Page 32 of 264
PDF/HTML Page 61 of 293
single page version
కథంచిద్భేదేప్యేకాస్తిత్వనియతత్వాదన్యోన్యాజహద్వృత్తీనాం వస్తుత్వేనాభేద ఇతి.. ౧౩..
సియ అత్థి ణత్థి ఉహయం అవ్వత్తవ్వం పుణో య తత్తిదయం.
దవ్వం ఖు సతభంగం
ద్రవ్యం ఖలు సప్తభఙ్గమాదేశవశేన సమ్భవతి.. ౧౪..
స్యాదస్తి ద్రవ్యం, స్యాన్నాస్తి ద్రవ్యం, స్యాదస్తి చ నాస్తి చ ద్రవ్యం, స్యాదవక్తవ్యం ద్రవ్యం, స్యాదస్తి
సర్వథాత్వనిషేధకో
నహీం హోతా. ఇసలియే, ద్రవ్య ఔర గుణోంకా ఆదేశవశాత్ కథంచిత భేద హై తథాపి, వే ఏక అస్తిత్వమేం
నియత హోనేకే కారణ అన్యోన్యవృత్తి నహీం ఛోడతే ఇసలిఏ వస్తురూపసే ఉనకా భీ అభేద హై [అర్థాత్ ద్రవ్య
ఔర పర్యాయోంకీ భాఁతి ద్రవ్య ఔర గుణోంకా భీ వస్తురూపసే అభేద హై].. ౧౩..
[అవక్తవ్యమ్] స్యాత్ అవక్తవ్య [పునః చ] ఔర ఫిర [తత్త్రితయమ్] అవక్తవ్యతాయుక్త తీన భంగవాలా [–
స్యాత్ అస్తి–అవక్తవ్య, స్యాత్ నాస్తి–అవక్తవ్య ఔర స్యాత్ అస్తి–నాస్తి–అవక్తవ్య] [–సప్తధఙ్గమ్]
ఇసప్రకార సాత భంగవాలా [సమ్భవతి] హై.
‘స్యాత్ నాస్తి ఔర అవక్తవ్య’ హై; [౭] ద్రవ్య ‘స్యాత్ అస్తి, నాస్తి ఔర అవక్తవ్య’ హై.
ఆదేశవశ తే సాత భంగే యుక్త సర్వే ద్రవ్య ఛే. ౧౪.
Page 33 of 264
PDF/HTML Page 62 of 293
single page version
పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైరాదిష్టం నాస్తి ద్రవ్యం, స్వద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైః పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చ క్రమేణా–
దిష్టమస్తి చ నాస్తి చ దవ్యం, స్వద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైః పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చ యుగపదాదిష్టమవక్తవ్యం ద్రవ్యం,
స్వద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైర్యుగపత్స్వపరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చాదిష్టమస్తి చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యం, చరద్రవ్య–
క్షేత్రకాలభావైర్యుగపత్స్వపరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చాదిష్టం నాస్తి చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యం, స్వద్రవ్యక్షేత్ర–కాలభావైః
పరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చ యుగపత్స్వపరద్రవ్యక్షేత్రకాలభావైశ్చాదిష్టమస్తి చ నాస్తి చావక్తవ్యం చ ద్రవ్యమితి. న
చైతదనుపపన్నమ్, సర్వస్య వస్తునః స్వరూపాదినా అశూన్యత్వాత్, పరరూపాదినా శూన్యత్వాత్,
పర ‘అస్తి’ హై; [౨] ద్రవ్య పరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే కథన కియా జానే పర ‘నాస్తి’ హైే; [౩] ద్రవ్య
స్వద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే ఔర పరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే క్రమశః కథన కియా జానే పర ‘అస్తి
ఔర నాస్తి’ హై; [౪] ద్రవ్య స్వద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే ఔర పరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే యుగపద్
కథన కియా జానే పర ‘
కాల–భావసే ఔర యుగపద్ స్వపరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే కథన కియా జానే పర ‘నాస్తి ఔర
అవక్తవ్య’ హై; [౭] ద్రవ్య స్వద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే, పరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే ఔర యుగపద్
స్వపరద్రవ్య–క్షేత్ర–కాల–భావసే కథన కియా జానే పర ‘అస్తి, నాస్తి ఔర అవక్తవ్య’ హై. – యహ
[ఉపర్యుక్త బాత] అయోగ్య నహీం హై, క్యోంకి సర్వ వస్తు [౧] స్వరూపాదిసే ‘
౨. అవక్తవ్య=జో కహా న జా సకే; అవాచ్య. [ఏకహీ సాథ స్వచతుష్టయ తథా పరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ద్రవ్య కథనమేం
౩. అశూన్య=జో శూన్య నహీం హై ఐసా; అస్తిత్వ వాలా; సత్.
౪. శూన్య=జిసకా అస్తిత్వ నహీం హై ఐసా; అసత్.
Page 34 of 264
PDF/HTML Page 63 of 293
single page version
గుణపఞ్జయేసు భావా ఉప్పాదవఏ పకువ్వంతి.. ౧౫..
గుణపర్యాయేషు భావా ఉత్పాదవ్యయాన్ ప్రకుర్వన్తి.. ౧౫..
పరరూపాదిసే] ఏకహీ సాథ ‘అవాచ్య’ హై, భంగోంకే సంయోగసే కథన కరనే పర [౫] ‘అశూన్య ఔర
అవాచ్య’ హై, [౬] ‘శూన్య ఔర అవాచ్య’ హై, [౭] ‘అశూన్య, శూన్య ఔర అవాచ్య’ హై.
