష్టానుత్పన్నత్వం ఖ్యాపితమ్.
యదేవ పూర్వోత్తరపర్యాయవివేకసంపర్కాపాదితాముభయీమవస్థామాత్మసాత్కుర్వాణముచ్ఛిద్యమానముత్పద్య–మానం చ
-----------------------------------------------------------------------------
ప్రతిసమయ హోనేవాలీ అగురులధుగుణకీ హానివృద్ధిసే ఉత్పన్న హోనేవాలీ స్వభావపర్యాయోంకీ సంతతికా
విచ్ఛేద న కరనేవాలీ ఏక సోపాధిక మనుష్యత్వస్వరూప పర్యాయసే జీవ వినాశకో ప్రాప్త హోతా హై ఔర
తథావిధ [–స్వభావపర్యాయోంకే ప్రవాహకో న తోడనేవాలీ సోపాధిక] దేవత్వస్వరూప, నారకత్వస్వరూప యా
తిర్యంచత్వస్వరూప అన్య పర్యాయసే ఉత్పన్న హోతా హై. వహాఁ ఐసా నహీం హై కి మనుష్యపత్వసే వినష్ట హోనేపర
జీవత్వసే భీ నష్ట హోతా హై ఔర దేవత్వసే ఆదిసే ఉత్పాద హోనేపర జీవత్వ భీ ఉత్పన్న హోతా హై, కిన్తు
సత్కే ఉచ్ఛేద ఔర అసత్కే ఉత్పాద బినా హీ తదనుసార వివర్తన [–పరివర్తన, పరిణమన] కరతా హై..
౧౭..
గాథా ౧౮
అన్వయార్థః– [సః చ ఏవ] వహీ [యాతి] జన్మ లేతా హై ఔర [మరణంయాతి] మృత్యు ప్రాప్త కరతా హై
తథాపి [న ఏవ ఉత్పన్నః] వహ ఉత్పన్న నహీం హోతా [చ] ఔర [న నష్టః] నష్ట నహీం హోతా; [దేవః
మనుష్యః] దేవ, మునష్య [ఇతి పర్యాయః] ఐసీ పర్యాయ [ఉత్పన్నః] ఉత్పన్న హోతీ హై [చ] ఔర [వినష్టః]
వినష్ట హోతీ హై.
టీకాః– యహాఁ, ద్రవ్య కథంచిత్ వ్యయ ఔర ఉత్పాదవాలా హోనేపర భీ ఉసకా సదా అవినష్టపనా ఔర
అనుత్పన్నపనా కహా హై.
--------------------------------------------------------------------------

జన్మే మరే ఛే తే జ, తోపణ నాశ–ఉద్భవ నవ లహే;
సుర–మానవాదిక పర్యయో ఉత్పన్న నే లయ థాయ ఛే. ౧౮.

Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౩౯
ద్రవ్యమాలక్ష్యతే, తదేవ తథావిధోభయావస్థావ్యాపినా ప్రతినియతైక– వస్తుత్వనిబన్ధనభూతేన
స్వభావేనావినష్టమనుత్పన్నం వా వేద్యతే. పర్యాయాస్తు తస్య పూర్వపూర్వపరిణామో–పమర్దోత్తరోత్తరపరిణామోత్పాదరూపాః
ప్రణాశసంభవధర్మాణోభిధీయన్తే. తే చ వస్తుత్వేన ద్రవ్యాదపృథగ్భూతా ఏవోక్తాః. తతః పర్యాయైః
సహైకవస్తుత్వాజ్జాయమానం మ్రియమాణమతి జీవద్రవ్యం సర్వదానుత్పన్నా వినష్టం ద్రష్టవ్యమ్. దేవమనుష్యాదిపర్యాయాస్తు
క్రమవర్తిత్వాదుపస్థితాతివాహితస్వసమయా ఉత్పద్యన్తే వినశ్యన్తి చేతి.. ౧౮..
ఏవం సదో విణాసో అసదో జీవస్స ణత్థి ఉప్పాదో.
తావదిఓ జీవాణం దేవో మణుసో త్తి గదిణామో.. ౧౯..
ఏవం సతో వినాశోసతో జీవస్య నాస్త్యుత్పాదః.
తావజ్జీవానాం దేవో మనుష్య ఇతి గతినామ.. ౧౯..
-----------------------------------------------------------------------------

జో ద్రవ్య
పూర్వ పర్యాయకే వియోగసే ఔర ఉత్తర పర్యాయకే సంయోగసే హోనేవాలీ ఉభయ అవస్థాకో ఆత్మసాత్
[అపనేరూప] కరతా హుఆ వినష్ట హోతా ఔర ఉపజతా దిఖాఈ దేతా హై, వహీ [ద్రవ్య] వైసీ ఉభయ
అవస్థామేం వ్యాప్త హోనేవాలా జో ప్రతినియత ఏకవస్తుత్వకే కారణభూత స్వభావ ఉసకే ద్వారా [–ఉస
స్వభావకీ అపేక్షాసే] అవినష్ట ఏవం అనుత్పన్న జ్ఞాత హోతా హై; ఉసకీ పర్యాయేం పూర్వ–పూర్వ పరిణామకే నాశరూప
ఔర ఉత్తర–ఉత్తర పరిణామకే ఉత్పాదరూప హోనేసే వినాశ–ఉత్పాదధర్మవాలీ [–వినాశ ఏవం ఉత్పాదరూప
ధర్మవాలీ] కహీ జాతీ హై, ఔర వే [పర్యాయేం] వస్తురూపసే ద్రవ్యసే అపృథగ్భూత హీ కహీ గఈ హై. ఇసలియే,
పర్యాయోంకే సాథ ఏకవస్తుపనేకే కారణ జన్మతా ఔర మరతా హోనే పర భీ జీవద్రవ్య సర్వదా అనుత్పన్న ఏవం
అవినష్ట హీ దేఖనా [–శ్రద్ధా కరనా]; దేవ మనుష్యాది పర్యాయేం ఉపజతీ హై ఔర వినష్ట హోతీ హైం క్యోంకి
వే క్రమవర్తీ హోనేసే ఉనకా స్వసమయ ఉపస్థిత హోతా హై ఔర బీత జాతా హై.. ౧౮..
గాథా ౧౯
అన్వయార్థః– [ఏవం] ఇసప్రకార [జీవస్య] జీవకో [సతః వినాశః] సత్కా వినాశ ఔర
[అసతః ఉత్పాదః] అసత్కా ఉత్పాద [న అస్తి] నహీం హై; [‘దేవ జన్మతా హైే ఔర మనుష్య మరతా హై’ –
ఐసా కహా జాతా హై ఉసకా యహ కారణ హై కి] [జీవానామ్] జీవోంకీ [దేవః మనుష్యః] దేవ, మనుష్య
[ఇతి గతినామ] ఐసా గతినామకర్మ [తావత్] ఉతనే హీ కాలకా హోతా హై.
--------------------------------------------------------------------------
౧. పూర్వ = పహలేకీ. ౨. ఉత్తర = బాదకీ
ఏ రీతే సత్–వ్యయ నే అసత్–ఉత్పాద హోయ న జీవనే;
సురనరప్రముఖ గతినామనో హదయుక్త కాళ జ హోయ ఛే. ౧౯.

Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version

౪౦
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
అత్ర సదసతోరవినాశానుత్పాదౌ స్థితిపక్షత్వేనోపన్యస్తౌ.
యది హి జీవో య ఏవ మ్రియతే స ఏవ జాయతే, య ఏవ జాయతే స ఏవ మ్రియతే, తదైవం సతో
వినాశోసత్ ఉత్పాదశ్చ నాస్తీతి వ్యవతిష్ఠతే. యత్తు దేవో జాయతే మనుష్యో మ్రియతే ఇతి వ్యపదిశ్యతే
తదవధృతకాలదేవమనుష్యత్వపర్యాయనిర్వర్తకస్య దేవమనుష్యగతినామ్నస్తన్మాత్రత్వాదవిరుద్ధమ్. యథా హి మహతో
వేణుదణ్డస్యైకస్య క్రమవృత్తీన్యనే కాని పర్వాణ్యాత్మీయాత్మీయప్రమాణావచ్ఛిన్నత్వాత్ పర్వాన్తరమగచ్ఛన్తి
స్వస్థానేషు భావభాజ్జి పరస్థానేష్వభావభాజ్జి భవన్తి, వేణుదణ్డస్తు సర్వేష్వపి పర్వస్థానేషు భావభాగపి
పర్వాన్తరసంబన్ధేన పర్వాన్తరసంబన్ధాభావాదభావభాగ్భవతి; తథా నిరవధిత్రి–కాలావస్థాయినో
జీవద్రవ్యస్యైకస్య క్రమవృత్తయోనేకేః మనుష్యత్వాదిపర్యాయా ఆత్మీయాత్మీయప్రమాణా–వచ్ఛిన్నత్వాత్
పర్యాయాన్తరమగచ్ఛన్తః స్వస్థానేషు భావభాజః పరస్థానేష్వభావభాజో భవన్తి, జీవద్రవ్యం తు
సర్వపర్యాయస్థానేషు భావభాగపి పర్యాయాన్తరసంబన్ధేన పర్యాయాన్తరసంబన్ధాభావాదభావభాగ్భవతి..౧౯..
-----------------------------------------------------------------------------
టీకాః– యహాఁ సత్కా అవినాశ ఔర అసత్కా అనుత్పాద ధ్రువతాకే పక్షసే కహా హై [అర్థాత్
ధ్రువతాకీ అపేక్షాసే సత్కా వినాశ యా అసత్కా ఉత్పాద నహీం హోతా–– ఐసా ఇస గాథామేం కహా హై].

యది వాస్తవమేం జో జీవ మరతా హై వహీ జన్మతా హై, జో జీవ జన్మతా హై వహీ మరతా హై, తో
ఇసప్రకార సత్కా వినాశ ఔర అసత్కా ఉత్పాద నహీం హై ఐసా నిశ్చిత హోతా హై. ఔర ‘దేవ జన్మతా హైే
ఔర మనుష్య మరతా హై’ ఐసా జో కహా జాతా హై వహ [భీ] అవిరుద్ధ హై క్యోంకి మర్యాదిత కాలకీ
దేవత్వపర్యాయ ఔర మనుష్యత్వపర్యాయకో రచనే వాలే దేవగతినామకర్మ ఔర మనుష్యగతినామకర్మ మాత్ర ఉతనే
కాల జితనే హీ హోతే హైం. జిసప్రకార ఏక బడే బాఁసకే క్ర్రమవర్తీ అనేక
పర్వ అపనే–అపనే మాపమేం
మర్యాదిత హోనేసే అన్య పర్వమేం న జాతే హుఏ అపనే–అపనే స్థానోంమేం భావవాలే [–విద్యమాన] హైం ఔర పర
స్థానోంమేం అభావవాలే [–అవిద్యమాన] హైం తథా బాఁస తో సమస్త పర్వస్థానోంమేం భావవాలా హోనేపర భీ అన్య
పర్వకే సమ్బన్ధ ద్వారా అన్య పర్వకే సమ్బన్ధకా అభావ హోనేసే అభావవాలా [భీ] హై; ఉసీప్రకార నిరవధి
త్రికాల స్థిత రహనేవాలే ఏక జీవద్రవ్యకీ క్రమవర్తీ అనేక మనుష్యత్వాదిపర్యాయ అపనే–అపనే మాపమేం
మర్యాదిత హోనేసే అన్య పర్యాయమేం న జాతీ హుఈ అపనే–అపనే స్థానోంమేం భావవాలీ హైం ఔర పర స్థానోంమేం
అభావవాలీ హైం తథా జీవద్రవ్య తో సర్వపర్యాయస్థానోమేం భావవాలా హోనే పర భీ అన్య పర్యాయకే సమ్బన్ధ ద్వారా
అన్య పర్యాయకే సమ్బన్ధకా అభావ హోనేసే అభావవాలా [భీ] హై.
--------------------------------------------------------------------------
౧. పర్వ=ఏక గాంఠసే దూసరీ గాంఠ తకకా భాగ; పోర.

Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౪౧
ణాణావరణాదీయా భావా జీవేణ సుట్ఠ అణుబద్ధా.
తేసిమభావం కిచ్చా
అభూదపువ్వో హవది సిద్ధో.. ౨౦..
జ్ఞానావరణాద్యా భావా జీవేన సుష్ఠు అనుబద్ధా.
తేషామభావం కుత్వాభూతపూర్వో భవతి సిద్ధః.. ౨౦..
-----------------------------------------------------------------------------
భావార్థః– జీవకో ధ్రౌవ్య అపేక్షాసే సత్కా వినాశ ఔర అసత్కా ఉత్పాద నహీం హై. ‘మనుష్య మరతా
హై ఔర దేవ జన్మతా హై’ –ఐసా జో కహా జాతా హై వహ బాత భీ ఉపర్యుక్త వివరణకే సాథ విరోధకో
ప్రాప్త నహీం హోతీ. జిసప్రకార ఏక బడే బాఁసకీ అనేక పోరేం అపనే–అపనే స్థానోంమేం విద్యమాన హైం ఔర
దూసరీ పోరోంకే స్థానోంమేం అవిద్యమాన హైం తథా బాఁస తో సర్వ పోరోంకే స్థానోంమేం అన్వయరూపసే విద్యమాన హోనే
పర భీ ప్రథమాది పోరకే రూపమేం ద్వితీయాది పోరమేం న హోనేసే అవిద్యమాన భీ కహా జాతా హై; ఉసీప్రకార
త్రికాల–అవస్థాయీ ఏక జీవకీ నరనారకాది అనేక పర్యాయేం అపనే–అపనే కాలమేం విద్యమాన హైం ఔర
దూసరీ పర్యాయోంకే కాలమేం అవిద్యమాన హైం తథా జీవ తో సర్వ పర్యాయోంమేం అన్వయరూపసే విద్యమాన హోనే పర భీ
మనుష్యాదిపర్యాయరూపసే దేవాదిపర్యాయమేం న హోనేసే అవిద్యమాన భీ కహా జాతా హై.. ౧౯..
గాథా ౨౦
అన్వయార్థః– [జ్ఞానావరణాద్యాః భావాః] జ్ఞానావరణాది భావ [జీవేన] జీవకే సాథ [సుష్ఠు] భలీ
భాఁతి [అనుబద్ధాః] అనుబద్ధ హై; [తేషామ్ అభావం కృత్వా] ఉనకా అభావ కరకే వహ [అభూతపూర్వః సిద్ధః]
అభూతపూర్వ సిద్ధ [భవతి] హోతా హై.
టీకాః– యహాఁ సిద్ధకో అత్యన్త అసత్–ఉత్పాదకా నిషేధ కియా హై. [అర్థాత్ సిద్ధత్వ హోనేసే
సర్వథా అసత్కా ఉత్పాద నహీం హోతా ఐసా కహా హై].
--------------------------------------------------------------------------
జ్ఞానావరణ ఇత్యాది భావో జీవ సహ అనుబద్ధ ఛే;
తేనో కరీనే నాశ, పామే జీవ సిద్ధి అపూర్వనే. ౨౦.

Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version

౪౨
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
అత్రాత్యన్తాసదుత్పాదత్వం సిద్ధస్య నిషిద్ధమ్.
యథా స్తోకకాలాన్వయిషు నామకర్మవిశేషోదయనిర్వృత్తేషు జీవస్య దేవాదిపర్యాయేష్వేకస్మిన్
స్వకారణనివృతౌ నివృత్తేభూతపూర్వ ఏవ చాన్యస్మిన్నుత్పన్నే నాసదుత్పత్తిః, తథా దీర్ధకాలా– న్వయిని
జ్ఞానావరణాదికర్మసామాన్యోదయనిర్వృత్తిసంసారిత్వపర్యాయే భవ్యస్య స్వకారణనివృత్తౌ నివృత్తే సుముత్పన్నే
చాభూతపూర్వే సిద్ధత్వపర్యాయే నాసదుత్పత్తిరితి. కిం చ–యథా ద్రాఘీయసి వేణుదణ్డే వ్యవహితా–
వ్యవహితవిచిత్రచిత్రకిర్మీరతాఖచితాధస్తనార్ధభాగే ఏకాన్తవ్యవహితసువిశుద్ధోర్ధ్వార్ధభాగేవతారితా
ద్రష్టిః సమన్తతో విచిత్రచిత్రకిర్మీరతావ్యాప్తిం పశ్యన్తీ సమునమినోతి తస్య సర్వత్రావిశుద్ధత్వం, తథా
క్వచిదపి జీవద్రవ్యే వ్యవహితావ్యవహితజ్ఞానావరణాదికర్మకిర్మీరతాఖచితబహుతరాధస్తనభాగే ఏకాన్త–
వ్యవహితసువిశుద్ధబహుతరోర్ధ్వభాగేవతారితా బుద్ధిః సమన్తతో జ్ఞానావరణాదికర్మకిర్మీరతావ్యాప్తి
వ్యవస్యన్తీ సమనుమినోతి తస్య సర్వత్రావిశుద్ధత్వమ్. యథా చ తత్ర వేణుదణ్డే వ్యాప్తిజ్ఞానాభాసని–
బన్ధనవిచిత్రచిత్ర కిర్మీరతాన్వయః తథా చ క్వచిజ్జీవద్రవ్యే జ్ఞానావర–
-----------------------------------------------------------------------------
జిసప్రకార కుఛ సమయ తక అన్వయరూపసే [–సాథ–సాథ] రహనే వాలీ, నామకర్మవిశేషకే ఉదయసే
ఉత్పన్న హోనేవాలీ జో దేవాదిపర్యాయేం ఉనమేంసే జీవకో ఏక పర్యాయ స్వకారణకీ నివృత్తి హోనేపర నివృత్త హో
తథా అన్య కోఈ అభూతపూర్వ పర్యాయహీ ఉత్పన్నహో, వహాఁ అసత్కీ ఉత్పత్తి నహీం హై; ఉసీప్రకార దీర్ధ కాల
తక అన్వయరూపసే రహనేవాలీ, జ్ఞానవరణాదికర్మసామాన్యకే ఉదయసే ఉత్పన్న హోనేవాలీ సంసారిత్వపర్యాయ
భవ్యకో స్వకారణకీ నివృత్తి హోనే పర నివృత్త హో ఔర అభూతపూర్వ [–పూర్వకాలమేం నహీం హుఈ ఐసీ]
సిద్ధత్వపర్యాయ ఉత్పన్న హో, వహాఁ అసత్కీ ఉత్పత్తి నహీం హై.
పునశ్చ [విశేష సమఝాయా జాతా హై.]ః–
జిస ప్రకార జిసకా విచిత్ర చిత్రోంసే చిత్రవిచిత్ర నీచేకా అర్ధ భాగ కుఛ ఢఁకాహుఆ ఔర కుఛ
బిన ఢఁకా హో తథా సువిశుద్ధ [–అచిత్రిత] ఊపరకా అర్ధ భాగ మాత్ర ఢఁకా హుఆ హీ హో ఐసే బహుత లంబే
బాఁస పర ద్రష్టి డాలనేసే వహ ద్రష్టి సర్వత్ర విచిత్ర చత్రోంసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకీ వ్యాప్తికా నిర్ణయ కరతీ
హుఈ ‘వహ బాఁస సర్వత్ర అవిశుద్ధ హై [అర్థాత్ సమ్పూర్ణ రంగబిరంగా హై]’ ఐసా అనుమాన కరతీ హై;
ఉసీప్రకార జిసకా జ్ఞానావరణాది కర్మోంసే హుఆ చిత్రవిచిత్రతాయుక్త [–వివిధ విభావపర్యాయవాలా]
బహుత బడా నీచేకా భాగ కుఛ ఢఁకా హుఆ ఔర కుఛ బిన ఢఁకా హై తథా సువిశుద్ధ [సిద్ధపర్యాయవాలా],
బహుత బడా ఊపరకా భాగ మాత్ర ఢఁకా హుఆ హీ హై ఐసే కిసీ జీవద్రవ్యమేం బుద్ధి లగానేసే వహ బుద్ధి సర్వత్ర
జ్ఞానావరణాది కర్మసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకీ వ్యాప్తికా నిర్ణయ కరతీ హుఈ ‘వహ జీవ సర్వత్ర అవిశుద్ధ హై
[అర్థాత్ సమ్పూర్ణ సంసారపర్యాయవాలా హై]’ ఐసా అనుమాన కరతీ హై. పునశ్చ జిస ప్రకార ఉస బాఁసమేం
వ్యాప్తిజ్ఞానాభాసకా కారణ [నీచేకే ఖులే భాగమేం] విచిత్ర చిత్రోంసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకా అన్వయ [–
సంతతి, ప్రవాహ] హై, ఉసీప్రకార ఉస జీవద్రవ్యమేం వ్యాప్తిజ్ఞానాభాసకా కారణ [నిచేకే ఖులే భాగమేం]

Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౪౩
ణాదికర్మకిర్మీరతాన్వయః. యథైవ చ తత్ర వేణుదణ్డే విచిత్రచిత్రకిర్మీరతాన్వయాభావాత్సువిశుద్ధత్వం, తథైవ
చ క్వచిజ్జీవద్రవ్యే జ్ఞానవరణాదికర్మ కిర్మీరతాన్వయాభావాదాప్తాగమసమ్యగనుమానాతీన్ద్రియ–
జ్ఞానపరిచ్ఛిన్నాత్సిద్ధత్వమితి.. ౨౦..
-----------------------------------------------------------------------------
జ్ఞానావరణాది కర్మసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకా అన్వయ హై. ఔర జిస ప్రకార బాంఁసమేం [ఉపరకే భాగమేం]
సువిశుద్ధపనా హై క్యోంకి [వహాఁ] విచిత్ర చిత్రోంసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకే అన్వయకా అభావ హై, ఉసీప్రకార
ఉస జీవద్రవ్యమేం [ఉపరకే భాగమేం] సిద్ధపనా హై క్యోంకి [వహాఁ] జ్ఞానావరణాది కర్మసే హుఏ
చిత్రవిచిత్రపనేకే అన్వయకా అభావ హై– కి జో అభావ ఆప్త– ఆగమకే జ్ఞానసే సమ్యక్ అనుమానజ్ఞానసే
ఔర అతీన్ద్రియ జ్ఞానసే జ్ఞాత హోతా హై.
భావార్థః– సంసారీ జీవకీ ప్రగట సంసారీ దశా దేఖకర అజ్ఞానీ జీవకో భ్రమ ఉత్పన్న హోతా హై కి
– ‘జీవ సదా సంసారీ హీ రహతా హై, సిద్ధ హో హీ నహీం సకతా; యది సిద్ధ హో తో సర్వథా అసత్–
ఉత్పాదకా ప్రసంగ ఉపస్థిత హో.’ కిన్తు అజ్ఞానీకీ యహ బాత యోగ్య నహీం హై.
జిస ప్రకార జీవకో దేవాదిరూప ఏక పర్యాయకే కారణకా నాశ హోనే పర ఉస పర్యాయకా నాశ
హోకర అన్య పర్యాయకీ ఉత్పన్న హోతీ హై, జీవద్రవ్య తో జో హై వహీ రహతా హై; ఉసీ ప్రకార జీవకో
సంసారపర్యాయకే కారణభూత మోహరాగద్వేషాదికా నాశ హోనే పర సంసారపర్యాయకా నాశ హోకర సిద్ధపర్యాయ
ఉత్పన్న హోతీ హై, జీవద్రవ్య తో జో హై వహీ రహతా హై. సంసారపర్యాయ ఔర సిద్ధపర్యాయ దోనోం ఏక హీ
జీవద్రవ్యకీ పర్యాయేం హైం.
పునశ్చ, అన్య ప్రకారసే సమఝాతే హైంః– మాన లో కి ఏక లంబా బాఁస ఖడా రఖా గయా హై;
ఉసకా నీచేకా కుఛ భాగ రంగబిరంగా కియా గయా హై ఔర శేష ఉపరకా భాగ అరంగీ [–స్వాభావిక
శుద్ధ] హై. ఉస బాఁసకే రంగబిరంగే భాగమేంసే కుఛ భాగ ఖులా రఖా గయా హై ఔర శేష సారా రంగబిరంగా
భాగ ఔర పూరా అరంగీ భాగ ఢక దియా గయా హై. ఉస బాఁసకా ఖులా భాగ రంగబిేరంగా దేఖకర అవిచారీ
జీవ ‘జహాఁ–జహాఁ బాఁస హో వహాఁ–వహాఁ రంగబిరంగీపనా హోతా హై’ ఐసీ వ్యాప్తి [–నియమ,
అవినాభావసమ్బన్ధ] కీ కల్పనా కర లేతా హై ఔర ఐసే మిథ్యా వ్యాప్తిజ్ఞాన ద్వారా ఐసా అనుమాన ఖీంచ
లేతా హై కి ‘నీచేసే ఉపర తక సారా

Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version

౪౪
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
ఏవం భావమభావం భావాభావం అభావభావం చ.
గుణపజ్జయేహిం సహిదో సంసరమాణో కుణది జీవో.. ౨౧..
ఏవం భావమభావం భావాభావమభావభావం చ.
గుణపర్యయైః సహితః సంసరన్ కరోతి జీవః.. ౨౧..
-----------------------------------------------------------------------------
బాఁస రంగబిరంగా హై.’ యహ అనుమాన మిథ్యా హై; క్యోంకి వాస్తవమేం తో ఉస బాఁసకే ఊపరకా భాగ
రంగబిరంగేపనేకే అభావవాలా హై, అరంగీ హై. బాఁసకే ద్రష్టాంతకీ భాఁతి–కోఈ ఏక భవ్య జీవ హై; ఉసకా
నీచేకా కుఛ భాగ [అర్థాత్ అనాది కాలసే వర్తమాన కాల తకకా ఔర అముక భవిష్య కాల తకకా
భాగ] సంసారీ హై ఔర ఊపరకా అనన్త భాగ సిద్ధరూప [–స్వాభావిక శుద్ధ] హై. ఉస జీవకే
సంసారీ భాగమేం సే కుఛ భాగ ఖులా [ప్రగట] హై ఔర శేష సారా సంసారీ భాగ ఔర పూరా సిద్ధరూప భాగ
ఢఁకా హుఆ [అప్రగట] హైే. ఉస జీవకా ఖులా [ప్రగట] భాగ సంసారీ దేఖకర అజ్ఞానీ జీవ ‘జహాఁ–
జహాఁ జీవ హో వహాఁ–వహాఁ సంసారీపనా హై’ ఐసీ వ్యాప్తికీ కల్పనా కర లేతా హై ఔర ఐసే మిథ్యా
వ్యాప్తిజ్ఞాన ద్వారా ఐసా అనుమాన కరతా హై కి ‘అనాది–అనన్త సారా జీవ సంసారీ హై.’ యహ అనుమాన
మిథ్యా హైే; క్యోంకి ఉస జీవకా ఉపరకా భాగ [–అముక భవిష్య కాలకే బాదకా అనన్త భాగ]
సంసారీపనేకే అభావవాలా హై, సిద్ధరూప హై– ఐసా సర్వజ్ఞప్రణీత ఆగమకే జ్ఞానసే, సమ్యక్ అనుమానజ్ఞానసే
తథా అతీన్ద్రియ జ్ఞానసే స్పష్ట జ్ఞాత హోతా హై.
ఇస తరహ అనేక ప్రకారసే నిశ్చిత హోతా హై కి జీవ సంసారపర్యాయ నష్ట కరకే సిద్ధరూపపర్యాయరూప
పరిణమిత హో వహాఁ సర్వథా అసత్కా ఉత్పాద నహీం హోతా.. ౨౦..
--------------------------------------------------------------------------
గుణపర్యయే సంయుక్త జీవ సంసరణ కరతో ఏ రీతే
ఉద్భవ, విలయ, వలీ భావ–విలయ, అభావ–ఉద్భవనే కరే. ౨౧.

Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౪౫
జీవస్యోత్పాదవ్యయసదుచ్ఛేదాసదుత్పాదకర్తృత్వోపపత్త్యుపసంహారోయమ్.
ద్రవ్యం హి సర్వదావినష్టానుత్పన్నమామ్నతమ్ తతో జీవద్రవ్యస్య ద్రవ్యరూపేణ నిత్యత్వముపన్యస్తమ్ తస్యైవ
దేవాదిపర్యాయరూపేణ ప్రాదుర్భవతో భావకర్తృత్వముక్తం; తస్యైవ చ మనుష్యాదిపర్యాయరూపేణ
వ్యయతోభావకర్తృత్వమాఖ్యాతం; తస్యైవ చ సతో దేవాదిపర్యాయస్యోచ్ఛేదమారభమాణస్య భావాభావ–
కర్తృత్వముదితం; తస్యైవ చాసతః పునర్మనుష్యాదిపర్యాయస్యోత్పాదమారభమాణస్యాభావభావకర్తృత్వమభిహితమ్
సర్వమిదమనవద్యం ద్రవ్యపర్యాయాణామన్యతరగుణముఖ్యత్వేన వ్యాఖ్యానాత్ తథా హి–యదా జీవః పర్యాయ–గుణత్వేన
ద్రవ్యముఖ్యత్వేన వివక్ష్యతే తదా నోత్పద్యతే, న వినశ్యతి, న చ క్రమవృత్త్యావర్తమానత్వాత్
-----------------------------------------------------------------------------
గాథా ౨౧
అన్వయార్థః– [ఏవమ్] ఇసప్రకార [గుణపర్యయైః సహిత] గుణపర్యాయ సహిత [జీవః] జీవ [సంసరన్]
సంసరణ కరతా హుఆ [భావమ్] భావ, [అభావమ్] అభావ, [భావాభావమ్] భావాభావ [చ] ఔర
[అభావభావమ్] అభావభావకో [కరోతి] కరతా హై.
టీకాః– యహ, జీవ ఉత్పాద, వ్యయ, సత్–వినాశ ఔర అసత్–ఉత్పాదకా కర్తృత్వ హోనేకీ
సిద్ధిరూప ఉపసంహార హై.
ద్రవ్య వాస్తవమేం సర్వదా అవినష్ట ఔర అనుత్పన్న ఆగమమేం కహా హై; ఇసలియే జీవద్రవ్యకో ద్రవ్యరూపసే
నిత్యపనా కహా గయా. [౧] దేవాదిపర్యాయరూపసే ఉత్పన్న హోతా హై ఇసలియే ఉసీకో [–జీవద్రవ్యకో హీ]
భావకా [–ఉత్పాదకా] కర్తృత్వ కహా గయా హై; [౨] మనుష్యాదిపర్యాయరూపసే నాశకో ప్రాప్త హోతా హై
ఇసలియే ఉసీకో అభావకా [–వ్యయకా] కర్తృత్వ కహా గయా హై; [౩] సత్ [విద్యమాన] దేవాదిపర్యాయకా
నాశ కరతా హై ఇసలియే ఉసీకో భావాభావకా [–సత్కే వినాశకా] కర్తృత్వ కహా గయా హై; ఔర [౪]
ఫిరసే అసత్ [–అవిద్యమాన] మనుష్యాదిపర్యాయకా ఉత్పాద కరతా హై ఇసలియే ఉసీకో అభావభావకా [–
అసత్కే ఉత్పాదకా] కర్తృత్వ కహా గయా హై.
–యహ సబ నిరవద్య [నిర్దోష, నిర్బాధ, అవిరుద్ధ] హై, క్యోంకి ద్రవ్య ఔర పర్యాయోమేంసే ఏకకీ
గౌణతాసే ఔర అన్యకీ ముఖ్యతాసే కథన కియా జాతా హై. వహ ఇస ప్రకార హైః––

Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version

౪౬
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
సత్యపర్యాయజాతముచ్ఛినత్తి, నాసదుత్పాదయతి యదా తు ద్రవ్యగుణత్వేన పర్యాయముఖ్యత్వేన వివక్ష్యతే తదా
ప్రాదుర్భవతి, వినశ్యతి, సత్పర్యాయజాతమతివాహితస్వకాలముచ్ఛినత్తి, అసదుపస్థిత–స్వకాలముత్పాద
యతి చేతి. స ఖల్వయం ప్రసాదోనేకాన్తవాదస్య యదీద్రశోపి విరోధో న విరోధః..౨౧..
ఇతి షడ్ద్రవ్యసామాన్యప్రరూపణా.
జీవా పుగ్గలకాయా ఆయాసం అత్థికాఇయా సేసా.
అమయా అత్థిత్తమయా కారణభుదా
హి లోగస్స.. ౨౨..
జీవాః పుద్గలకాయా ఆకాశమస్తికాయౌ శేషౌ.
అమయా అస్తిత్వమయాః కారణభూతా హి లోకస్య.. ౨౨..
-----------------------------------------------------------------------------
జబ జీవ, పర్యాయకీ గౌణతాసే ఔర ద్రవ్యకీ ముఖ్యతాసే వివక్షిత హోతా హై తబ వహ [౧] ఉత్పన్న
నహీం హోతా, [౨] వినష్ట నహీం హోతా, [౩] క్రమవృత్తిసే వర్తన నహీం కరతా ఇసలియే సత్ [–విద్యమాన]
పర్యాయసమూకోే వినష్ట నహీం కరతా ఔర [౪] అసత్కో [–అవిద్యమాన పర్యాయసమూహకో] ఉత్పన్న నహీం
కరతా; ఔర జబ జీవ ద్రవ్యకీ గౌణతాసే ఔర పర్యాయకీ ముఖ్యతాసే వివక్షిత హోతా హై తబ వహ [౧]
ఉపజతా హై, [౨] వినష్ట హోతా హై, [౩] జిసకా స్వకాల బీత గయా హై ఐసే సత్ [–విద్యమాన]
పర్యాయసమూహకో వినష్ట కరతా హై ఔర [౪] జిసకా స్వకాల ఉపస్థిత హుఆ హై [–ఆ పహుఁచా హై] ఐసే
అసత్కో [–అవిద్యమాన పర్యాయసమూహకో] ఉత్పన్న కరతా హై.
వహ ప్రసాద వాస్తవమేం అనేకాన్తవాదకా హై కి ఐసా విరోధ భీ [వాస్తవమేం] విరోధ నహీం హై.. ౨౧..
ఇసప్రకార షడ్ద్రవ్యకీ సామాన్య ప్రరూపణా సమాప్త హుఈ.
గాథా ౨౨

