Page 112 of 264
PDF/HTML Page 141 of 293
single page version

౧౧౨

నిశ్చయేన సుఖదుఃఖరూపాత్మపరిణామానాం వ్యవహారేణేష్టా–నిష్టవిషయాణాం నిమిత్తమాత్రత్వాత్పుద్గలకాయాః సుఖదుఃఖరూపం ఫలం ప్రయచ్ఛన్తి. జీవాశ్చ నిశ్చయేన నిమిత్తమాత్రభుతద్రవ్యకర్మనిర్వర్తితసుఖదుఃఖరూపాత్మపరిణామానాం వ్యవహారేణ ----------------------------------------------------------------------------- నిమిత్తమాత్ర హోనేకీ అపేక్షాసే నిశ్చయసే, ఔర ఈష్టానిష్ట విషయోంకే నిమిత్తమాత్ర హోనేకీ అపేక్షాసే వ్యవహారసే సుఖదుఃఖరూప ఫల దేతే హైం; తథా జీవ నిమిత్తమాత్రభూత ద్రవ్యకర్మసే నిష్పన్న హోనేవాలే సుఖదుఃఖరూప ఆత్మపరిణామోంకో భోక్తా హోనేకీ అపేక్షాసే నిశ్చయసే, ఔర [నిమిత్తమాత్రభూత] ద్రవ్యకర్మకే ఉదయసే సమ్పాదిత ఈష్టానిష్ట విషయోంకే భోక్తా హోనేకీ అపేక్షాసే వ్యవహారసే, ఉసప్రకారకా [సుఖదుఃఖరూప] ఫల భోగతే హైం [అర్థాత్ నిశ్చయసే సుఖదుఃఖపరిణామరూప ఔర వ్యవహారసే ఈష్టానిష్టా విషయరూప ఫల భోగతే హైం]. -------------------------------------------------------------------------- [౧] సుఖదుఃఖపరిణామోంమేం తథా [౨] ఈష్టానిష్ట విషయోంకే సంయోగమేం శుభాశుభ కర్మ నిమిత్తభూత హోతే హైం, ఇసలియే ఉన

సుఖదుఃఖకే దో అర్థ హోతే హైః [౧] సుఖదుఃఖపరిణామ, ఔర [౨] ఈష్టానిష్ట విషయ. జహాఁ ‘నిశ్చయసే’ కహా హై వహాఁ

Page 113 of 264
PDF/HTML Page 142 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

ోర్ంవ్యకర్మోదయాపాదితేష్టానిష్టవిషయాణాం భోక్తృత్వాత్తథావిధం ఫలం భుఞ్జన్తే ఇతి. ఏతేన జీవస్య భోక్తృత్వగుణోపి వ్యాఖ్యాతః.. ౬౭..

కర్తృత్వభోక్తృత్వవ్యాఖ్యోపసంహారోయమ్.

త్త ఏతత్ స్థిత్త నిశ్చయేనాత్మనః కర్మ కర్తృ, వ్యవహారేణ జీవభావస్య; జీవోపి నిశ్చయేనాత్మభావస్య కర్తా, వ్యవహారణే కర్మణ ఇతి. యథాత్రోభయనయాభ్యాం కర్మ కర్తృ, తథైకేనాపి నయేన న -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [తస్మాత్] ఇసలియే [అథ జీవస్య భావేన హి సంయుక్తమ్] జీవకే భావసే సంయుక్త ఐసా [కర్మ] కర్మ [ద్రవ్యకర్మ] [కర్తృ] కర్తా హై. [–నిశ్చయసే అపనా కర్తా ఔర వ్యవహారసే జీవభావకా కర్తా; పరన్తు వహ భోక్తా నహీం హై]. [భోక్తా తు] భోక్తా తో [జీవః భవతి] [మాత్ర] జీవ హై [చేతకభావేన] చేతకభావకే కారణ [కర్మఫలమ్] కర్మఫలకా.

ఇసలియే [పూర్వోక్త కథనసే] ఐసా నిశ్చిత హుఆ కి–కర్మ నిశ్చయసే అపనా కర్తా హై, వ్యవహారసే జీవభావకా కర్తా హై; జీవ భీ నిశ్చయసే అపనే భావకా కర్తా హై, వ్యవహారసే కర్మకా కర్తా హై.

జిస ప్రకార యహ నయోంసే కర్మ కర్తా హై, ఉసీ ప్రకార ఏక భీ నయసే వహ భోక్తా నహీం హై. కిసలియే? క్యోంకి ఉసేే చైతన్యపూర్వక అనుభూతికా సద్భావ నహీం హై. ఇసలియే చేతనాపనే కే కారణ

-------------------------------------------------------------------------- జో అనుభూతి చైతన్యపూర్వక హో ఉసీకో యహాఁ భోక్తృత్వ కహా హై, ఉసకే అతిరిక్త అన్య అనుభూతికో నహీం.