స్వచతుష్టయకీ ఔర పరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘అవక్తవ్య హై’. [౫] ద్రవ్య స్వచతుష్టయకీ ఔర యుగపద్
స్వపరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘హై ఔర అవక్తవ్య హైే’. [౬] ద్రవ్య పరచతుష్టయకీ, ఔర యుగపద్
స్వపరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘నహీం ఔర అవక్తవ్య హై’. [౭] ద్రవ్య స్వచతుష్టయకీ, పరచతుష్టయకీ ఔర
యుగపద్ స్వపరచతుష్టయకీ అపేక్షాసే ‘హై, నహీం హై ఔర అవక్తవ్య హై’. – ఇసప్రకార యహాఁ సప్తభంగీ కహీ గఈ
హై.. ౧౪..
ద్రవ్యోం] [గుణపర్యాయషు] గుణపర్యాయోంమేం [ఉత్పాదవ్యయాన్] ఉత్పాదవ్యయ [ప్రకృర్వన్తి] కరతే హైం.
అపనీ వర్తమాన పర్యాయ; స్వభావ అర్థాత్ నిజగుణ– స్వశక్తి.
‘భావో’ కరే ఛే నాశ నే ఉత్పాద గుణపర్యాయమాం. ౧౫.
Page 35 of 264
PDF/HTML Page 64 of 293
single page version
హి ఘృతోత్పతౌ గోరసస్య సతో న వినాశః న చాపి గోరసవ్యతిరిక్తస్యార్థాన్తరస్యాసతః ఉత్పాదః కిన్తు
గోరసస్యైవ సదుచ్ఛేదమసదుత్పాదం చానుపలభ–మానస్య స్పర్శరసగన్ధవర్ణాదిషు పరిణామిషు గుణేషు
పూర్వావస్థయా వినశ్యత్సూత్తరావస్థయా ప్రాదర్భవత్సు నశ్యతి చ నవనీతపర్యాయో ఘతృపర్యాయ ఉత్పద్యతే, తథా
సర్వభావానామపీతి.. ౧౫..
టీకాః– యహాఁ ఉత్పాదమేం అసత్కే ప్రాదుర్భావకా ఔర వ్యయమేం సత్కే వినాశకా నిషేధ కియా హై
హోతా ––ఐసా ఇస గాథామేం కహా హై].
వినాశ ఔర ఉత్పాద కరతే హైం. జిసప్రకార ఘీకీ ఉత్పత్తిమేం గోరసకా–సత్కా–వినాశ నహీం హై తథా
గోరససే భిన్న పదార్థాన్తరకా–అసత్కా–ఉత్పాద నహీం హై, కిన్తు గోరసకో హీ, సత్కా వినాశ ఔర
అసత్కా ఉత్పాద కియే బినా హీ, పూర్వ అవస్థాసే వినాశ ప్రాప్త హోనే వాలే ఔర ఉత్తర అవస్థాసే ఉత్పన్న
హోనే వాలే స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణాదిక పరిణామీ గుణోంమేం మక్ఖనపర్యాయ వినాశకో ప్రాప్త హోతీ హై తథా
ఘీపర్యాయ ఉత్పన్న హోతీ హై; ఉసీప్రకార సర్వ భావోంకా భీ వైసా హీ హై [అర్థాత్ సమస్త ద్రవ్యోంకో నవీన
పర్యాయకీ ఉత్పత్తిమేం సత్కా వినాశ నహీం హై తథా అసత్కా ఉత్పాద నహీం హై, కిన్తు సత్కా వినాశ ఔర
అసత్కా ఉత్పాద కియే బినా హీ, పహలేకీ [పురానీ] అవస్థాసే వినాశకో ప్రాప్త హోనేవాలే ఔర బాదకీ
[నవీన] అవస్థాసే ఉత్పన్న హోనేవాలే
పరిణామీ=పరిణమిత హోనేవాలే; పరిణామవాలే. [పర్యాయార్థిక నయసే గుణ పరిణామీ హైం అర్థాత్ పరిణమిత హోతే హైం.]
Page 36 of 264
PDF/HTML Page 65 of 293
single page version
సురణరణారయతిరియా జీవస్స య పజ్జయా బహుగా.. ౧౬..
సురనరనారకతిర్యఞ్చో జీవస్య చ పర్యాయాః బహవః.. ౧౬..
కార్యానుభూతిలక్షణా కర్మఫలానుభూతిలక్షణా చాశుద్ధచేతనా, చైతన్యానువిధాయిపరిణామలక్షణః స–
వికల్పనిర్వికల్పరూపః శుద్ధాశుద్ధతయా సకలవికలతాం
అన్వయార్థః– [జీవాద్యాః] జీవాది [ద్రవ్య] వే [భావాః] ‘భావ’ హైం. [జీవగుణాః] జీవకే గుణ
[సురనరనారకతిర్యఞ్చః] దేవ–మనుష్య–నారక–తిర్యంచరూప [బహవః] అనేక హైం.
హైః–
౩. చైతన్య–అనువిధాయీ పరిణామ అర్థాత్ చైతన్యకా అనుసరణ కరనేవాలా పరిణామ వహ ఉపయోగ హై. సవికల్ప
హోనేసే సకల [అఖణ్డ, పరిపూర్ణ] హై ఔర అన్య సబ అశుద్ధ హోనేసే వికల [ఖణ్డిత, అపూర్ణ] హైం;
దర్శనోపయోగకే భేదోంమేసే మాత్ర కేవలదర్శన హీ శుద్ధ హోనేసే సకల హై ఔర అన్య సబ అశుద్ధ హోనేసే వికల హైం.
జీవాది సౌ ఛే ‘భావ,’ జీవగుణ చేతనా ఉపయోగ ఛే;
జీవపర్యయో తిర్యంచ–నారక–దేవ–మనుజ అనేక ఛే. ౧౬.
Page 37 of 264
PDF/HTML Page 66 of 293
single page version
తిర్యఙ్మనుష్లక్షణాః పరద్రవ్యసమ్బన్ధనిర్వృత్తత్వాదశుద్ధాశ్చేతి.. ౧౬..
