Page 72 of 264
PDF/HTML Page 101 of 293
single page version
చేతయంతే. అన్యే తు ప్రకృష్టతరమోహమలీమసేనాపి ప్రకృష్టజ్ఞానావరణముద్రితానుభావేన చేతక–స్వభావేన
మనాగ్వీర్యాంతరాయక్షయోపశమాసాదితకార్యకారణసామర్థ్యాః సుఖదుఃఖరూపకర్మఫలానుభవన–సంవలితమపి
కార్యమేవ ప్రాధాన్యేన చేతయంతే. అన్యతరే
వీర్యా అపి నిర్జీర్ణకర్మఫలత్వాదత్యంత–
హీ ప్రధానతః చేతతే హైం, క్యోంకి ఉనకా అతి ప్రకృష్ట వీర్యాన్తరాయసే కార్య కరనేకా [–కర్మచేతనారూప
పరిణమిత హోనేకా] సామర్థ్య నష్ట గయా హై.
మిశ్రితరూపసేే భీ – ‘కార్య’ కో హీ ప్రధానతః చేతతే హైం, క్యోంకి ఉన్హోంనే అల్ప వీర్యాంతరాయకే క్షయోపశమసే
౧. చేతయితృత్వ = చేతయితాపనా; చేతనేవాలాపనా ; చేతకపనా.
౨. కర్మచేతనావాలే జీవకో జ్ఞానావరణ ‘ప్రకృష్ట’ హోతా హై ఔర కర్మఫలచేతనావాలేకో ‘అతి ప్రకృష్ట’ హోతా హై.
౩. కార్య = [జీవ ద్వారా] కియా జాతా హో వహ; ఇచ్ఛాపూర్వక ఇష్టానిష్ట వికల్పరూప కర్మ. [జిన జీవోంకో వీర్యకా
కర్మచేతనారూపసే పరిణమిత హోతే హైం. వహ కర్మచేతనా కర్మఫలచేతనాసే మిశ్రిత హోతీ హై.]
Page 73 of 264
PDF/HTML Page 102 of 293
single page version
పాణిత్తమదిక్కంతా
ప్రాణిత్వమతిక్రాంతాః జ్ఞానం విందన్తి తే జీవాః.. ౩౯..
ద్వారా ‘జ్ఞాన’ కో హీ – కి జో జ్ఞాన అపనేసే
సుఖదుఃఖరూప] కర్మఫల నిర్జరిత హో గయా హై ఔర అత్యన్త
ఔర [ప్రాణిత్వమ్ అతిక్రాంతాః] జో ప్రాణిత్వకా [–ప్రాణోంకా] అతిక్రమ కర గయే హైం [తే జీవాః] వే జీవ
[జ్ఞానం] జ్ఞానకో [విందన్తి] వేదతే హైం.
౨. కృతకృత్య = కృతకార్య. [పరిపూర్ణ జ్ఞానవాలే ఆత్మా అత్యన్త కృతకార్య హైం ఇసలియే, యద్యపి ఉన్హేం అనంత వీర్య ప్రగట
హుఆ హై తథాపి, ఉనకా వీర్య కార్యచేతనాకో [కర్మచేతనాకో] నహీం రచతా, [ఔర వికారీ సుఖదుఃఖ వినష్ట హో గయే
హైం ఇసలియే ఉనకా వీర్య కర్మఫల చేతనేాకో భీ నహీం రచతా,] జ్ఞానచేతనాకో హీ రచతా హై.]
ప్రాణిత్వథీ అతిక్రాన్త జే తే జీవ వేదే జ్ఞాననే. ౩౯.
Page 74 of 264
PDF/HTML Page 103 of 293
single page version
చేతయంతే అనుభవన్తి ఉపలభంతే విందంతీత్యేకార్థాశ్చేతనానుభూత్యుపలబ్ధివేదనానామేకార్థత్వాత్. తత్ర స్థావరాః
కర్మఫలం చేతయంతే, త్రసాః కార్యం చేతయంతే, కేవలజ్ఞానినోజ్ఞానం చేతయంత ఇతి.. ౩౯..
జీవస్స సవ్వకాలం అణణ్ణభూదం వియాణీహి.. ౪౦..
జీవస్య సర్వకాలమనన్యభూతం విజానీహి.. ౪౦..
కర్మఫలకో చేతతే హైం, త్రస కార్యకో చేతతే హైం, కేవలజ్ఞానీ జ్ఞానకో చేతతే హైం.
సకతీ హైే; ఉనకా యహాఁ నిషేధ నహీం సమఝనా, మాత్ర వివక్షాభేద హై ఐసా సమఝనా చాహియే.
జీవద్రవ్యనే తే సర్వ కాళ అనన్యరూపే జాణవో. ౪౦
Page 75 of 264
PDF/HTML Page 104 of 293
single page version
విశేషగ్రాహి జ్ఞానం, సామాన్యగ్రాహి దర్శనమ్. ఉపయోగశ్చ సర్వదా జీవాదపృథగ్భూత ఏవ,
ఏకాస్తిత్వనిర్వృత్తత్వాదితి.. ౪౦..
ఆభిణిసుదోధిమణకేవలాణి ణాణాణి పంచభేయాణి.