Page 114 of 264
PDF/HTML Page 143 of 293
single page version

౧౧౪

భోక్తృ. కుతః? చైతన్యపూర్వకానుభూతిసద్భావాభావాత్. తతశ్చేత–నత్వాత్ కేవల ఏవ జీవః కర్మఫలభూతానాం కథంచిదాత్మనః సుఖదుఃఖపరిణామానాం కథంచిదిష్టా–నిష్టవిషయాణాం భోక్తా ప్రసిద్ధ ఇతి.. ౬౮..

కర్మసంయుక్తత్వముఖేన ప్రభుత్వగుణవ్యాఖ్యానమేతత్. ఏవమయమాత్మా ప్రకటితప్రభుత్వశక్తిః స్వకైః కర్మభిర్గృహీతకర్తృత్వభోక్తృత్వాధికారోనాదిమోహా– వచ్ఛన్నత్వాదుపజాతవిపరీతాభినివేశః ప్రత్యస్తమితసమ్యగ్జ్ఞానజ్యోతిః సాంతమనంతం వా సంసారం పరిభ్రమతీతి.. ౬౯.. ----------------------------------------------------------------------------- మాత్ర జీవ హీ కర్మఫలకా – కథంచిత్ ఆత్మాకే సుఖదుఃఖపరిణామోంకా ఔర కథంచిత్ ఈష్టానిష్ట విషయోంకా – భోక్తా ప్రసిద్ధ హై.. ౬౮..

అన్వయార్థః– [ఏవం] ఇస ప్రకార [స్వకైః కర్మభిః] అపనే కర్మోంసే [కర్తా భోక్తా భవన్] కర్తా– భోక్తా హోతా హుఆ [ఆత్మా] ఆత్మా [మోహసంఛన్నః] మోహాచ్ఛాదిత వర్తతా హుఆ [పారమ్ అపారం సంసారం] సాన్త అథవా అనన్త సంసారమేం [హిండతే] పరిభ్రమణ కరతా హై.

టీకాః– యహ, కర్మసంయుక్తపనేకీ ముఖ్యతాసే ప్రభుత్వగుణకా వ్యాఖ్యాన హై.

ఇస ప్రకార ప్రగట ప్రభుత్వశక్తికే కారణ జిసనే అపనే కర్మోం ద్వారా [–నిశ్చయసే భావకర్మోం ఔర వ్యవహారసే ద్రవ్యకర్మోం ద్వారా] కర్తృత్వ ఔర భోక్తృత్వకా అధికార గ్రహణ కియా హై ఐసే ఇస ఆత్మాకో, అనాది మోహాచ్ఛాదితపనేకే కారణ విపరీత అభినివేశకీ ఉత్పత్తి హోనేసే సమ్యగ్జ్ఞానజ్యోతి అస్త హో గఈ హై, ఇసలియే వహ సాన్త అథవా అనన్త సంసారమేం పరిభ్రమణ కరతా హై. [ఇస ప్రకార జీవకే కర్మసహితపనేకీ ముఖ్యతాపూర్వక ప్రభుత్వగుణకా వ్యాఖ్యాన కియా గయా..] ౬౯.. -------------------------------------------------------------------------- అభినివేశ =అభిప్రాయ; ఆగ్రహ.

Page 115 of 264
PDF/HTML Page 144 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

కర్మవియుక్తత్వముఖేన ప్రభుత్వగుణవ్యాఖ్యానమేతత్. అయమేవాత్మా యది జినాజ్ఞయా మార్గముపగమ్యోపశాంతక్షీణమోహత్వాత్ప్రహీణవిపరీతాభినివేశః సముద్భిన్నసమ్గ్జ్ఞానజ్యోతిః కర్తృత్వభోక్తృత్వాధికారం పరిసమాప్య సమ్యక్ప్రకటితప్రభుత్వశక్తిర్జ్ఞానస్యై– వానుమార్గేణ చరతి, తదా విశుద్ధాత్మతత్త్వోపలంభరూపమపవర్గనగరం విగాహత ఇతి.. ౭౦.. -----------------------------------------------------------------------------

[ఉపశాంతక్షీణమోహః] ఉపశాంతక్షీణమోహ హోతా హుఆ [అర్థాత్ జిసే దర్శనమోహకా ఉపశమ, క్షయ అథవా క్షయోపశమ హుఆ హై ఐసా హోతా హుఆ] [జ్ఞానానుమార్గచారీ] జ్ఞానానుమార్గమేం విచరతా హై [–జ్ఞానకా అనుసరణ కరనేవాలే మార్గే వర్తతా హై], [ధీరః] వహ ధీర పురుష [నిర్వాణపురం వ్రజతి] నిర్వాణపురకో ప్రాప్త హోతా హై.

టీకాః– యహ, కర్మవియుక్తపనేకీ ముఖ్యతాసే ప్రభుత్వగుణకా వ్యాఖ్యాన హై.