ఉభయత్థ జీవభావో ణ ణస్సది ణ జాయదే అణ్ణో.. ౧౭..
ఉభయత్ర జీవభావో న నశ్యతి న జాయతేన్యః.. ౧౭..
హోతీ హై ఇసలియే అశుద్ధ పర్యాయేం హైం.. ౧౬..
[న నశ్యతి] నష్ట నహీం హోతా ఔర [అన్యః] దూసరా జీవభావ [న జాయతే] ఉత్పన్న నహీం హోతా.
మనుజత్వథీ వ్యయ పామీనే దేవాది దేహీ థాయ ఛే;
త్యాం జీవభావ న నాశ పామే, అన్య నహి ఉద్భవ లహే. ౧౭.
Page 38 of 264
PDF/HTML Page 67 of 293
single page version
పర్యాయేణోత్పద్యతే. న చ మనుష్యత్వేన నాశే జీవత్వేనాపి నశ్యతి, దేవత్వాదినోత్పాదే జీవత్వేనాప్యుత్పద్యతేః
కిం తు సదుచ్ఛేదమసదుత్పాదమన్తరేణైవ తథా వివర్తత ఇతి..౧౭..
ఉప్పణ్ణో య విణట్ఠో దేవో మణుసు త్తి పజ్జాఓ.. ౧౮..
ఉత్పన్నశ్చ వినష్టో దేవో మనుష్య ఇతి పర్యాయః.. ౧౮..
తథావిధ [–స్వభావపర్యాయోంకే ప్రవాహకో న తోడనేవాలీ సోపాధిక] దేవత్వస్వరూప, నారకత్వస్వరూప యా
తిర్యంచత్వస్వరూప అన్య పర్యాయసే ఉత్పన్న హోతా హై. వహాఁ ఐసా నహీం హై కి మనుష్యపత్వసే వినష్ట హోనేపర
జీవత్వసే భీ నష్ట హోతా హై ఔర దేవత్వసే ఆదిసే ఉత్పాద హోనేపర జీవత్వ భీ ఉత్పన్న హోతా హై, కిన్తు
సత్కే ఉచ్ఛేద ఔర అసత్కే ఉత్పాద బినా హీ తదనుసార వివర్తన [–పరివర్తన, పరిణమన] కరతా హై..
౧౭..
మనుష్యః] దేవ, మునష్య [ఇతి పర్యాయః] ఐసీ పర్యాయ [ఉత్పన్నః] ఉత్పన్న హోతీ హై [చ] ఔర [వినష్టః]
వినష్ట హోతీ హై.
జన్మే మరే ఛే తే జ, తోపణ నాశ–ఉద్భవ నవ లహే;
సుర–మానవాదిక పర్యయో ఉత్పన్న నే లయ థాయ ఛే. ౧౮.
Page 39 of 264
PDF/HTML Page 68 of 293
single page version
స్వభావేనావినష్టమనుత్పన్నం వా వేద్యతే. పర్యాయాస్తు తస్య పూర్వపూర్వపరిణామో–పమర్దోత్తరోత్తరపరిణామోత్పాదరూపాః
ప్రణాశసంభవధర్మాణోభిధీయన్తే. తే చ వస్తుత్వేన ద్రవ్యాదపృథగ్భూతా ఏవోక్తాః. తతః పర్యాయైః
సహైకవస్తుత్వాజ్జాయమానం మ్రియమాణమతి జీవద్రవ్యం సర్వదానుత్పన్నా వినష్టం ద్రష్టవ్యమ్. దేవమనుష్యాదిపర్యాయాస్తు
క్రమవర్తిత్వాదుపస్థితాతివాహితస్వసమయా ఉత్పద్యన్తే వినశ్యన్తి చేతి.. ౧౮..
తావదిఓ జీవాణం దేవో మణుసో త్తి గదిణామో.. ౧౯..
తావజ్జీవానాం దేవో మనుష్య ఇతి గతినామ.. ౧౯..
జో ద్రవ్య
అవస్థామేం వ్యాప్త హోనేవాలా జో ప్రతినియత ఏకవస్తుత్వకే కారణభూత స్వభావ ఉసకే ద్వారా [–ఉస
స్వభావకీ అపేక్షాసే] అవినష్ట ఏవం అనుత్పన్న జ్ఞాత హోతా హై; ఉసకీ పర్యాయేం పూర్వ–పూర్వ పరిణామకే నాశరూప
ఔర ఉత్తర–ఉత్తర పరిణామకే ఉత్పాదరూప హోనేసే వినాశ–ఉత్పాదధర్మవాలీ [–వినాశ ఏవం ఉత్పాదరూప
ధర్మవాలీ] కహీ జాతీ హై, ఔర వే [పర్యాయేం] వస్తురూపసే ద్రవ్యసే అపృథగ్భూత హీ కహీ గఈ హై. ఇసలియే,
పర్యాయోంకే సాథ ఏకవస్తుపనేకే కారణ జన్మతా ఔర మరతా హోనే పర భీ జీవద్రవ్య సర్వదా అనుత్పన్న ఏవం
అవినష్ట హీ దేఖనా [–శ్రద్ధా కరనా]; దేవ మనుష్యాది పర్యాయేం ఉపజతీ హై ఔర వినష్ట హోతీ హైం క్యోంకి
వే క్రమవర్తీ హోనేసే ఉనకా స్వసమయ ఉపస్థిత హోతా హై ఔర బీత జాతా హై.. ౧౮..
ఐసా కహా జాతా హై ఉసకా యహ కారణ హై కి] [జీవానామ్] జీవోంకీ [దేవః మనుష్యః] దేవ, మనుష్య
[ఇతి గతినామ] ఐసా గతినామకర్మ [తావత్] ఉతనే హీ కాలకా హోతా హై.