కుమతిశ్రుతవిభఙ్గాని చ త్రీణ్యపి జ్ఞానైః సంయుక్తాని.. ౪౧..
అనన్యరూపసే [విజానీహి] జానో.
జ్ఞాన హై ఔర సామాన్యకో గ్రహణ కరనేవాలా దర్శన హై [అర్థాత్ విశేష జిసమేం ప్రతిభాసిత హో వహ జ్ఞాన
హై ఔర సామాన్య జిసమేం ప్రతిభాసిత హో వహ దర్శన హై]. ఔర ఉపయోగ సర్వదా జీవసే
ఔర కుమతి, కుశ్రుత ఔర విభంగ–[త్రీణి అపి] యహ తీన [అజ్ఞాన] భీ [జ్ఞానైః] [పాఁచ] జ్ఞానకే సాథ
[సంయుక్తాని] సంయుక్త కియే గయే హైం. [ఇస ప్రకార జ్ఞానోపయోగకే ఆఠ భేద హైం.]
Page 76 of 264
PDF/HTML Page 105 of 293
single page version
ఖల్వనాదిజ్ఞానావరణకర్మావచ్ఛన్నప్రదేశః సన్, యత్తదావరణక్షయోపశమాదిన్ద్రి–యానిన్ద్రియావలమ్బాచ్చ
మూర్తామూర్తద్రవ్యం వికలం విశేషేణావబుధ్యతే తదాభినిబోధికజ్ఞానమ్, యత్తదా–
వరణక్షయోపశమాదనిన్ద్రియావలంబాచ్చ మూర్తామూర్తద్రవ్యం వికలం విశేషేణావబుధ్యతే తత్ శ్రుతజ్ఞానమ్,
యత్తదావరణక్షయోపశమాదేవ మూర్తద్రవ్యం వికలం విశేషేణావబుధ్యతే తదవధిజ్ఞానమ్, యత్తదా–వరణక్షయోపశమాదేవ
భేదోంకే] నామకా కథన హై.
ప్రదేశవాలా వర్తతా హుఆ, [౧] ఉస ప్రకారకే [అర్థాత్ మతిజ్ఞానకే] ఆవరణకే క్షయోపశమసే ఔర
ఇన్ద్రియ–మనకే అవలమ్బనసే మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకా
అవలమ్బనసే మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకా వికలరూపసే విశేషతః అవబోధన కరతా హై వహ శ్రుతజ్ఞాన హై, [౩] ఉస
ప్రకారకే ఆవరణకే క్షయోపశమసే హీ మూర్త ద్రవ్యకా వికలరూపసే విశేషతః అవబోధన కరతా హై వహ
అవధిజ్ఞాన హై, [౪] ఉస ప్రకారకే ఆవరణకే క్షయోపశమసే హీ పరమనోగత [–దూసరోంకే మనకే సాథ
సమ్బన్ధవాలే] మూర్త ద్రవ్యకా వికలరూపసే విశేషతః అవబోధన కరతా హై వహ మనఃపర్యయజ్ఞాన హై, [౫]
సమస్త ఆవరణకే అత్యన్త క్షయసే, కేవల హీ [–ఆత్మా అకేలా హీ], మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకా సకలరూపసే
౨. విశేషతః అవబోధన కరనా = జాననా. [విశేష అవబోధ అర్థాత్ విశేష ప్రతిభాస సో జ్ఞాన హై.]
Page 77 of 264
PDF/HTML Page 106 of 293
single page version
శ్రుతజ్ఞానమేవ కుశ్రుతజ్ఞానమ్, మిథ్యాదర్శనోదయసహచరితమవధిజ్ఞానమేవ విభఙ్గజ్ఞానమితి స్వరూపాభిధానమ్.
ఇత్థం మతిజ్ఞానాదిజ్ఞానోపయోగాష్టకం వ్యాఖ్యాతమ్.. ౪౧..
ఆభినిబోధికజ్ఞాన హీ కుమతిజ్ఞాన హై, [౭] మిథ్యాదర్శనకే ఉదయకే సాథకా శ్రుతజ్ఞాన హీ కుశ్రుతజ్ఞాన హై,
[౮] మిథ్యాదర్శనకే ఉదయకే సాథకా అవధిజ్ఞాన హీ విభంగజ్ఞాన హై. – ఇస ప్రకార [జ్ఞానోపయోగకే
భేదోంకే] స్వరూపకా కథన హై.