జబ యహీ ఆత్మా జినాజ్ఞా ద్వారా మార్గకో ప్రాప్త కరకే, ఉపశాంతక్షీణమోహపనేకే కారణ [దర్శనమోహకే ఉపశమ, క్షయ అథవా క్షయోపశమకే కారణ] జిసే విపరీత అభినివేశ నష్ట హో జానేసే సమ్యగ్జ్ఞానజ్యోతి ప్రగట హుఈ హై ఐసా హోతా హుఆ, కర్తృత్వ ఔర భోక్తృత్వకే అధికారకో సమాప్త కరకే సమ్యక్రూపసే ప్రగట ప్రభుత్వశక్తివాన హోతా హుఆ జ్ఞానకా హీ అనుసరణ కరనేవాలే మార్గమేం విచరతా హై --------------------------------------------------------------------------

Page 116 of 264
PDF/HTML Page 145 of 293
single page version

౧౧౬

అథ జీవవికల్పా ఉచ్యన్తే.

----------------------------------------------------------------------------- [–ప్రవర్తతా హై, పరిణమిత హోతా హై, ఆచరణ కరతా హై], తబ వహ విశుద్ధ ఆత్మతత్త్వకీ ఉపలబ్ధిరూప అపవర్గనగరకో [మోక్షపురకో] ప్రాప్త కరతా హై. [ఇస ప్రకార జీవకే కర్మరహితపనేకీ ముఖ్యతాపూర్వక ప్రభుత్వగుణకా వ్యాఖ్యాన కియా గయా ..] ౭౦..

అన్వయార్థః– [సః మహాత్మా] వహ మహాత్మా [ఏకః ఏవ] ఏక హీ హై, [ద్వివికల్పః] దో భేదవాలా హై ఔర [త్రిలక్షణః భవతి] త్రిలక్షణ హై; [చతుశ్చంక్రమణః] ఔర ఉసే చతుర్విధ భ్రమణవాలా [చ] తథా [పఞ్చాగ్రగుణప్రధానః] పాఁచ ముఖ్య గుణోసే ప్రధానతావాలా [భణితః] కహా హై. [ఉపయుక్తః జీవః] ఉపయోగీ ఐసా వహ జీవ [షట్కాపక్రమయుక్తః] ఛహ అపక్రమ సహిత, [సప్తభంగసద్భావః] సాత భంగపూర్వక సద్భావవాన, [అష్టాశ్రయః] ఆఠకే ఆశ్రయరూప, [నవార్థః] నౌ–అర్థరూప ఔర [దశస్థానగః] దశస్థానగత [భణితః] కహా గయా హై. -------------------------------------------------------------------------- అపక్రమ=[సంసారీ జీవకో అన్య భవమేం జాతే హుఏ] అనుశ్రేణీ గమన అర్థాత్ విదిశాఓంకో ఛోడకర గమన.

Page 117 of 264
PDF/HTML Page 146 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

స ఖలు జీవో మహాత్మా నిత్యచైతన్యోపయుక్తత్వాదేక ఏవ, జ్ఞానదర్శనభేదాద్వివికల్పః, కర్మఫలకార్యజ్ఞానచేతనాభేదేన లక్ష్యమాణత్వాత్రిలక్షణః ధ్రౌవ్యోత్పాదవినాశభేదేన వా, చతసృషు గతిషు చంక్రమణత్వాచ్చతుశ్చంక్రమణః, పఞ్చభిః పారిణామికౌదయికాదిభిరగ్రగుణైః ప్రధానత్వాత్పఞ్చాగ్రగుణప్రధానః, చతసృషు దిక్షూర్ధ్వమధశ్చేతి భవాంతరసంక్రమణషట్కేనాపక్రమేణ యుక్తత్వాత్షట్కాపక్రమయుక్తః, అసిత– నాస్త్యాదిభిః సప్తభఙ్గైః సద్భావో యస్యేతి సప్తభఙ్గసద్భావః అష్టానాం కర్మణాం గుణానాం వా ఆశ్రయత్వాదష్టాశ్రయః, నవపదార్థరూపేణ వర్తనాన్నవార్థః, పృథివ్యప్తేజోవాయువనస్పతిసాధారణప్రత్యేక–ద్విత్రిచతుః పఞ్చేన్ద్రియరూపేషు దశసు స్థానేషు గతత్వాద్రశస్థానగ ఇతి.. ౭౧–౭౨..