సురనరప్రముఖ గతినామనో హదయుక్త కాళ జ హోయ ఛే. ౧౯.
Page 40 of 264
PDF/HTML Page 69 of 293
single page version
తదవధృతకాలదేవమనుష్యత్వపర్యాయనిర్వర్తకస్య దేవమనుష్యగతినామ్నస్తన్మాత్రత్వాదవిరుద్ధమ్. యథా హి మహతో
వేణుదణ్డస్యైకస్య క్రమవృత్తీన్యనే కాని పర్వాణ్యాత్మీయాత్మీయప్రమాణావచ్ఛిన్నత్వాత్ పర్వాన్తరమగచ్ఛన్తి
స్వస్థానేషు భావభాజ్జి పరస్థానేష్వభావభాజ్జి భవన్తి, వేణుదణ్డస్తు సర్వేష్వపి పర్వస్థానేషు భావభాగపి
పర్వాన్తరసంబన్ధేన పర్వాన్తరసంబన్ధాభావాదభావభాగ్భవతి; తథా నిరవధిత్రి–కాలావస్థాయినో
జీవద్రవ్యస్యైకస్య క్రమవృత్తయోనేకేః మనుష్యత్వాదిపర్యాయా ఆత్మీయాత్మీయప్రమాణా–వచ్ఛిన్నత్వాత్
పర్యాయాన్తరమగచ్ఛన్తః స్వస్థానేషు భావభాజః పరస్థానేష్వభావభాజో భవన్తి, జీవద్రవ్యం తు
సర్వపర్యాయస్థానేషు భావభాగపి పర్యాయాన్తరసంబన్ధేన పర్యాయాన్తరసంబన్ధాభావాదభావభాగ్భవతి..౧౯..
యది వాస్తవమేం జో జీవ మరతా హై వహీ జన్మతా హై, జో జీవ జన్మతా హై వహీ మరతా హై, తో
ఔర మనుష్య మరతా హై’ ఐసా జో కహా జాతా హై వహ [భీ] అవిరుద్ధ హై క్యోంకి మర్యాదిత కాలకీ
దేవత్వపర్యాయ ఔర మనుష్యత్వపర్యాయకో రచనే వాలే దేవగతినామకర్మ ఔర మనుష్యగతినామకర్మ మాత్ర ఉతనే
కాల జితనే హీ హోతే హైం. జిసప్రకార ఏక బడే బాఁసకే క్ర్రమవర్తీ అనేక
స్థానోంమేం అభావవాలే [–అవిద్యమాన] హైం తథా బాఁస తో సమస్త పర్వస్థానోంమేం భావవాలా హోనేపర భీ అన్య
పర్వకే సమ్బన్ధ ద్వారా అన్య పర్వకే సమ్బన్ధకా అభావ హోనేసే అభావవాలా [భీ] హై; ఉసీప్రకార నిరవధి
త్రికాల స్థిత రహనేవాలే ఏక జీవద్రవ్యకీ క్రమవర్తీ అనేక మనుష్యత్వాదిపర్యాయ అపనే–అపనే మాపమేం
మర్యాదిత హోనేసే అన్య పర్యాయమేం న జాతీ హుఈ అపనే–అపనే స్థానోంమేం భావవాలీ హైం ఔర పర స్థానోంమేం
అభావవాలీ హైం తథా జీవద్రవ్య తో సర్వపర్యాయస్థానోమేం భావవాలా హోనే పర భీ అన్య పర్యాయకే సమ్బన్ధ ద్వారా
అన్య పర్యాయకే సమ్బన్ధకా అభావ హోనేసే అభావవాలా [భీ] హై.
Page 41 of 264
PDF/HTML Page 70 of 293
single page version
తేసిమభావం కిచ్చా
తేషామభావం కుత్వాభూతపూర్వో భవతి సిద్ధః.. ౨౦..
ప్రాప్త నహీం హోతీ. జిసప్రకార ఏక బడే బాఁసకీ అనేక పోరేం అపనే–అపనే స్థానోంమేం విద్యమాన హైం ఔర
దూసరీ పోరోంకే స్థానోంమేం అవిద్యమాన హైం తథా బాఁస తో సర్వ పోరోంకే స్థానోంమేం అన్వయరూపసే విద్యమాన హోనే
పర భీ ప్రథమాది పోరకే రూపమేం ద్వితీయాది పోరమేం న హోనేసే అవిద్యమాన భీ కహా జాతా హై; ఉసీప్రకార
త్రికాల–అవస్థాయీ ఏక జీవకీ నరనారకాది అనేక పర్యాయేం అపనే–అపనే కాలమేం విద్యమాన హైం ఔర
దూసరీ పర్యాయోంకే కాలమేం అవిద్యమాన హైం తథా జీవ తో సర్వ పర్యాయోంమేం అన్వయరూపసే విద్యమాన హోనే పర భీ
మనుష్యాదిపర్యాయరూపసే దేవాదిపర్యాయమేం న హోనేసే అవిద్యమాన భీ కహా జాతా హై.. ౧౯..
అభూతపూర్వ సిద్ధ [భవతి] హోతా హై.
తేనో కరీనే నాశ, పామే జీవ సిద్ధి అపూర్వనే. ౨౦.