నిశ్చయనయసే అఖణ్డ–ఏక–విశుద్ధజ్ఞానమయ ఐసా యహ ఆత్మా వ్యవహారనయసే సంసారావస్థామేం కర్మావృత్త
వికల్పరూపసే జో జానతా హై వహ మతిజ్ఞాన హై. వహ తీన ప్రకారకా హైః ఉపలబ్ధిరూప, భావనారూప ఔర
ఉపయోగరూప. మతిజ్ఞానావరణకే క్షయోపశమసే జనిత అర్థగ్రహణశక్తి [–పదార్థకో జాననేకీ శక్తి] వహ
ఉపలబ్ధి హై, జానే హుఏ పదార్థకా పునః పునః చింతన వహ భావనా హై ఔర ‘యహ కాలా హై,’ ‘యహ పీలా హై
’ ఇత్యాదిరూపసే అర్థగ్రహణవ్యాపార [–పదార్థకో జాననేకా వ్యాపార] వహ ఉపయోగ హై. ఉసీ ప్రకార వహ
[మతిజ్ఞాన] అవగ్రహ, ఈహా, అవాయ ఔర ధారణారూప భేదోం ద్వారా అథవా కోష్ఠబుద్ధి, బీజబుద్ధి,
పదానుసారీబుద్ధి తథా సంభిన్నశ్రోతృతాబుద్ధి ఐసే భేదోం ద్వారా చార ప్రకారకా హై. [యహాఁ, ఐసా తాత్పర్య గ్రహణ
కరనా చాహియే కి నిర్వికార శుద్ధ అనుభూతికే ప్రతి అభిముఖ జో మతిజ్ఞాన వహీ ఉపాదేయభూత అనన్త
సుఖకా సాధక హోనేసే నిశ్చయసే ఉపాదేయ హై, ఉసకే సాధనభూత బహిరంగ మతిజ్ఞాన తో వ్యవహారసే ఉపాదేయ
హై.]
Page 78 of 264
PDF/HTML Page 107 of 293
single page version
నయరూప హై. ‘ఉపయోగ’ శబ్దసే యహాఁ వస్తుకో గ్రహణ కరనేవాలా ప్రమాణ సమఝనా చాహియే అర్థాత్ సమ్పూర్ణ
వస్తుకో జాననేవాలా జ్ఞాన సమఝనా చాహియే ఔర ‘నయ’ శబ్దసే వస్తుకే [గుణపర్యాయరూప] ఏక దేశకో
గ్రహణ కరనేవాలా ఐసా జ్ఞాతాకా అభిప్రాయ సమఝనా చాహియే. [యహాఁ ఐసా తాత్పర్య గ్రహణ కరనా చాహియే
కి విశుద్ధజ్ఞానదర్శన జిసకా స్వభావ హై ఐసే శుద్ధ ఆత్మతత్త్వకే సమ్యక్ శ్రద్ధాన–జ్ఞాన–అనుచరణరూప
అభేదరత్నత్రయాత్మక జో భావశ్రుత వహీ ఉపాదేయభూత పరమాత్మతత్త్వకా సాధక హోనేసే నిశ్చయసే ఉపాదేయ హై
కిన్తు ఉసకే సాధనభూత బహిరంగ శ్రుతజ్ఞాన తో వ్యవహారసే ఉపాదేయ హై.]
అవధిజ్ఞాన దేశావధి, పరమావధి ఔర సర్వావధి ఐసే భేదోం ద్వారా తీన ప్రకారసే హై. ఉసమేం, పరమావధి ఔర
సర్వావధి చైతన్యకే ఉఛలనేసే భరపూర ఆనన్దరూప పరమసుఖామృతకే రసాస్వాదరూప సమరసీభావసే పరిణత
చరమదేహీ తపోధనోంకో హోతా హై. తీనోం ప్రకారకే అవధిజ్ఞాన నిశ్చయసే విశిష్ట సమ్యక్త్వాది గుణసే హోతే
హైం. దేవోం ఔర నారకోంకే హోనేవాలే భవప్రత్యయీ జో అవధిజ్ఞాన వహ నియమసే దేశావధి హీ హోతా హై.
యహ ఆత్మా, మనఃపర్యయజ్ఞానావరణకా క్షయోపశమ హోనే పర, పరమనోగత మూర్త వస్తుకో జో
దో ప్రకారకా హై. వహాఁ, విపులమతి మనఃపర్యయజ్ఞాన పరకే మనవచనకాయ సమ్బన్ధీ పదార్థోంకో, వక్ర తథా
అవక్ర దోనోంకో, జానతా హై ఔర ఋజుమతి మనఃపర్యయజ్ఞాన తో ఋజుకో [అవక్రకో] హీ జానతా హై.
నిర్వికార ఆత్మాకీ ఉపలబ్ధి ఔర భావనా సహిత చరమదేహీ మునియోంకో విపులమతి మనఃపర్యయజ్ఞాన హోతా
హై. యహ దోనోం మనఃపర్యయజ్ఞాన వీతరాగ ఆత్మతత్త్వకే సమ్యక్ శ్రద్ధాన–జ్ఞాన–అనుష్ఠానకీ భావనా సహిత,
పన్ద్రహ ప్రమాద రహిత అప్రమత్త మునికో ఉపయోగమేం–విశుద్ధ పరిణామమేం–ఉత్పన్న హోతే హైం. యహాఁ మనఃపర్యయజ్ఞానకే
ఉత్పాదకాలమేం హీ అప్రమత్తపనేకా నియమ హై, ఫిర ప్రమత్తపనేమేం భీ వహ సంభవిత హోతా హై.
Page 79 of 264
PDF/HTML Page 108 of 293
single page version
అణిధణమణంతవిసయం కేవలియం చావి పణ్ణత్తం.. ౪౨..