-----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– వహ జీవ మహాత్మా [౧] వాస్తవమేం నిత్యచైతన్య–ఉపయోగీ హోనేసే ‘ఏక ’ హీ హై; [౨] జ్ఞాన ఔర దర్శన ఐసే భేదోంకే కారణ ‘దో భేదవాలా’ హై; [౩] కర్మఫలచేతనా, కార్యచేతనా ఔర జ్ఞానచేతనా ఐసే భేదోంం ద్వారా అథవా ధ్రౌవ్య, ఉత్పాద ఔర వినాశ ఐసే భేదోం ద్వారా లక్షిత హోనేసే ‘త్రిలక్షణ [తీన లక్షణవాలా]’ హై; [౪] చార గతియోంమేం భ్రమణ కరతా హై ఇసలియే ‘చతుర్విధ భ్రమణవాలా’ హై; [౫] పారిణామిక ఔదయిక ఇత్యాది పాఁచ ముఖ్య గుణోం ద్వారా ప్రధానతా హోనేసే ‘పాఁచ ముఖ్య గుణోంసే ప్రధానతావాలా’ హై; [౬] చార దిశాఓంమేం, ఊపర ఔర నీచే ఇస ప్ర్రకార షడ్విధ భవాన్తరగమనరూప అపక్రమసే యుక్త హోనేకే కారణ [అర్థాత్ అన్య భవమేం జాతే హుఏ ఉపరోక్త ఛహ దిశాఓంమేం గమన హోతా హై ఇసలియే] ‘ఛహ అపక్రమ సహిత’ హై; [౭] అస్తి, నాస్తి ఆది సాత భంగో ద్వారా జిసకా సద్భావ హై ఐసా హోనేసే ‘సాత భంగపూర్వక సద్భావవాన’ హై; [౮] [జ్ఞానావరణీయాది] ఆఠ కర్మోంకే అథవా [సమ్యక్త్వాది] ఆఠ గుణోంకే ఆశ్రయభూత హోనేసే ‘ఆఠకే ఆశ్రయరూప’ హై; [౯] నవ పదార్థరూపసే వర్తతా హై ఇసలియే ‘నవ–అర్థరూప’ హై; [౧౦] పృథ్వీ, జల, అగ్ని, వాయు, సాధారణ వనస్పతి, ప్రత్యేక వనస్పతి, ద్వీన్ద్రియ, త్రీన్ద్రియ చతురిన్ద్రియ ఔర పంచేన్ద్రియరూప దశ స్థానోమేం ప్రాప్త హోనేసే ‘దశస్థానగత’ హై.. ౭౧– ౭౨.. --------------------------------------------------------------------------

Page 118 of 264
PDF/HTML Page 147 of 293
single page version

౧౧౮

అథ పుద్గలద్రవ్యాస్తికాయవ్యాఖ్యానమ్.

-----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [ప్రకృతిస్థిత్యనుభాగప్రదేశబంధైః] ప్రకృతిబన్ధ, స్థితిబన్ధ, అనుభాగబన్ధ ఔర ప్రదేశబన్ధసే [సర్వతః ముక్తః] సర్వతః ముక్త జీవ [ఊధ్వం గచ్ఛతి] ఊర్ధ్వగమన కరతా హై; [శేషాః] శేష జీవ [భవాన్తరమేం జాతే హుఏ] [విదిగ్వర్జా గతిం యాంతి] విదిశాఏఁ ఛోడ కర గమన కరతే హైం.

టీకాః– బద్ధ జీవకో కర్మనిమిత్తక షడ్విధ గమన [అర్థాత్ కర్మ జిసమేం నిమిత్తభూత హైం ఐసా ఛహ దిశాఓంంమేం గమన] హోతా హై; ముక్త జీవకో భీ స్వాభావిక ఐసా ఏక ఊర్ధ్వగమన హోతా హై. – ఐసా యహాఁ కహా హై.

భావార్థః– సమస్త రాగాదివిభావ రహిత ఐసా జో శుద్ధాత్మానుభూతిలక్షణ ధ్యాన ఉసకే బల ద్వారా చతుర్విధ బన్ధసే సర్వథా ముక్త హుఆ జీవ భీ, స్వాభావిక అనన్త జ్ఞానాది గుణోంసే యుక్త వర్తతా హుఆ, ఏకసమయవర్తీ అవిగ్రహగతి ద్వారా [లోకాగ్రపర్యంత] స్వాభావిక ఊర్ధ్వగమన కరతా హై. శేష సంసారీ జీవ మరణాన్తమేం విదిశాఏఁ ఛోడకర పూర్వోక్త షట్–అపక్రమస్వరూప [కర్మనిమిత్తక] అనుశ్రేణీగమన కరతే హైం.. ౭౩..

ఇస ప్రకార జీవద్రవ్యాస్తికాయకా వ్యాఖ్యాన సమాప్త హుఆ.

అబ పుద్గలద్రవ్యాస్తికాయకా వ్యాఖ్యాన హై. --------------------------------------------------------------------------

Page 119 of 264
PDF/HTML Page 148 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

పుద్గలద్రవ్యవికల్పాదేశోయమ్.

పుద్గలద్రవ్యాణి హి కదాచిత్స్కంధపర్యాయేణ, కదాచిత్స్కంధదేశపర్యాయేణ, కదాచిత్స్కంధప్రదేశపర్యాయేణ, కదాచిత్పరమాణుత్వేనాత్ర తిష్టన్తి. నాన్యా గతిరస్తి. ఇతి తేషాం చతుర్వికల్పత్వమితి.. ౭౪..