అన్వయార్థః–
[జీవాః] జీవ, [పుద్గలకాయాః] పుద్గలకాయ, [ఆకాశమ్] ఆకాశ ఔర [శేషౌ
అస్తికాయౌ] శేష దో అస్తికాయ [అమయాః] అకృత హైం, [అస్తిత్వమయాః] అస్తిత్వమయ హైం ఔర [హి]
వాస్తవమేం [లోకస్య కారణభూతాః] లోకకే కారణభూత హైం.
టీకాః– యహాఁ [ఇస గాథామేం], సామాన్యతః జినకా స్వరూప [పహలే] కహా గయా హై ఐసే ఛహ
ద్రవ్యోంమేంసే పాఁచకో అస్తికాయపనా స్థాపిత కియా గయా హై.
--------------------------------------------------------------------------
జీవద్రవ్య, పుద్దగలకాయ, నభ నే అస్తికాయో శేష బే
అణుకృతక ఛే, అస్తిత్వమయ ఛే, లోకకారణభూత ఛే. ౨౨.

Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౪౭
అత్ర సామాన్యేనోక్తలక్షణానాం షణ్ణాం ద్రవ్యాణాం మధ్యాత్పశ్చానామస్తికాయత్వం వ్యవస్థాపితమ్.
అకృతత్వాత్ అస్తిత్వమయత్వాత్ విచిత్రాత్మపరిణతిరూపస్య లోకస్య కారణత్వాచ్చాభ్యుపగమ్యమానేషు
షట్సు దవ్యేషు జీవపుద్గలాకాశధర్మాధర్మాః ప్రదేశప్రచయాత్మకత్వాత్ పఞ్చాస్తికాయాః. న ఖలు
కాలస్తదభావాదస్తికాయ ఇతి సామర్థ్యాదవసీయత ఇతి.. ౨౨..
సబ్భావసభావాణం జీవాణం తహ య పోగ్గలాణం చ.
పరియట్టణసంభూదో కాలో ణియమేణ పణ్ణత్తో.. ౨౩..
సద్భావస్వభావానాం జీవానాం తథైవ పుద్గలానాం చ.
పరివర్తనసమ్భూతః కాలో నియమేన ప్రజ్ఞప్త.. ౨౩..
అత్రాసితకాయత్వేనానుక్తస్యాపి కాలస్యార్థాపన్నత్వం ద్యోతితమ్.
-----------------------------------------------------------------------------
అకృత హోనేసే, అస్తిత్వమయ హోనేసే ఔర అనేక ప్రకారకీ అపనీ పరిణతిరూప లోకకే కారణ
హోనేసే జో స్వీకార [–సమ్మత] కియే గయే హైం ఐసే ఛహ ద్రవ్యోంమేం జీవ, పుద్గల, ఆకాశ, ధర్మ ఔర
అధర్మ ప్రదేశప్రచయాత్మక [–ప్రదేశోంకే సమూహమయ] హోనేసే వే పాఁచ అస్తికాయ హైం. కాలకో
ప్రదేశప్రచయాత్మకపనేకా అభావ హోనేసే వాస్తవమేం అస్తికాయ నహీం హైం ఐసా [బినా–కథన కియే భీ]
సామర్థ్యసే నిశ్చిత హోతా హై.. ౨౨..
గాథా ౨౩
అన్వయార్థః– [సద్భావస్వభావానామ్] సత్తాస్వభావవాలే [జీవానామ్ తథా ఏవ పుద్గలానామ్ చ] జీవ
ఔర పుద్గలోంకే [పరివర్తనసమ్భూతః] పరివర్తనసే సిద్ధ హోనే వాలే [కాలః] ఐసా కాల [నియమేన
ప్రజ్ఞప్తః] [సర్వజ్ఞోం ద్వారా] నియమసే [నిశ్చయసే] ఉపదేశ దియా గయా హై.
టీకాః– కాల అస్తికాయరూపసే అనుక్త [–నహీం కహా గయా] హోనే పర భీ ఉసే అర్థపనా
[పదార్థపనా] సిద్ధ హోతా హై ఐసా యహాఁ దర్శాయా హై.
--------------------------------------------------------------------------
౧. లోక ఛహ ద్రవ్యోంకే అనేకవిధ పరిణామరూప [–ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యరూప] హైే; ఇసలియే ఛహ ద్రవ్య సచముచ లోకకే
కారణ హైం.
సత్తాస్వభావీ జీవ నే పుద్గల తణా పరిణమనథీ
ఛే సిద్ధి జేనీ, కాల తే భాఖ్యో జిణందే నియమథీ . ౨౩.

Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version

౪౮
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
ఇహ హి జీవానాం పుద్గలానాం చ సత్తాస్వభావత్వాదస్తి ప్రతిక్షణముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైకవృత్తిరూపః పరిణామః. స
ఖలు సహకారికారణసద్భావే ద్రష్టః, గతిస్థిత్యవగాహపరిణామవత్. యస్తు సహకారికారణం స కాలః.
తత్పరిణామాన్యథానుపపతిగమ్యమానత్వాదనుక్తోపి నిశ్చయకాలో–స్తీతి నిశ్చీయతే. యస్తు
నిశ్చయకాలపర్యాయరూపో వ్యవహారకాలః స జీవపద్గలపరిణామేనాభి–వ్యజ్యమానత్వాత్తదాయత్త ఏవాభిగమ్యత
ఏవేతి.. ౨౩..
-----------------------------------------------------------------------------
ఇస జగతమేం వాస్తవమేం జీవోంకో ఔర పుద్గలోంకో సత్తాస్వభావకే కారణ ప్రతిక్షణ
ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యకీ ఏకవృత్తిరూప పరిణామ వర్తతా హై. వహ [–పరిణామ] వాస్తవమేం సహకారీ కారణకే
సద్భావమేం దిఖాఈ దేతా హై, గతి–స్థిత–అవగాహపరిణామకీ భాఁతి. [జిసప్రకార గతి, స్థితి ఔర
అవగాహరూప పరిణామ ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశరూప సహకారీ కారణోంకే సద్భావమేం హోతే హైం, ఉసీ ప్రకార
ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యకీ ఏకతారూప పరిణామ సహకారీ కారణకే సద్భావమేం హోతే హైం.] యహ జో సహకారీ
కారణ సో కాల హై.
జీవ–పుద్గలకే పరిణామకీ అన్యథా అనుపపత్తి ద్వారా జ్ఞాత హోతా హై ఇసలిఏ,
నిశ్చయకాల–[అస్తికాయరూపసే] అనుక్త హోనే పర భీ–[ద్రవ్యరూపసే] విద్యమాన హై ఐసా నిశ్చిత హోతా హై.
ఔర జో నిశ్చయకాలకీ పర్యాయరూప వ్యవహారకాల వహ, జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామసే వ్యక్త [–గమ్య]
హోతా హై ఇసలియే అవశ్య తదాశ్రిత హీ [–జీవ తథా పుద్గలకే పరిణామకే ఆశ్రిత హీ] గినా జాతా హై
..౨౩..
--------------------------------------------------------------------------
౧. యద్యపి కాలద్రవ్య జీవ–పుద్గలోంకే పరిణమాకే అతిరిక్త ధర్మాస్తికాయాదికే పరిణామకో భీ నిమిత్తభూత హై
తథాపి జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామ స్పష్ట ఖ్యాలమేం ఆతే హైం ఇసలియే కాలద్రవ్యకో సిద్ధ కరనేమేం మాత్ర ఉన దోకే
పరిణామకీ హీ బాత లీ గఈ హై.
౨. అన్యథా అనుపపత్తి = అన్య కిసీ ప్రకారసే నహీం హో సకతా. [జీవ– పుద్గలోంకే ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మక
పరిణామ అర్థాత్ ఉనకీ సమయవిశిష్ట వృత్తి. వహ సమయవిశిష్ట వృత్తి సమయకో ఉత్పన్న కరనేవాలే కిసీ పదార్థకే
బినా [–నిశ్చయకాలకే బినా] నహీం హో సకతీ. జిసప్రకార ఆకాశ బినా ద్రవ్య అవగాహన ప్రాప్త నహీం కర
సకతే అర్థాత్ ఉనకా విస్తార [తిర్యకపనా] నహీం హో సకతా ఉసీ ప్రకార నిశ్చయకాల బినా ద్రవ్య పరిణామకో
ప్రాప్త నహీం హో సకతే అర్థాత్ ఉనకో ప్రవాహ [ఊర్ధ్వపనా] నహీం హో సకతా. ఇస ప్రకార నిశ్చయకాలకే అస్తిత్వ
బినా [అర్థాత్ నిమిత్తభూత కాలద్రవ్యకే సద్భావ బినా] అన్య కిసీ ప్రకార జీవ–పుద్గలకే పరిణామ బన నహీం
సకతే ఇసలియే ‘నిశ్చయకాల విద్యమాన హై’ ఐసా జ్ఞాత హోతా హై– నిశ్చిత హోతా హై.]

Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౪౯
వవగదపణవణ్ణరసో వవగదదోగంధఅట్ఠఫాసో య.
అగురులహుగో అముత్తో వట్టణలక్ఖో య కాలో త్తి.. ౨౪..
వ్యపగతపశ్చవర్ణరసో వ్యపగతద్విగన్ధాష్టస్పర్శశ్చ.
అగురులఘుకో అమూర్తో వర్తనలక్షణశ్చ కాల ఇతి.. ౨౪..
-----------------------------------------------------------------------------
గాథా ౨౪
అన్వయార్థః– [కాలః ఇతి] కాల [నిశ్చయకాల] [వ్యపగతపఞ్చవర్ణరసః] పాఁచ వర్ణ ఔర పాఁచ రస
రహిత, [వ్యపగతద్విగన్ధాష్టస్పర్శః చ] దో గంధ ఔర ఆఠ స్పర్శ రహిత, [అగురులఘుకః ] అగురులఘు,
[అమూర్తః] అమూర్త [చ] ఔర [వర్తనలక్షణః] వర్తనాలక్షణవాలా హై.
భావార్థః– యహాఁ నిశ్చయకాలకా స్వరూప కహా హై.
లోకాకాశకే ప్రత్యేక ప్రదేశమేం ఏక–ఏక కాలాణు [కాలద్రవ్య] స్థిత హై. వహ కాలాణు
[కాలద్రవ్య] సో నిశ్చయకాల హై. అలోకాకాశమేం కాలాణు [కాలద్రవ్య] నహీం హై.
వహ కాల [నిశ్చయకాల] వర్ణ–గంధ–రస–స్పర్శ రహిత హై, వర్ణాది రహిత హోనేసే అమూర్త హై ఔర
అమూర్త హోనేసే సూక్ష్మ, అతన్ద్రియజ్ఞానగ్రాహ్య హై. ఔర వహ షట్గుణహానివృద్ధిసహిత అగురులఘుత్వస్వభావవాలా
హై. కాలకా లక్షణ వర్తనాహేతుత్వ హై; అర్థాత్ జిస ప్రకార శీతఋతుమేం స్వయం అధ్యయనక్రియా కరతే హుఏ
పురుషకో అగ్ని సహకారీ [–బహిరంగ నిమిత్త] హై ఔర జిస ప్రకార స్వయం ఘుమనే కీ క్రియా కరతే హుఏ
కుమ్భారకే చాకకో నీచేకీ కీలీ సహకారీ హై ఉసీ ప్రకార నిశ్చయసే స్వయమేవ పరిణామకో ప్రాప్త జీవ–
పుద్గలాది ద్రవ్యోంకో [వ్యవహారసే] కాలాణురూప నిశ్చయకాల బహిరంగ నిమిత్త హై.
ప్రశ్నః– అలోకమేం కాలద్రవ్య నహీం హై వహాఁ ఆకాశకీ పరిణతి కిస ప్రకార హో సకతీ హై?
--------------------------------------------------------------------------
శ్రీ అమృతచద్రాచార్యదేవనే ఇస ౨౪వీం గాథాకీ టీకా లిఖీ నహీం హై ఇసలిఏ అనువాదమేం అన్వయార్థకే బాద తురన్త
భావార్థ లిఖా గయా హై.

రసవర్ణపంచక స్పర్శ–అష్టక, గంధయుగల విహీన ఛే,
ఛే మూర్తిహీన, అగురులఘుక ఛే, కాళ వర్తనలింగ ఛే. ౨౪.

Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version

౫౦
] పంచాస్తికాయసంగ్రహ
[భగవానశ్రీకున్దకున్ద
సమఓ ణిమిసో కట్ఠా కలా య ణాలీ తదో దివారత్తీ.
మాసోదుఅయణసంవచ్ఛరో త్తి
కాలో పరాయత్తో.. ౨౫..
సమయో నిమిషః కాష్ఠా కలా చ నాలీ తతో దివారాత్ర.
మాసర్త్వయనసంవత్సరమితి కాలః పరాయత్త.. ౨౫..
అత్ర వ్యవహారకాలస్య కథంచిత్పరాయత్తత్వం ద్యోతితమ్.
పరమాణుప్రచలనాయత్తః సమయః. నయనపుటఘటనాయత్తో నిమిషః. తత్సంఖ్యావిశేషతః కాష్ఠా కలా నాలీ
-----------------------------------------------------------------------------
ఉత్తరః– జిస ప్రకార లటకతీ హుఈ లమ్బీ డోరీకో, లమ్బే బాఁసకో యా కుమ్హారకే చాకకో ఏక హీ
స్థాన పర స్పర్శ కరనే పర సర్వత్ర చలన హోతా హై, జిస ప్రకార మనోజ్ఞ స్పర్శనేన్ద్రియవిషయకా అథవా
రసనేన్ద్రియవిషయకా శరీరకే ఏక హీ భాగమేం స్పర్శ హోనే పర భీ సమ్పూర్ణ ఆత్మామేం సుఖానుభవ హోతా హై
ఔర జిస ప్రకార సర్పదంశ యా వ్రణ [ఘావ] ఆది శరీరకే ఏక హీ భాగమేం హోనే పర భీ సమ్పూర్ణ ఆత్మామేం
దుఃఖవేదనా హోతీ హై, ఉసీ ప్రకార కాలద్రవ్య లోకాకాశమేం హీ హోనే పర భీ సమ్పూర్ణ ఆకాశమేం పరిణతి
హోతీ హై క్యోంకి ఆకాశ అఖణ్డ ఏక ద్రవ్య హై.

యహాఁ యహ బాత ముఖ్యతః ధ్యానమేం రఖనా చాహియే కి కాల కిసీ ద్రవ్యకో పరిణమిత నహీం కరతా,
సమ్పూర్ణ స్వతంత్రతాసే స్వయమేవ పరిణమిత హోనేవాలే ద్రవ్యోంకో వహ బాహ్యనిమిత్తమాత్ర హై .

ఇస ప్రకార నిశ్చయకాలకా స్వరూప దర్శాయా గయా.. ౨౪..
గాథా ౨౫
అన్వయార్థః– [సమయః] సమయ, [నిమిషః] నిమేష, [కాష్ఠా] కాష్ఠా, [కలా చ] కలా, [నాలీ]
ఘడీ, [తతః దివారాత్రః] అహోరాత్ర, [–దివస], [మాసర్త్వయనసంవత్సరమ్] మాస, ఋతు, అయన ఔర వర్ష
– [ఇతి కాలః] ఐసా జో కాల [అర్థాత్ వ్యవహారకాల] [పరాయత్తః] వహ పరాశ్రిత హై.
టీకాః– యహాఁ వ్యవహారకాలకా కథంచిత్ పరాశ్రితపనా దర్శాయా హై.
పరమాణుకే గమనకే ఆశ్రిత సమయ హై; ఆంఖకే మిచనేకే ఆశ్రిత నిమేష హై; ఉసకీ [–నిమేషకీ]
అముక సంఖ్యాసే కాష్ఠా, కలా ఔర ఘడీ హోతీ హై; సూర్యకే గమనకే ఆశ్రిత అహోరాత్ర హోతా హై; ఔర
ఉసకీ [–అహోరాత్రకీ] అముక సంఖ్యాసే మాస, ఋతు, అయన ఔర వర్ష హోతే హైం. –ఐసా వ్యవహారకాల

Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన
[
౫౧
చ. గగనమణిగమనాయత్తో దివారాత్రః. తత్సంఖ్యావిశేషతః మాసః, ఋతుః అయనం, సంవత్సరమితి.
ఏవంవిధో హి వ్యవహారకాలః కేవలకాలపర్యాయమాత్రత్వేనావధారయితుమశక్యత్వాత్ పరాయత్త ఇత్యుపమీయత
ఇతి.. ౨౫..
ణత్థి చిరం వా ఖిప్పం మత్తారహిదం తు సా వి ఖలు మత్తా.
పోగ్గలదవ్వేణ
విణా తమ్హా కాలో పడ్డచ్చభవో.. ౨౬..
నాస్తి చిరం వా క్షిప్రం మాత్రారహితం తు సాపి ఖలు మాత్రా.
పుద్గలద్రవ్యేణ వినా తస్మాత్కాల ప్రతీత్యభవః.. ౨౬..
-----------------------------------------------------------------------------
కేవల కాలకీ పర్యాయమాత్రరూపసే అవధారనా అశకయ హోనసే [అర్థాత్ పరకీ అపేక్షా బినా– పరమాణు,
ఆంఖ, సూర్య ఆది పర పదార్థోకీ అపేక్షా బినా–వ్యవహారకాలకా మాప నిశ్చిత కరనా అశకయ హోనేసే]
ఉసే ‘పరాశ్రిత’ ఐసీ ఉపమా దీ జాతీ హై.
భావార్థః– ‘సమయ’ నిమిత్తభూత ఐసే మంద గతిసే పరిణత పుద్గల–పరమాణు ద్వారా ప్రగట హోతా హై–
మాపా జాతా హై [అర్థాత్ పరమాణుకో ఏక ఆకాశప్రదేశసే దూసరే అనన్తర ఆకాశప్రదేశమేం మందగతిసే జానేమేం
జో సమయ లగే ఉసే సమయ కహా జాతా హై]. ‘నిమేష’ ఆఁఖకే మిచనేసే ప్రగట హోతా హై [అర్థాత్ ఖులీ
ఆఁఖకే మిచనేమేం జో సమయ లగే ఉసే నిమేష కహా జాతా హై ఔర వహ ఏక నిమేష అసంఖ్యాత సమయకా
హోతా హై]. పన్ద్రహ నిమేషకా ఏక ‘కాష్ఠా’, తీస కాష్ఠాకీ ఏక ‘కలా’, బీససే కుఛ అధిక కలాకీ
ఏక ‘ఘడీ’ ఔర దో ఘడీకా ఏక ‘మహూర్త బనతా హై]. ‘అహోరాత్ర’ సూర్యకే గమనసే ప్రగట హోతా హై [ఔర
వహ ఏక అహోరాత్ర తీస ముహూర్తకా హోతా హై] తీస అహోరాత్రకా ఏక ‘మాస’, దో మాసకీ ఏక ‘ఋతు’
తీన ఋతుకా ఏక ‘అయన’ ఔర దో అయనకా ఏక ‘వర్ష’ బనతా హై. – యహ సబ వ్యవహారకాల హైే.
‘పల్యోపమ’, ‘సాగరోపమ’ ఆది భీ వ్యవహారకాలకే భేద హైం.
ఉపరోక్త సమయ–నిమేషాది సబ వాస్తవమేం మాత్ర నిశ్చయకాలకీ హీ [–కాలద్రవ్యకీ హీ] పర్యాయేం హైం
పరన్తు వే పరమాణు ఆది ద్వారా ప్రగట హోతీ హైం ఇసలియే [అర్థాత్ పర పదార్థోం ద్వారా మాపీ సకతీ హైం
ఇసలియే] ఉన్హేం ఉపచారసే పరాశ్రిత కహా జాతా హై.. ౨౫..
--------------------------------------------------------------------------

‘చిర’ ‘శీధ్ర’ నహి మాత్రా బినా, మాత్రా నహీం పుద్గల బినా,
తే కారణే పర–ఆశ్రయే ఉత్పన్న భాఖ్యో కాల ఆ. ౨౬.