పరిణమిత హోతా హై తథాపి వహ శ్రుతజ్ఞాన గణధరదేవ ఆదికో హీ హోతా హై, కేవలీభగవన్తోంకో తో
కేవలజ్ఞాన హీ హోతా హై. పునశ్చ, కేవలీభగవన్తోంకో శ్రుతజ్ఞాన నహీం హై ఇతనా హీ నహీం, కిన్తు ఉన్హేం
జ్ఞాన–అజ్ఞాన భీ నహీం హై అర్థాత్ ఉన్హేం కిసీ విషయకా జ్ఞాన తథా కిసీ విషయకా అజ్ఞాన హో ఐసా భీ
నహీం హై – సర్వ విషయోంకా జ్ఞాన హీ హోతా హై; అథవా, ఉన్హేం మతి–జ్ఞానాది అనేక భేదవాలా జ్ఞాన నహీం
హై – ఏక కేవలజ్ఞాన హీ హై.
కరనేసే] ఉస–ఉస కాల దుఃనయ ఔర దుఃప్రమాణ హోతే హైం. [మిథ్యాదర్శనకే సద్భావమేం వర్తతా హుఆ
మతిజ్ఞాన వహ కుమతిజ్ఞాన హై, శ్రుతజ్ఞాన వహ కుశ్రుతజ్ఞాన హై, అవధిజ్ఞాన వహ విభంగజ్ఞాన హై; ఉసకే
సద్భావమేం వర్తతే హుఏ నయ వే దుఃనయ హైం ఔర ప్రమాణ వహ దుఃప్రమాణ హై.] ఇసలియే ఐసా భావార్థ సమఝనా
చాహియే కి నిర్వికార శుద్ధ ఆత్మాకీ అనుభూతిస్వరూప నిశ్చయ సమ్యక్త్వ ఉపాదేయహై.
నిఃసీమవిషయ అనిధన కేవళరూప భేద కహేల ఛే. ౪౨.
Page 80 of 264
PDF/HTML Page 109 of 293
single page version
అనిధనమనంతవిషయం కైవల్యం చాపి ప్రజ్ఞప్తమ్.. ౪౨..
యత్తదావరణక్షయోపశమాచ్చక్షురిన్ద్రియావలమ్బాచ్చ మూర్తద్రవ్యం వికలం సామాన్యే
హై ఐసా [అనిధనమ్] అవినాశీ [కైవల్యం] కేవలదర్శన [ప్రజ్ఞప్తమ్] – ఐసే చార భేదవాలా కహా హై.
ప్రదేశోంవాలా వర్తతా హుఆ, [౧] ఉస ప్రకారకే [అర్థాత్ చక్షుదర్శనకే] ఆవరణకే క్షయోపశమసే ఔర చక్షు–
ఇన్ద్రియకే అవలమ్బనసే మూర్త ద్రవ్యకో వికలరూపసే
Page 81 of 264
PDF/HTML Page 110 of 293
single page version
మూర్తద్రవ్యం వికలం సామాన్యేనావబుధ్యతే తదచక్షుర్దర్శనమ్, యత్తదావరణక్షయోపశమాదేవ మూర్తద్రవ్యం వికలం
సామాన్యేనావబుధ్యతే తదవధిదర్శనమ్, యత్సకలావరణాత్యంతక్షయే కేవల ఏవ మూర్తామూర్తద్రవ్యం సకలం
సామాన్యేనావబుధ్యతే తత్స్వాభావికం కేవలదర్శనమితి స్వరూపాభిధానమ్.. ౪౨..
తమ్హా దు విస్సరూవం భణియం దవియత్తి ణాణీహిం.. ౪౩..
తస్మాత్తు విశ్వరూపం భణితం ద్రవ్యమితి జ్ఞానిభిః.. ౪౩..
వహ చక్షుదర్శన హై, [౨] ఉస ప్రకారకే ఆవరణకే క్షయోపశమసే తథా చక్షుకే అతిరిక్త శేష చార ఇన్ద్రయోంంం
ఔర మనకే అవలమ్బనసే మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకో వికరూపసే సామాన్యతః అవబోధన కరతా హై వహ అచక్షుదర్శన
హైే, [౩] ఉస ప్రకారకే ఆవరణకే క్షయోపశమసే హీ మూర్త ద్రవ్యకో వికరూపసే సామాన్యతః అవబోధన కరతా
హై వహ అవధిదర్శన హై, [౪] సమస్త ఆవరణకే అత్యన్త క్షయసే, కేవల హీ [–ఆత్మా అకేలా హీ],
మూర్త–అమూర్త ద్రవ్యకో సకలరూపసేే సామాన్యతః అవబోధన కరతా హై వహ స్వాభావిక కేవలదర్శన హై. –ఇస
ప్రకార [దర్శనోపయోగకే భేదోంకే] స్వరూపకా కథన హై.. ౪౨..
జ్ఞానియోంనే [ద్రవ్యం] ద్రవ్యకో [విశ్వరూపమ్ ఇతి భణితమ్] విశ్వరూప [–అనేకరూప] కహా హై.
తే కారణే తో విశ్వరూప కహ్యుం దరవనే జ్ఞానీఏ. ౪౩.