Page 42 of 264
PDF/HTML Page 71 of 293
single page version
యథా స్తోకకాలాన్వయిషు నామకర్మవిశేషోదయనిర్వృత్తేషు జీవస్య దేవాదిపర్యాయేష్వేకస్మిన్
జ్ఞానావరణాదికర్మసామాన్యోదయనిర్వృత్తిసంసారిత్వపర్యాయే భవ్యస్య స్వకారణనివృత్తౌ నివృత్తే సుముత్పన్నే
చాభూతపూర్వే సిద్ధత్వపర్యాయే నాసదుత్పత్తిరితి. కిం చ–యథా ద్రాఘీయసి వేణుదణ్డే వ్యవహితా–
వ్యవహితవిచిత్రచిత్రకిర్మీరతాఖచితాధస్తనార్ధభాగే ఏకాన్తవ్యవహితసువిశుద్ధోర్ధ్వార్ధభాగేవతారితా
ద్రష్టిః సమన్తతో విచిత్రచిత్రకిర్మీరతావ్యాప్తిం పశ్యన్తీ సమునమినోతి తస్య సర్వత్రావిశుద్ధత్వం, తథా
క్వచిదపి జీవద్రవ్యే వ్యవహితావ్యవహితజ్ఞానావరణాదికర్మకిర్మీరతాఖచితబహుతరాధస్తనభాగే ఏకాన్త–
వ్యవహితసువిశుద్ధబహుతరోర్ధ్వభాగేవతారితా బుద్ధిః సమన్తతో జ్ఞానావరణాదికర్మకిర్మీరతావ్యాప్తి
వ్యవస్యన్తీ సమనుమినోతి తస్య సర్వత్రావిశుద్ధత్వమ్. యథా చ తత్ర వేణుదణ్డే వ్యాప్తిజ్ఞానాభాసని–
బన్ధనవిచిత్రచిత్ర కిర్మీరతాన్వయః తథా చ క్వచిజ్జీవద్రవ్యే జ్ఞానావర–
ఉత్పన్న హోనేవాలీ జో దేవాదిపర్యాయేం ఉనమేంసే జీవకో ఏక పర్యాయ స్వకారణకీ నివృత్తి హోనేపర నివృత్త హో
తథా అన్య కోఈ అభూతపూర్వ పర్యాయహీ ఉత్పన్నహో, వహాఁ అసత్కీ ఉత్పత్తి నహీం హై; ఉసీప్రకార దీర్ధ కాల
తక అన్వయరూపసే రహనేవాలీ, జ్ఞానవరణాదికర్మసామాన్యకే ఉదయసే ఉత్పన్న హోనేవాలీ సంసారిత్వపర్యాయ
భవ్యకో స్వకారణకీ నివృత్తి హోనే పర నివృత్త హో ఔర అభూతపూర్వ [–పూర్వకాలమేం నహీం హుఈ ఐసీ]
సిద్ధత్వపర్యాయ ఉత్పన్న హో, వహాఁ అసత్కీ ఉత్పత్తి నహీం హై.
బాఁస పర ద్రష్టి డాలనేసే వహ ద్రష్టి సర్వత్ర విచిత్ర చత్రోంసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకీ వ్యాప్తికా నిర్ణయ కరతీ
హుఈ ‘వహ బాఁస సర్వత్ర అవిశుద్ధ హై [అర్థాత్ సమ్పూర్ణ రంగబిరంగా హై]’ ఐసా అనుమాన కరతీ హై;
ఉసీప్రకార జిసకా జ్ఞానావరణాది కర్మోంసే హుఆ చిత్రవిచిత్రతాయుక్త [–వివిధ విభావపర్యాయవాలా]
బహుత బడా నీచేకా భాగ కుఛ ఢఁకా హుఆ ఔర కుఛ బిన ఢఁకా హై తథా సువిశుద్ధ [సిద్ధపర్యాయవాలా],
బహుత బడా ఊపరకా భాగ మాత్ర ఢఁకా హుఆ హీ హై ఐసే కిసీ జీవద్రవ్యమేం బుద్ధి లగానేసే వహ బుద్ధి సర్వత్ర
జ్ఞానావరణాది కర్మసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకీ వ్యాప్తికా నిర్ణయ కరతీ హుఈ ‘వహ జీవ సర్వత్ర అవిశుద్ధ హై
[అర్థాత్ సమ్పూర్ణ సంసారపర్యాయవాలా హై]’ ఐసా అనుమాన కరతీ హై. పునశ్చ జిస ప్రకార ఉస బాఁసమేం
వ్యాప్తిజ్ఞానాభాసకా కారణ [నీచేకే ఖులే భాగమేం] విచిత్ర చిత్రోంసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకా అన్వయ [–
సంతతి, ప్రవాహ] హై, ఉసీప్రకార ఉస జీవద్రవ్యమేం వ్యాప్తిజ్ఞానాభాసకా కారణ [నిచేకే ఖులే భాగమేం]
Page 43 of 264
PDF/HTML Page 72 of 293
single page version
చ క్వచిజ్జీవద్రవ్యే జ్ఞానవరణాదికర్మ కిర్మీరతాన్వయాభావాదాప్తాగమసమ్యగనుమానాతీన్ద్రియ–
జ్ఞానపరిచ్ఛిన్నాత్సిద్ధత్వమితి.. ౨౦..
సువిశుద్ధపనా హై క్యోంకి [వహాఁ] విచిత్ర చిత్రోంసే హుఏ చిత్రవిచిత్రపనేకే అన్వయకా అభావ హై, ఉసీప్రకార
ఉస జీవద్రవ్యమేం [ఉపరకే భాగమేం] సిద్ధపనా హై క్యోంకి [వహాఁ] జ్ఞానావరణాది కర్మసే హుఏ
చిత్రవిచిత్రపనేకే అన్వయకా అభావ హై– కి జో అభావ ఆప్త– ఆగమకే జ్ఞానసే సమ్యక్ అనుమానజ్ఞానసే
ఔర అతీన్ద్రియ జ్ఞానసే జ్ఞాత హోతా హై.
ఉత్పాదకా ప్రసంగ ఉపస్థిత హో.’ కిన్తు అజ్ఞానీకీ యహ బాత యోగ్య నహీం హై.