-----------------------------------------------------------------------------

[స్కంధాః చ] స్కంధ, [స్కంధదేశాః] స్కంధదేశ [స్కంధప్రదేశాః] స్కంధప్రదేశ [చ] ఔర [పరమాణవః భవన్తి ఇతి] పరమాణుు.

పుద్గలద్రవ్య కదాచిత్ స్కంధపర్యాయసే, కదాచిత్ స్కంధదేశరూప పర్యాయసే, కదాచిత్ స్కంధప్రదేశరూప పర్యాయసే ఔర కదాచిత్ పరమాణురూపసే యహాఁ [లోకమేం] హోతే హైం; అన్య కోఈ గతి నహీం హై. ఇస ప్రకార ఉనకే చార భేద హైం.. ౭౪..

స్కంధ హై. [తస్య అర్ధం తు] ఉసకే అర్ధకో [దేశః ఇతి భణన్తి] దేశ కహతే హైం, [అర్ధాధం చ] అర్ధకా అర్ధ వహ [ప్రదేశః] ప్రదేశ హై [చ] ఔర [అవిభాగీ] అవిభాగీ వహ [పరమాణుః ఏవ] సచముచ పరమాణు హై. ------------------------------------------------------------------------

Page 120 of 264
PDF/HTML Page 149 of 293
single page version

౧౨౦

స్కంధప్రదేశో నామ పర్యాయః. ఏవం భేదవశాత్ ద్వయణుకస్కంధాదనంతాః స్కంధప్రదేశపర్యాయాః నిర్విభాగైకప్రదేశః స్కంధస్యాంత్యో భేదః పరమాణురేకః. పునరపి ద్వయోః పరమాణ్వోః సంధాతాదేకో ద్వయణుకస్కంధపర్యాయః. ఏవం సంధాతవశాదనంతాః స్కంధపర్యాయాః. ఏవం భేదసంధాతాభ్యామప్యనంతా భవంతీతి.. ౭౫.. -----------------------------------------------------------------------------

టీకాః– యహ, పుద్గల భేదోంకా వర్ణన హై అనన్తానన్త పరమాణుఓంసే నిర్మిత హోనే పర భీ జో ఏక హో వహ స్కంధ నామకీ పర్యాయ హై; ఉసకీ ఆధీ స్కంధదేశ నామక పర్యాయ హై; ఆధీకీ ఆధీ స్కంధప్రదేశ నామకీ పర్యాయ హై. ఇస ప్రకార భేదకే కారణ [పృథక హోనకే కారణ] ద్వి–అణుక స్కంధపర్యంత అనన్త స్కంధప్రదేశరూప పర్యాయేం హోతీ హైం. నిర్విభాగ–ఏక–ప్రదేశవాలా, స్కంధకా అన్తిమ అంశ వహ ఏక పరమాణు హై. [ఇస ప్రకార భేదసే హోనేవాలే పుద్గలవికల్పోంకా వర్ణన హుఆ.]

పునశ్చ, దో పరమాణుఓంకే సంఘాతసే [మిలనేసే] ఏక ద్విఅణుక–స్కంధరూప పర్యాయ హోతీ హై. ఇస ప్రకార సంఘాతకే కారణ [ద్విఅణుకస్కంధకీ భాఁతి త్రిఅణుక–స్కంధ, చతురణుక–స్కంధ ఇత్యాది] అనన్త స్కంధరూప పర్యాయేం హోతీ హై. [ఇస ప్రకార సంఘాతసే హోనేవాలే పుద్గలవికల్పకా వర్ణన హుఆ. ]

ఇస ప్రకార భేద–సంఘాత దోనోంసే భీ [ఏక సాథ భేద ఔర సంఘాత దోనో హోనేసే భీ] అనన్త [స్కంధరూప పర్యాయేం] హోతీ హైం. [ఇస ప్రకార భేద–సంఘాతసే హోనేవాలే పుద్గలవికల్పకా వర్ణన హుఆ..] ౭౫.. -------------------------------------------------------------------------- భేదసే హోనేభాలే పుద్గలవికల్పోంకా [పుద్గలభేదోంకా] టీకాకార శ్రీ జయసేనాచార్యనేే జో వర్ణన కియా హై ఉసకా

Page 121 of 264
PDF/HTML Page 150 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

స్కంధానాం పుద్గలవ్యవహారసమర్థనమేతత్.

స్పర్శరసగంధవర్ణగుణవిశేషైః షట్స్థానపతితవృద్ధిహానిభిః పూరణగలనధర్మత్వాత్ స్కంధ– వ్యక్త్యావిర్భావతిరోభావాభ్యామపి చ పూరణగలనోపపత్తేః పరమాణవః పుద్గలా ఇతి నిశ్చీయంతే. స్కంధాస్త్వనేకపుద్గలమయైకపర్యాయత్వేన పుద్గలేభ్యోనన్యత్వాత్పుద్గలా ఇతి -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [బాదరసౌక్ష్మ్యగతానాం] బాదర ఔర సూక్ష్మరూపసే పరిణత [స్కంధానాం] స్కంధోంకో [పుద్గలః] ‘పుద్గల’ [ఇతి] ఐసా [వ్యవహారః] వ్యవహార హై. [తే] వే [షట్ప్రకారాః భవన్తి] ఛహ ప్రకారకే హైం, [యైః] జినసే [త్రైలోక్యం] తీన లోక [నిష్పన్నమ్] నిష్పన్న హై.