Page 82 of 264
PDF/HTML Page 111 of 293
single page version
త్వేనైకభావత్వాత్. న చైవముచ్యమానేప్యేకస్మిన్నాత్మన్యాభినిబోధికాదీన్యనేకాని జ్ఞానాని విరుధ్యంతే,
ద్రవ్యస్య విశ్వరూపత్వాత్. ద్రవ్యం హి సహక్రమప్రవృత్తానంతగుణపర్యాయాధారతయానంతరూపత్వాదేకమపి విశ్వ–
రూపమభిధీయత ఇతి.. ౪౩..
దవ్వాణంతియమధవా
ద్రవ్యానంత్యమథవా ద్రవ్యాభావం ప్రకృర్వన్తి.. ౪౪..
దోనోంకో ఏకద్రవ్యపనా హై, దోనోంకే అభిన్న ప్రదేశ హోనేసే దోనోంకో ఏకక్షేత్రపనా హై, దోనోం ఏక సమయమేేం రచే
జాతే హోనేసే దోనోంకో ఏకకాలపనా హై, దోనోంకా ఏక స్వభావ హోనేసే దోనోంకో ఏకభావపనా హై. కిన్తు
ఐసా కహా జానే పర భీ, ఏక ఆత్మామేం ఆభినిబోధిక [–మతి] ఆది అనేక జ్ఞాన విరోధ నహీం పాతే,
క్యోంకి ద్రవ్య విశ్వరూప హై. ద్రవ్య వాస్తవమేం సహవర్తీ ఔర క్రమవర్తీ ఐసే అనన్త గుణోం తథా పర్యాయోంకా
ఆధార హోనేకే కారణ అనన్తరూపవాలా హోనేసే, ఏక హోనే పర భీ,
[అథవా] అథవా [ద్రవ్యాభావం] ద్రవ్యకా అభావ [ప్రకుర్వన్తి] హో.
అనేక జ్ఞానాత్మక హోనేమేం విరోధ నహీం హై.]
తో థాయ ద్రవ్య–అనన్తతా వా థాయ నాస్తి ద్రవ్యనీ. ౪౪.
Page 83 of 264
PDF/HTML Page 112 of 293
single page version
యత్రాశ్రితాస్తద్ర్రవ్యమ్. తదపి అన్యచ్చేద్గుణేభ్యః. పునరపి గుణాః క్వచిదాశ్రితాః. యత్రాశ్రితాః తద్ర్రవ్యమ్.
తదప్యన్యదేవ గుణేభ్యః. ఏవం ద్రవ్యస్య గుణేభ్యో భేదే భవతి ద్రవ్యా నంత్యమ్. ద్రవ్యం హి గుణానాం సముదాయః.
గుణాశ్చేదన్యే సముదాయాత్, కో నామ సముదాయః. ఏవ గుణానాం ద్రవ్యాద్భేదే భవతి ద్రవ్యాభావ ఇతి.. ౪౪..
నేచ్ఛన్తి నిశ్చయజ్ఞాస్తద్విపరీతం హి వా తేషామ్.. ౪౫..
ఆశ్రిత హోం వహ ద్రవ్య హోతా హై. వహ యది గుణోంసే అన్య హో తో– ఫిర భీ గుణ కిసీకే ఆశ్రిత హోంగే;
[వే] జిసకే ఆశ్రిత హోం వహ ద్రవ్య హోతా హై. వహ భీ గుణోసే అన్య హీ హో.–– ఇస ప్రకార, యది
ద్రవ్యకా గుణోంసే భిన్నత్వ హో తో, ద్రవ్యకీ అనన్తతా హో.
కహాఁసే ఘటిత హోగా?] ఇస ప్రకార, యది గుణోంకా ద్రవ్యసే భిన్నత్వ హో తో, ద్రవ్యకా అభావ హో.. ౪౪..
అన్యపనా [వా] యా [తద్విపరీతం] [విభక్తపనేరూప] అనన్యపనా [న ఇచ్ఛన్తి] నహీం మానతే.
పణ త్యాం విభక్త అనన్యతా వా అన్యతా నహి మాన్య ఛే. ౪౫.
Page 84 of 264
PDF/HTML Page 113 of 293
single page version
తథైకస్య పరమాణోస్తద్వర్తినాం స్పర్శరసగంధవర్ణాదిగుణానాం చావిభక్తప్రదేశత్వాదనన్యత్వమ్. యథా
త్వత్యంతవిప్రకృష్టయోః సహ్యవింధ్యయోరత్యంతసన్నికృష్టయోశ్చ మిశ్రితయోస్తోయపయసోర్విభక్తప్రదేశత్వలక్షణ–
మన్యత్వమనన్యత్వం చ, న తథా ద్రవ్యగుణానాం విభక్తప్రదేశత్వాభావాదన్యత్వమనన్యత్వం చేతి.. ౪౫..
వహ స్పష్ట సమఝాయా జాతా హైః– జిస ప్రకార ఏక పరమాణుకో ఏక స్వప్రదేశకే సాథ అవిభక్తపనా హోనేసే
అనన్యపనా హై, ఉసీ ప్రకార ఏక పరమాణుకో తథా ఉసమేం రహనేవాలే స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణ ఆది గుణోంకో
అవిభక్త ప్రదేశ హోనేసే [అవిభక్త–ప్రదేశత్వస్వరూప] అనన్యపనా హై; పరన్తు జిస ప్రకార అత్యన్త దూర ఐసే
[విభక్తప్రదేశత్వస్వరూప] అన్యపనా తథా [విభక్తప్రదేశత్వస్వరూప] అనన్యపనా నహీం హై.. ౪౫..