సంసారపర్యాయకే కారణభూత మోహరాగద్వేషాదికా నాశ హోనే పర సంసారపర్యాయకా నాశ హోకర సిద్ధపర్యాయ
ఉత్పన్న హోతీ హై, జీవద్రవ్య తో జో హై వహీ రహతా హై. సంసారపర్యాయ ఔర సిద్ధపర్యాయ దోనోం ఏక హీ
జీవద్రవ్యకీ పర్యాయేం హైం.
శుద్ధ] హై. ఉస బాఁసకే రంగబిరంగే భాగమేంసే కుఛ భాగ ఖులా రఖా గయా హై ఔర శేష సారా రంగబిరంగా
భాగ ఔర పూరా అరంగీ భాగ ఢక దియా గయా హై. ఉస బాఁసకా ఖులా భాగ రంగబిేరంగా దేఖకర అవిచారీ
జీవ ‘జహాఁ–జహాఁ బాఁస హో వహాఁ–వహాఁ రంగబిరంగీపనా హోతా హై’ ఐసీ వ్యాప్తి [–నియమ,
అవినాభావసమ్బన్ధ] కీ కల్పనా కర లేతా హై ఔర ఐసే మిథ్యా వ్యాప్తిజ్ఞాన ద్వారా ఐసా అనుమాన ఖీంచ
లేతా హై కి ‘నీచేసే ఉపర తక సారా
Page 44 of 264
PDF/HTML Page 73 of 293
single page version
గుణపర్యయైః సహితః సంసరన్ కరోతి జీవః.. ౨౧..
రంగబిరంగేపనేకే అభావవాలా హై, అరంగీ హై. బాఁసకే ద్రష్టాంతకీ భాఁతి–కోఈ ఏక భవ్య జీవ హై; ఉసకా
నీచేకా కుఛ భాగ [అర్థాత్ అనాది కాలసే వర్తమాన కాల తకకా ఔర అముక భవిష్య కాల తకకా
భాగ] సంసారీ హై ఔర ఊపరకా అనన్త భాగ సిద్ధరూప [–స్వాభావిక శుద్ధ] హై. ఉస జీవకే
సంసారీ భాగమేం సే కుఛ భాగ ఖులా [ప్రగట] హై ఔర శేష సారా సంసారీ భాగ ఔర పూరా సిద్ధరూప భాగ
ఢఁకా హుఆ [అప్రగట] హైే. ఉస జీవకా ఖులా [ప్రగట] భాగ సంసారీ దేఖకర అజ్ఞానీ జీవ ‘జహాఁ–
జహాఁ జీవ హో వహాఁ–వహాఁ సంసారీపనా హై’ ఐసీ వ్యాప్తికీ కల్పనా కర లేతా హై ఔర ఐసే మిథ్యా
వ్యాప్తిజ్ఞాన ద్వారా ఐసా అనుమాన కరతా హై కి ‘అనాది–అనన్త సారా జీవ సంసారీ హై.’ యహ అనుమాన
మిథ్యా హైే; క్యోంకి ఉస జీవకా ఉపరకా భాగ [–అముక భవిష్య కాలకే బాదకా అనన్త భాగ]
సంసారీపనేకే అభావవాలా హై, సిద్ధరూప హై– ఐసా సర్వజ్ఞప్రణీత ఆగమకే జ్ఞానసే, సమ్యక్ అనుమానజ్ఞానసే
తథా అతీన్ద్రియ జ్ఞానసే స్పష్ట జ్ఞాత హోతా హై.
ఉద్భవ, విలయ, వలీ భావ–విలయ, అభావ–ఉద్భవనే కరే. ౨౧.
Page 45 of 264
PDF/HTML Page 74 of 293
single page version
ద్రవ్యం హి సర్వదావినష్టానుత్పన్నమామ్నతమ్ తతో జీవద్రవ్యస్య ద్రవ్యరూపేణ నిత్యత్వముపన్యస్తమ్ తస్యైవ
వ్యయతోభావకర్తృత్వమాఖ్యాతం; తస్యైవ చ సతో దేవాదిపర్యాయస్యోచ్ఛేదమారభమాణస్య భావాభావ–
కర్తృత్వముదితం; తస్యైవ చాసతః పునర్మనుష్యాదిపర్యాయస్యోత్పాదమారభమాణస్యాభావభావకర్తృత్వమభిహితమ్
సర్వమిదమనవద్యం ద్రవ్యపర్యాయాణామన్యతరగుణముఖ్యత్వేన వ్యాఖ్యానాత్ తథా హి–యదా జీవః పర్యాయ–గుణత్వేన
ద్రవ్యముఖ్యత్వేన వివక్ష్యతే తదా నోత్పద్యతే, న వినశ్యతి, న చ క్రమవృత్త్యావర్తమానత్వాత్
[అభావభావమ్] అభావభావకో [కరోతి] కరతా హై.
భావకా [–ఉత్పాదకా] కర్తృత్వ కహా గయా హై; [౨] మనుష్యాదిపర్యాయరూపసే నాశకో ప్రాప్త హోతా హై
ఇసలియే ఉసీకో అభావకా [–వ్యయకా] కర్తృత్వ కహా గయా హై; [౩] సత్ [విద్యమాన] దేవాదిపర్యాయకా
నాశ కరతా హై ఇసలియే ఉసీకో భావాభావకా [–సత్కే వినాశకా] కర్తృత్వ కహా గయా హై; ఔర [౪]
ఫిరసే అసత్ [–అవిద్యమాన] మనుష్యాదిపర్యాయకా ఉత్పాద కరతా హై ఇసలియే ఉసీకో అభావభావకా [–
అసత్కే ఉత్పాదకా] కర్తృత్వ కహా గయా హై.
Page 46 of 264
PDF/HTML Page 75 of 293
single page version
ప్రాదుర్భవతి, వినశ్యతి, సత్పర్యాయజాతమతివాహితస్వకాలముచ్ఛినత్తి, అసదుపస్థిత–స్వకాలముత్పాద
యతి చేతి. స ఖల్వయం ప్రసాదోనేకాన్తవాదస్య యదీద్రశోపి విరోధో న విరోధః..౨౧..