టీకాః– స్కంధోంమేం ‘పుద్గల’ ఐసా జో వ్యవహార హై ఉసకా యహ సమర్థన హై.

[౧] జినమేం షట్స్థానపతిత [ఛహ స్థానోంమేం సమావేశ పానేవాలీ] వృద్ధిహాని హోతీ హై ఐసే స్పర్శ– రస–గంధ–వర్ణరూప గుణవిశేషోంకే కారణ [పరమాణు] ‘పూరణగలన’ ధర్మవాలే హోనేసే తథా [౨] స్కంధవ్యక్తికే [–స్కంధపర్యాయకే] ఆవిర్భావ ఔర తిరోభావకీ అపేక్షాసే భీ [పరమాణుఓంమేం] --------------------------------------------------------------------------

Page 122 of 264
PDF/HTML Page 151 of 293
single page version

౧౨౨

వ్యవహ్రియంతే, తథైవ చ బాదరసూక్ష్మత్వపరిణామవికల్పైః షట్ప్రకారతామాపద్య త్రైలోక్యరూపేణ నిష్పద్య స్థితవంత ఇతి. తథా హి–బాదరబాదరాః, బాదరాః, బాదరసూక్ష్మాః, సూక్ష్మబాదరాః, సూక్ష్మాః, సూక్ష్మ–సూక్ష్మా ఇతి. తత్ర ఛిన్నాః స్వయం సంధానాసమర్థాః కాష్ఠపాషాణదయో బాదరబాదరాః. ఛిన్నాః స్వయం సంధానసమర్థాః క్షీరధృతతైలతోయరసప్రభృతయో బాదరాః. స్థూలోపలంభా అపి ఛేత్తుం భేత్తుమాదాతుమశక్యాః ఛాయాతపతమోజ్యోత్స్త్రాదయో బాదరసూక్ష్మాః. సూక్ష్మత్వేపి స్థూలోపలంభాః స్పర్శరసగంధశబ్దాః సూక్ష్మ–బాదరాః. సూక్ష్మత్వేపి హి కరణానుపలభ్యాః కర్మవర్గణాదయః సూక్ష్మాః. అత్యంతసూక్ష్మాః కర్మవర్గణా–భ్యోధో ద్వయణుక స్కంధపర్యన్తాః సూక్ష్మసూక్ష్మా ఇతి.. ౭౬.. ----------------------------------------------------------------------------- ‘పూరణ – గలన’ ఘటిత హోనేసే పరమాణు నిశ్చయసే ‘౧పుద్గల’ హైం. స్కంధ తో ౨అనేకపుద్గలమయ ఏకపర్యాయపనేకే కారణ పుద్గలోంసే అనన్య హోనేసే వ్యవహారసే ‘పుద్గల’ హై; తథా [వే] బాదరత్వ ఔర సూక్ష్మత్వరూప పరిణామోంకే భేదోం ద్వారా ఛహ ప్రకారోంకో ప్రాప్త కరకే తీన లోకరూప హోకర రహే హైం. వే ఛహ ప్రకారకే స్కంధ ఇస ప్రకార హైంః– [౧] బాదరబాదర; [౨] బాదర; [౩] బాదరసూక్ష్మ; [౪] సూక్ష్మబాదర; [౫] సూక్ష్మ; [౬] సూక్ష్మసూక్ష్మ. వహాఁ, [౧] కాష్ఠపాషాణాదిక [స్కంధ] జో కి ఛేదన హోనేపర స్వయం నహీం జుడ సకతే వే [ఘన పదార్థ] ‘బాదరబాదర’ హైం; [౨] దూధ, ఘీ, తేల, జల, రస ఆది [స్కంధ] జో కి ఛేదన హోనేపర స్వయం జుడ జాతే హైం వే [ప్రవాహీ పదార్థ] ‘బాదర’ హై; [౩] ఛాయా, ధూప, అంధకార, చాందనీ ఆది [స్కంధ] జో కి స్థూల జ్ఞాత హోనేపర భీ జినకా ఛేదన, భేదన అథవా [హస్తాది ద్వారా] గ్రహణ నహీం కియా జా సకతా వే ‘బాదరసూక్ష్మ’ హైం; [౪] స్పర్శ–రస–గంధ–శబ్ద జో కి సూక్ష్మ హోనే పర భీ స్థూల జ్ఞాత హోతే హైం [అర్థాత్ చక్షకోు ఛోడకర చార ఇన్ద్రియోంంకే విషయభూత స్కంధ జో కి ఆఁఖసే దిఖాఈ న దేనే పర భీ స్పర్శనేన్ద్రియ ద్వారా స్పర్శ కియా జా సకతా హైే] జీభ ద్వారా జినకా స్వాద లియా జా సకతా హైే, నాకసే సూంంధా జా సకతా హైే అథవా కానసే సునా జా సకతా హైే వే ‘సూక్ష్మబాదర’ హైం; [౫] కర్మవర్గణాది [స్కంధ] కి జిన్హేం సూక్ష్మపనా హై తథా జో ఇన్ద్రియోంసే జ్ఞాత న హోం ఐసే హైం వే ‘సూక్ష్మ’ హైం; [౬] కర్మవర్గణాసే నీచేకే [కర్మవర్గణాతీత ద్విఅణుక–స్కంధ తకకే [స్కంధ] జో కి అత్యన్త సూక్ష్మ హైం వే ‘సూక్ష్మసూక్ష్మ’ హైం.. ౭౬.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. జిసమేం [స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణకీ అపేక్షాసే తథా స్కంధపర్యాయకీ అపేక్షాసే] పూరణ ఔర గలన హో వహ పుద్గల హై.