౨. అత్యన్త దూర స్థిత సహ్య ఔర వింధ్య నామకే పర్వతోంకో భిన్నప్రదేశత్వస్వరూప అన్యపనా హై.
Page 85 of 264
PDF/HTML Page 114 of 293
single page version
తే తేసిమణణ్ణత్తే అణ్ణత్తే చావి
తే తేషామనన్యత్వే అన్యత్వే చాపి విద్యంతే.. ౪౬..
యథా దేవదత్తస్య గౌరిత్యన్యత్వే షష్ఠీవ్యపదేశః, తథా వృక్షస్య శాఖా ద్రవ్యస్య గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి.
ఘటభావం స్వయం స్వేన స్వస్మై స్వస్మాత్ స్వస్మిన్ కరోతీత్యాత్మాత్మానమాత్మనాత్మనే ఆత్మన ఆత్మని
గుణోంకే [అన్యత్వే] అన్యపనేమేం [అనన్యత్వే చ అపి] తథా అనన్యపనేమేం భీ [విద్యంతే] హో సకతే హైం.
టీకాః–
జిస ప్రకార‘దేవదత్త ఫలకో అంకుశ ద్వారా ధనదత్తకే లియేే వృక్ష పరసే బగీచేమేం తోడతా హై’ ఐసే అన్యపనేమేం
కారకవ్యపదేశ హోతా హైే, ఉసీ ప్రకార
ఆత్మామేం జానతా హై’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [కారకవ్యపదేశ] హోతా హైే. జిస ప్రకార ‘ఊఁచే దేవదత్తకీ
ఊఁచీ గాయ’ ఐసా అన్యపనేమేం సంస్థాన హోతా హైే, ఉసీ ప్రకార ‘విశాల వృక్షకా విశాల శాఖాసముదాయ’,
మూర్త ద్రవ్యకే మూర్త గుణ’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [సంస్థాన] హోతా హైే. జిస ప్రకార ‘ఏక దేవదత్తకీ దస
ఐసా కుఛ నహీం హై; జహాఁ అభేద హో వహాఁ భీ వే ఘటిత హోతే హైం. ఇసలియే ద్రవ్య–గుణోంమేం జో వ్యపదేశ ఆది హోతే హైం వే
కహీం ఏకాన్తసే ద్రవ్య–గుణోంకే భేదకో సిద్ధ నహీం కరతే.]
వ్యపదేశ నే సంస్థాన, సంఖ్యా, విషయ బహు యే హోయ ఛే;
తే తేమనా అన్యత్వ తేమ అనన్యతామాం పణ ఘటే. ౪౬.
Page 86 of 264
PDF/HTML Page 115 of 293
single page version
జానాతీత్యనన్యత్వేపి. యథా ప్రాంశోర్దేవదత్తస్య ప్రాంశుర్గౌరిత్యన్యత్వే సంస్థానం, తథా ప్రాంశోర్వృక్షస్య ప్రాంశుః
శాఖాభరో మూర్తద్రవ్యస్య మూర్తా గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి. యథైకస్య దేవదత్తస్య దశ గావ ఇత్యన్యత్వే సంఖ్యా,
తథైకస్య వృక్షస్య దశ శాఖాః ఏకస్య ద్రవ్యస్యానంతా గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి. యథా గోష్ఠే గావ ఇత్యన్యత్వే
విషయః, తథా వృక్షే శాఖాః ద్రవ్యే గుణా ఇత్యనన్యత్వేపి. తతో న వ్యపదేశాదయో ద్రవ్యగుణానాం వస్తుత్వేన భేదం
సాధయంతీతి.. ౪౬..
భణ్ణంతి తహ పుధత్తం ఏయత్తం చావి తచ్చణ్హూ.. ౪౭..
భణంతి తథా పృథక్త్వమేకత్వం చాపి తత్త్వజ్ఞాః.. ౪౭..
గుణ’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [సంఖ్యా] హోతీ హై. జిస ప్రకార ‘బాడేే మేం గాయేం’ ఐసే అన్యపనేమేం విషయ [–
ఆధార] హోతా హై, ఉసీ ప్రకార ‘వృక్షమేం శాఖాయేం’, ‘ద్రవ్యమేం గుణ’ ఐసే అనన్యపనేమేం భీ [విషయ] హోతా
హై. ఇసలియే [ఐసా సమఝనా చాహియే కి] వ్యపదేశ ఆది, ద్రవ్య–గుణోంమేం వస్తురూపసే భేద సిద్ధ నహీం
కరతే.. ౪౬..
కహా జాతా హై, [తథా] ఉసీ ప్రకార [తత్త్వజ్ఞాః] తత్త్వజ్ఞ [పృథక్త్వమ్] పృథక్త్వ [చ అపి] తథా
[ఏకత్వమ్] ఏకత్వకో కహతే హైం.
తే రీత తత్త్వజ్ఞో కహే ఏకత్వ తేమ పృథక్త్వనే. ౪౭.