అమయా అత్థిత్తమయా కారణభుదా
అమయా అస్తిత్వమయాః కారణభూతా హి లోకస్య.. ౨౨..
పర్యాయసమూకోే వినష్ట నహీం కరతా ఔర [౪] అసత్కో [–అవిద్యమాన పర్యాయసమూహకో] ఉత్పన్న నహీం
కరతా; ఔర జబ జీవ ద్రవ్యకీ గౌణతాసే ఔర పర్యాయకీ ముఖ్యతాసే వివక్షిత హోతా హై తబ వహ [౧]
ఉపజతా హై, [౨] వినష్ట హోతా హై, [౩] జిసకా స్వకాల బీత గయా హై ఐసే సత్ [–విద్యమాన]
పర్యాయసమూహకో వినష్ట కరతా హై ఔర [౪] జిసకా స్వకాల ఉపస్థిత హుఆ హై [–ఆ పహుఁచా హై] ఐసే
అసత్కో [–అవిద్యమాన పర్యాయసమూహకో] ఉత్పన్న కరతా హై.
అన్వయార్థః– [జీవాః] జీవ, [పుద్గలకాయాః] పుద్గలకాయ, [ఆకాశమ్] ఆకాశ ఔర [శేషౌ
వాస్తవమేం [లోకస్య కారణభూతాః] లోకకే కారణభూత హైం.
అణుకృతక ఛే, అస్తిత్వమయ ఛే, లోకకారణభూత ఛే. ౨౨.
Page 47 of 264
PDF/HTML Page 76 of 293
single page version
అకృతత్వాత్ అస్తిత్వమయత్వాత్ విచిత్రాత్మపరిణతిరూపస్య లోకస్య కారణత్వాచ్చాభ్యుపగమ్యమానేషు
కాలస్తదభావాదస్తికాయ ఇతి సామర్థ్యాదవసీయత ఇతి.. ౨౨..
పరియట్టణసంభూదో కాలో ణియమేణ పణ్ణత్తో.. ౨౩..
పరివర్తనసమ్భూతః కాలో నియమేన ప్రజ్ఞప్త.. ౨౩..
అధర్మ ప్రదేశప్రచయాత్మక [–ప్రదేశోంకే సమూహమయ] హోనేసే వే పాఁచ అస్తికాయ హైం. కాలకో
ప్రదేశప్రచయాత్మకపనేకా అభావ హోనేసే వాస్తవమేం అస్తికాయ నహీం హైం ఐసా [బినా–కథన కియే భీ]
సామర్థ్యసే నిశ్చిత హోతా హై.. ౨౨..
ప్రజ్ఞప్తః] [సర్వజ్ఞోం ద్వారా] నియమసే [నిశ్చయసే] ఉపదేశ దియా గయా హై.
కారణ హైం.
ఛే సిద్ధి జేనీ, కాల తే భాఖ్యో జిణందే నియమథీ . ౨౩.
Page 48 of 264
PDF/HTML Page 77 of 293
single page version
తత్పరిణామాన్యథానుపపతిగమ్యమానత్వాదనుక్తోపి నిశ్చయకాలో–స్తీతి నిశ్చీయతే. యస్తు
నిశ్చయకాలపర్యాయరూపో వ్యవహారకాలః స జీవపద్గలపరిణామేనాభి–వ్యజ్యమానత్వాత్తదాయత్త ఏవాభిగమ్యత
ఏవేతి.. ౨౩..
సద్భావమేం దిఖాఈ దేతా హై, గతి–స్థిత–అవగాహపరిణామకీ భాఁతి. [జిసప్రకార గతి, స్థితి ఔర
అవగాహరూప పరిణామ ధర్మ, అధర్మ ఔర ఆకాశరూప సహకారీ కారణోంకే సద్భావమేం హోతే హైం, ఉసీ ప్రకార
ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యకీ ఏకతారూప పరిణామ సహకారీ కారణకే సద్భావమేం హోతే హైం.] యహ జో సహకారీ
కారణ సో కాల హై.
ఔర జో నిశ్చయకాలకీ పర్యాయరూప వ్యవహారకాల వహ, జీవ–పుద్గలోంకే పరిణామసే వ్యక్త [–గమ్య]
హోతా హై ఇసలియే అవశ్య తదాశ్రిత హీ [–జీవ తథా పుద్గలకే పరిణామకే ఆశ్రిత హీ] గినా జాతా హై
..౨౩..
పరిణామకీ హీ బాత లీ గఈ హై.
పరిణామ అర్థాత్ ఉనకీ సమయవిశిష్ట వృత్తి. వహ సమయవిశిష్ట వృత్తి సమయకో ఉత్పన్న కరనేవాలే కిసీ పదార్థకే
బినా [–నిశ్చయకాలకే బినా] నహీం హో సకతీ. జిసప్రకార ఆకాశ బినా ద్రవ్య అవగాహన ప్రాప్త నహీం కర
సకతే అర్థాత్ ఉనకా విస్తార [తిర్యకపనా] నహీం హో సకతా ఉసీ ప్రకార నిశ్చయకాల బినా ద్రవ్య పరిణామకో
ప్రాప్త నహీం హో సకతే అర్థాత్ ఉనకో ప్రవాహ [ఊర్ధ్వపనా] నహీం హో సకతా. ఇస ప్రకార నిశ్చయకాలకే అస్తిత్వ
బినా [అర్థాత్ నిమిత్తభూత కాలద్రవ్యకే సద్భావ బినా] అన్య కిసీ ప్రకార జీవ–పుద్గలకే పరిణామ బన నహీం
సకతే ఇసలియే ‘నిశ్చయకాల విద్యమాన హై’ ఐసా జ్ఞాత హోతా హై– నిశ్చిత హోతా హై.]