౨. స్కంధ అనేకపరమాణుమయ హై ఇసలియే వహ పరమాణుఓంసే అనన్య హై; ఔర పరమాణు తో పుద్గల హైం; ఇసలియే స్కంధ భీ

Page 123 of 264
PDF/HTML Page 152 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

పరమాణువ్యాఖ్యేయమ్.

ఉక్తానాం స్కంధరూపపర్యాయాణాం యోన్త్యో భేదః స పరమాణుః. స తు పునర్విభాగాభావాద–విభాగీ, నిర్విభాగైకప్రదేశత్వాదేకః, మూర్తద్రవ్యత్వేన సదాప్యవినశ్వరత్వాన్నిత్యః, అనాదినిధనరూపాదిపరిణామోత్పన్నత్వాన్మూర్తిభవః, రూపాదిపరిణామోత్పన్నత్వేపి శబ్దస్య పరమాణుగుణత్వాభావాత్పుద్గలస్కంధపర్యాయత్వేన వక్ష్యమాణత్వాచ్చాశబ్దో నిశ్చీయత ఇతి.. ౭౭.. -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [సర్వషాం స్కంధానాం] సర్వ స్కంధోంకా [యః అన్త్యః] జో అన్తిమ భాగ [తం] ఉసే [పరమాణుమ్ విజానీహి] పరమాణు జానో. [సః] వహ [అవిభాగీ] అవిభాగీ, [ఏకః] ఏక, [శాశ్వతః], శాశ్వత [మూర్తిభవః] మూర్తిప్రభవ [మూర్తరూపసే ఉత్పన్న హోనేవాలా] ఔర [అశబ్దః] అశబ్ద హై.

పూర్వోక్త స్కంధరూప పర్యాయోంకా జో అన్తిమ భేద [ఛోటే–సే–ఛోటా అంశ] వహ పరమాణు హై. ఔర వహ తో, విభాగకే అభావకే కారణ అవిభాగీ హై; నిర్విభాగ–ఏక–ప్రదేశీ హోనేసే ఏక హై; మూర్తద్రవ్యరూపసే సదైవ అవినాశీ హోనేసే నిత్య హై; అనాది–అనన్త రూపాదికే పరిణామసే ఉత్పన్న హోనేకే కారణ మూర్తిప్రభవ హై; ఔర రూపాదికే పరిణామసే ఉత్పన్న హోనే పర భీ అశబ్ద హై ఐసా నిశ్చిత హై, క్యోంకి శబ్ద పరమాణుకా గుణ నహీం హై తథా ఉసకా[శబ్దకా] అబ [౭౯ వీం గాథామేం] పుద్గలస్కంధపర్యాయరూపసే కథన హై.. ౭౭.. -------------------------------------------------------------------------- మూర్తిప్రభవ = మూర్తపనేరూపసే ఉత్పన్న హోనేవాలా అర్థాత్ రూప–గన్ధ–రస స్పర్శకే పరిణామరూపసే జిసకా ఉత్పాద హోతా హై ఐసా.[మూర్తి = మూర్తపనా]

Page 124 of 264
PDF/HTML Page 153 of 293
single page version

౧౨౪

పరమాణూనాం జాత్యంతరత్వనిరాసోయమ్.