Page 87 of 264
PDF/HTML Page 116 of 293
single page version
వ్యపదేశం పృథక్త్వప్రకారేణ కురుతే, యథా చ జ్ఞానమభిన్నాస్తిత్వనిర్వృత్తమభిన్నాస్తిత్వనిర్వృత్తస్యాభిన్న–
సంస్థానమభిన్నసంస్థానస్యాభిన్నసంఖ్యమభిన్నసంఖ్యస్యాభిన్నవిషయలబ్ధవృత్తికమభిన్నవిషయలబ్ధవృత్తికస్య
పురుషస్య జ్ఞానీతి వ్యపదేశమేకత్వప్రకారేణ కురుతే; తథాన్యత్రాపి. యత్ర ద్రవ్యస్య భేదేన వ్యపదేశాదిః తత్ర
పృథక్త్వం, యత్రాభేదేన తత్రైకత్వమితి.. ౪౭..
దోణ్హం అచేదణత్తం పసజది సమ్మం జిణావమదం.. ౪౮..
ద్వయోరచేతనత్వం ప్రసజతి సమ్యగ్ జినావమతమ్.. ౪౮..
సంఖ్యావాలే ఔర [౪] భిన్న విషయమేం స్థిత ఐసే పురుషకో ‘ధనీ’ ఐసా వ్యపదేశ పృథక్త్వప్రకారసే కరతా
హైం, తథా జిస ప్రకార [౧] అభిన్న అస్తిత్వసే రచిత, [౨] అభిన్న సంస్థానవాలా, [౩] అభిన్న
సంఖ్యావాలా ఔర [౪] అభిన్న విషయమేం స్థిత ఐసా జ్ఞాన [౧] అభిన్న అస్తిత్వసే రచిత, [౨] అభిన్న
సంస్థానవాలే, [౩] అభిన్న సంఖ్యావాలే ఔర [౪] అభిన్న విషయమేం స్థిత ఐసే పురుషకో ‘జ్ఞానీ’ ఐసా
వ్యపదేశ ఏకత్వప్రకారసే కరతా హై, ఉసీ ప్రకార అన్యత్ర భీ సమఝనా చాహియే. జహాఁ ద్రవ్యకే భేదసే
వ్యపదేశ ఆది హోం వహాఁ పృథక్త్వ హై, జహాఁ [ద్రవ్యకే] అభేదసే [వ్యపదేశ ఆది] హోం వహాఁ ఏకత్వ హై..
౪౭..
[అచేతనత్వం ప్రసజతి] అచేతనపనేకా ప్రసంగ ఆయే– [సమ్యగ్ జినావమతమ్] జో కి జినోంకో సమ్యక్
ప్రకారసే అసంమత హై.
బన్నే అచేతనతా లహే–జినదేవనే నహి మాన్య జే. ౪౮.
Page 88 of 264
PDF/HTML Page 117 of 293
single page version
దేవదత్తరహితపరశువత్తత్కర్తృత్వవ్యాపారాసమర్థత్వాదచేతయమానమచేతనమేవ స్యాత్. న చ జ్ఞానజ్ఞానినో–
ర్యుతసిద్ధయోస్సంయోగేన చేతనత్వం ద్రవ్యస్య నిర్విశేషస్య గుణానాం నిరాశ్రయాణాం శూన్యత్వాదితి.. ౪౮..
బినా, దేవదత్త రహిత కుల్హాడీకీ భాఁతి, అపనే
హోతే హైం.. ౪౮..
అచేతనత్వ ఆ జాయేగా.]
అచేతనపనా ఆ జావేగా.]
జ్ఞానకే సాథ యుక్త హోకర ఆత్మా ‘జ్ఞానవాలా [–జ్ఞానీ]’ హోతా హై ఐసా భీ నహీం హై. లకడీ ఔర మనుష్యకీ
భాఁతి జ్ఞాన ఔర ఆత్మా కభీ పృథక్ హోంగే హీ కైసే? విశేషరహిత ద్రవ్య హో హీ నహీం సకతా, ఇసలియే జ్ఞాన రహిత
ఆత్మా కైసా? ఔర ఆశ్రయ బినా గుణ హో హీ నహీం సకతా, ఇసలియే ఆత్మాకే బినా జ్ఞాన కైసా? ఇసలియే
‘లకడీ’ ఔర ‘లకడీవాలే’కీ భాఁతి ‘జ్ఞాన’ ఔర ‘జ్ఞానీ’కా యుతసిద్ధపనా ఘటిత నహీం హోతా.]
Page 89 of 264
PDF/HTML Page 118 of 293
single page version
అణ్ణాణీతి చ వయణం ఏగత్తప్పసాధగం హోది.. ౪౯..
అజ్ఞానీతి చ వచనమేకత్వప్రసాధకం భవతి.. ౪౯..
కిమజ్ఞానసమవాయాత్, కిమజ్ఞానేన సహైకత్వాత్? న తావదజ్ఞానసమవాయాత్; అజ్ఞానినో హ్యజ్ఞానసమవాయో
నిష్ఫలః, జ్ఞానిత్వం తు జ్ఞానసమవాయాభావాన్నాస్త్యేవ. తతోజ్ఞానీతి వచనమజ్ఞానేన సహైకత్వమవశ్యం
‘అజ్ఞానీ’ [ఇతి చ వచనమ్] ఐసా వచన [ఏకత్వప్రసాధకం భవతి] [గుణ–గుణీకే] ఏకత్వకో సిద్ధ
కరతా హై.