Page 49 of 264
PDF/HTML Page 78 of 293
single page version
అగురులహుగో అముత్తో వట్టణలక్ఖో య కాలో త్తి.. ౨౪..
అగురులఘుకో అమూర్తో వర్తనలక్షణశ్చ కాల ఇతి.. ౨౪..
[అమూర్తః] అమూర్త [చ] ఔర [వర్తనలక్షణః] వర్తనాలక్షణవాలా హై.
హై. కాలకా లక్షణ వర్తనాహేతుత్వ హై; అర్థాత్ జిస ప్రకార శీతఋతుమేం స్వయం అధ్యయనక్రియా కరతే హుఏ
పురుషకో అగ్ని సహకారీ [–బహిరంగ నిమిత్త] హై ఔర జిస ప్రకార స్వయం ఘుమనే కీ క్రియా కరతే హుఏ
కుమ్భారకే చాకకో నీచేకీ కీలీ సహకారీ హై ఉసీ ప్రకార నిశ్చయసే స్వయమేవ పరిణామకో ప్రాప్త జీవ–
పుద్గలాది ద్రవ్యోంకో [వ్యవహారసే] కాలాణురూప నిశ్చయకాల బహిరంగ నిమిత్త హై.
రసవర్ణపంచక స్పర్శ–అష్టక, గంధయుగల విహీన ఛే,
ఛే మూర్తిహీన, అగురులఘుక ఛే, కాళ వర్తనలింగ ఛే. ౨౪.
Page 50 of 264
PDF/HTML Page 79 of 293
single page version
మాసోదుఅయణసంవచ్ఛరో త్తి
మాసర్త్వయనసంవత్సరమితి కాలః పరాయత్త.. ౨౫..
పరమాణుప్రచలనాయత్తః సమయః. నయనపుటఘటనాయత్తో నిమిషః. తత్సంఖ్యావిశేషతః కాష్ఠా కలా నాలీ
రసనేన్ద్రియవిషయకా శరీరకే ఏక హీ భాగమేం స్పర్శ హోనే పర భీ సమ్పూర్ణ ఆత్మామేం సుఖానుభవ హోతా హై
ఔర జిస ప్రకార సర్పదంశ యా వ్రణ [ఘావ] ఆది శరీరకే ఏక హీ భాగమేం హోనే పర భీ సమ్పూర్ణ ఆత్మామేం
దుఃఖవేదనా హోతీ హై, ఉసీ ప్రకార కాలద్రవ్య లోకాకాశమేం హీ హోనే పర భీ సమ్పూర్ణ ఆకాశమేం పరిణతి
హోతీ హై క్యోంకి ఆకాశ అఖణ్డ ఏక ద్రవ్య హై.
యహాఁ యహ బాత ముఖ్యతః ధ్యానమేం రఖనా చాహియే కి కాల కిసీ ద్రవ్యకో పరిణమిత నహీం కరతా,
ఇస ప్రకార నిశ్చయకాలకా స్వరూప దర్శాయా గయా.. ౨౪..
– [ఇతి కాలః] ఐసా జో కాల [అర్థాత్ వ్యవహారకాల] [పరాయత్తః] వహ పరాశ్రిత హై.
ఉసకీ [–అహోరాత్రకీ] అముక సంఖ్యాసే మాస, ఋతు, అయన ఔర వర్ష హోతే హైం. –ఐసా వ్యవహారకాల
Page 51 of 264
PDF/HTML Page 80 of 293
single page version
ఇతి.. ౨౫..
పోగ్గలదవ్వేణ
పుద్గలద్రవ్యేణ వినా తస్మాత్కాల ప్రతీత్యభవః.. ౨౬..
ఆంఖ, సూర్య ఆది పర పదార్థోకీ అపేక్షా బినా–వ్యవహారకాలకా మాప నిశ్చిత కరనా అశకయ హోనేసే]
ఉసే ‘పరాశ్రిత’ ఐసీ ఉపమా దీ జాతీ హై.
జో సమయ లగే ఉసే సమయ కహా జాతా హై]. ‘నిమేష’ ఆఁఖకే మిచనేసే ప్రగట హోతా హై [అర్థాత్ ఖులీ
ఆఁఖకే మిచనేమేం జో సమయ లగే ఉసే నిమేష కహా జాతా హై ఔర వహ ఏక నిమేష అసంఖ్యాత సమయకా
హోతా హై]. పన్ద్రహ నిమేషకా ఏక ‘కాష్ఠా’, తీస కాష్ఠాకీ ఏక ‘కలా’, బీససే కుఛ అధిక కలాకీ
ఏక ‘ఘడీ’ ఔర దో ఘడీకా ఏక ‘మహూర్త బనతా హై]. ‘అహోరాత్ర’ సూర్యకే గమనసే ప్రగట హోతా హై [ఔర
వహ ఏక అహోరాత్ర తీస ముహూర్తకా హోతా హై] తీస అహోరాత్రకా ఏక ‘మాస’, దో మాసకీ ఏక ‘ఋతు’
తీన ఋతుకా ఏక ‘అయన’ ఔర దో అయనకా ఏక ‘వర్ష’ బనతా హై. – యహ సబ వ్యవహారకాల హైే.
‘పల్యోపమ’, ‘సాగరోపమ’ ఆది భీ వ్యవహారకాలకే భేద హైం.
ఇసలియే] ఉన్హేం ఉపచారసే పరాశ్రిత కహా జాతా హై.. ౨౫..
‘చిర’ ‘శీధ్ర’ నహి మాత్రా బినా, మాత్రా నహీం పుద్గల బినా,
తే కారణే పర–ఆశ్రయే ఉత్పన్న భాఖ్యో కాల ఆ. ౨౬.