జ్ఞానసే అర్థాన్తరభూత ఆత్మా జ్ఞానకే సమవాయసే జ్ఞానీ హోతా హై ఐసా మాననా వాస్తవమేం యోగ్య నహీం హై.
[ఆత్మాకో జ్ఞానకే సమవాయసే జ్ఞానీ హోనా మానా జాయే తో హమ పూఛతే హైం కి] వహ [–ఆత్మా] జ్ఞానకా
సమవాయ హోనేసే పహలే వాస్తవమేం జ్ఞానీ హై కి అజ్ఞానీ? యది జ్ఞానీ హై [ఐసా కహా జాయే] తో జ్ఞానకా
సమవాయ నిష్ఫల హై. అబ యది అజ్ఞానీ హై [ఐసా కహా జాయే] తో [పూఛతే హైం కి] అజ్ఞానకే సమవాయసే
అజ్ఞానీ హై కి అజ్ఞానకే సాథ ఏకత్వసే అజ్ఞానీ హై? ప్రథమ, అజ్ఞానకే సమవాయసే అజ్ఞానీ హో నహీం
సకతా; క్యోంకి అజ్ఞానీకో అజ్ఞానకా సమవాయ నిష్ఫల హై ఔర జ్ఞానీపనా తో జ్ఞానకే సమవాయకా అభావ
హోనేసే హై హీ నహీంం. ఇసలియే ‘అజ్ఞానీ’ ఐసా వచన అజ్ఞానకే సాథ ఏకత్వకో అవశ్య సిద్ధ కరతా హీ
హై. ఔర ఇస ప్రకార అజ్ఞానకే సాథ ఏకత్వ సిద్ధ హోనేసే జ్ఞానకే సాథ భీ ఏకత్వ అవశ్య సిద్ధ హోతా
హై.
‘అజ్ఞానీ’ ఏవుం వచన తే ఏకత్వనీ సిద్ధి కరే. ౪౯.
Page 90 of 264
PDF/HTML Page 119 of 293
single page version
తమ్హా దవ్వగుణాణం అజుదా సిద్ధి త్తి ణిద్దిఠ్ఠా.. ౫౦..
తస్మాద్ర్రవ్యగుణానాం అయుతా సిద్ధిరితి నిర్దిష్టా.. ౫౦..
హుఆ న?
జ్ఞానగుణమేం శక్తిరూపసే స్థిత కేవలజ్ఞాన వ్యక్త హోతా హై; కేవలజ్ఞాన కహీం బాహరసే ఆకర
కేవలీభగవానకే ఆత్మాకే సాథ సమవాయకో ప్రాప్త హోతా హో ఐసా నహీం హై. ఛద్మస్థదశామేం ఔర
కేవలీదశామేం జో జ్ఞానకా అన్తర దిఖాఈ దేతా హై వహ మాత్ర శక్తి–వ్యక్తిరూప అన్తర సమఝనా చాహియే..
౪౯..
ద్రవ్య ఔర గుణోంకీ [అయుతా సిద్ధిః ఇతి] అయుతసిద్ధి [నిర్దిష్టా] [జినోంనే] కహీ హై.
తే కారణే భాఖీ అయుతసిద్ధి గుణో నే ద్రవ్యనే. ౫౦.
Page 91 of 264
PDF/HTML Page 120 of 293
single page version
నిబంధనస్యాస్తిత్వాన్తరస్యాభావాదయుతసిద్ధత్వమ్. తతో ద్రవ్యగుణానాం సమవర్తిత్వలక్షణసమవాయభాజామ–
యుతసిద్ధిరేవ, న పృథగ్భూతత్వమితి.. ౫౦..
దవ్వాదో య అణణ్ణా అణ్ణత్తపగాసగా
వవదేసదో పుధత్తం కువ్వంతి హి ణో
ద్రవ్య ఔర గుణ ఏక అస్తిత్వసే రచిత హైం ఉనకీ జో అనాది–అనన్త సహవృత్తి [–ఏక సాథ
[–ద్రవ్య ఔర గుణోంకో సంజ్ఞా– లక్షణ–ప్రయోజన ఆదికీ అపేక్షాసే భేద హోనే పర భీ] వస్తురూపసే అభేద
హోనేసే అపృథక్పనా హై; వహీ, యుతసిద్ధికే కారణభూత
౨. సమవాయకా స్వరూప సమవర్తీపనా అర్థాత్ అనాది–అనన్త సహవృత్తి హై. ద్రవ్య ఔర గుణోేంకో ఐసా సమవాయ [అనాది–
పరమాణుమాం ప్రరూపిత వరణ, రస, గంధ తేమ జ స్పర్శ జే,
అణుథీ అభిన్న రహీ విశేష వడే ప్రకాశే భేదనే; ౫౧.
త్యమ జ్ఞానదర్శన జీవనియత అనన్య రహీనే జీవథీ,
అన్యత్వనా కర్తా బనే వ్యపదేశథీ–న స్వభావథీ. ౫౨.