పరమణోర్హి మూర్తత్వనిబంధనభూతాః స్పర్శరసంగధవర్ణా ఆదేశమాత్రేణైవ భిద్యంతే; వస్తువస్తు యథా తస్య స ఏవ ప్రదేశ ఆదిః స ఏవ మధ్యం, స ఏవాంతః ఇతి, ఏవం ద్రవ్యగుణయోరవిభక్తప్రదేశత్వాత్ య ఏవ పరమాణోః -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [యః తు] జో [ఆదేశమాత్రమూర్తః] ఆదేశమాత్రసే మూర్త హై. [అర్థాత్ మాత్ర భేదవివక్షాసే మూర్తత్వవాలా కహలాతా హై] ఔర [ధాతుచతుష్కస్య కారణం] జో [పృథ్వీ ఆది] చార ధాతుఓంకా కారణ హై [సః] వహ [పరమాణుః జ్ఞేయః] పరమాణు జాననా – [పరిణామగుణః] జో కి పరిణామగుణవాలా హై ఔర [స్వయమ్ అశబ్దః] స్వయం అశబ్ద హై.

టీకాః– పరమాణు భిన్న భిన్న జాతికే హోనేకా యహ ఖణ్డన హై.

మూర్తత్వకే కారణభూత స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణకా, పరమాణుసే ఆదేశమాత్ర ద్వారా హీ భేద కియా జాతా హైే; వస్తుతః తో జిస ప్రకార పరమాణుకా వహీ ప్రదేశ ఆది హై, వహీ మధ్య హై ఔర వహీ అన్త హై; ఉసీ ప్రకార ద్రవ్య ఔర గుణకే అభిన్న ప్రదేశ హోనేసే, జో పరమాణుకా ప్రదేశ హై, వహీ స్పర్శకా హై, వహీ రసకా హై, వహీ గంధకా హై, వహీ రూపకా హై. ఇసలియే కిసీ పరమాణుమేం గంధగుణ కమ హో, కిసీ పరమాణుమేం గంధగుణ ఔర రసగుణ కమ హో, కిసీ పరమాణుమేం గంధగుణ, రసగుణ ఔర రూపగుణ కమ హో, -------------------------------------------------------------------------- ఆదేశ=కథన [మాత్ర భేదకథన ద్వారా హీ పరమాణుసే స్పర్శ–రస–గంధ–వర్ణకా భేద కియా జాతా హై, పరమార్థతః తో

Page 125 of 264
PDF/HTML Page 154 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

ప్రదేశః, స ఏవ స్పర్శస్య, స ఏవ రసస్య, స ఏవ గంధస్య, స ఏవ రూపస్యేతి. తతః క్వచిత్పరమాణౌ గంధగుణే, క్వచిత్ గంధరసగుణయోః, క్వచిత్ గంధరసరూపగుణేషు అపకృష్యమాణేషు తదవిభక్తప్రదేశః పరమాణురేవ వినశ్యతీతి. న తదపకర్షో యుక్తః. తతః పృథివ్యప్తేజోవాయురూపస్య ధాతుచతుష్కస్యైక ఏవ పరమాణుః కారణం పరిణామవశాత్ విచిత్రో హి పరమాణోః పరిణామగుణః క్వచిత్కస్యచిద్గుణస్య వ్యక్తావ్యక్తత్వేన విచిత్రాం పరిణతిమాదధాతి. యథా చ తస్య పరిణామవశాదవ్యక్తో గంధాదిగుణోస్తీతి ప్రతిజ్ఞాయతే న తథా శబ్దోప్యవ్యక్తోస్తీతి జ్ఞాతుం శక్యతే శక్యతే తస్యైకప్రదేశస్యానేకప్రదేశాత్మకేన శబ్దేన సహైకత్వవిరోధాదితి.. ౭౮.. ----------------------------------------------------------------------------- తో ఉస గుణసే అభిన్న ప్రదేశీ పరమాణు హీ వినష్ట హో జాయేగా. ఇసలియే ఉస గుణకీ న్యూనతా యుక్త [ఉచిత] నహీం హై. [కిసీ భీ పరమాణుమేం ఏక భీ గుణ కమ హో తో ఉస గుణకే సాథ అభిన్న ప్రదేశీ పరమాణు హీ నష్ట హో జాయేగా; ఇసలియే సమస్త పరమాణు సమాన గుణవాలే హీ హై, అర్థాత్ వే భిన్న భిన్న జాతికే నహీం హైం.] ఇసలియే పృథ్వీ, జల, అగ్ని ఔర వాయురూప చార ధాతుఓంకా, పరిణామకే కారణ, ఏక హీ పరమాణు కారణ హై [అర్థాత్ పరమాణు ఏక హీ జాతికే హోనే పర భీ వే పరిణామకే కారణ చార ధాతుఓంకే కారణ బనతే హైం]; క్యోంకి విచిత్ర ఐసా పరమాణుకా పరిణామగుణ కహీం కిసీ గుణకీ ౧వ్యక్తావ్యక్తతా ద్వారా విచిత్ర పరిణతికో ధారణ కరతా హై.

ప్రకార శబ్ద భీ అవ్యక్త హై ఐసా నహీం జానా జా సకతా, క్యోంకి ఏకప్రదేశీ పరమాణుకో అనేకప్రదేశాత్మక శబ్దకే సాథ ఏకత్వ హోనేమేం విరోధ హై.. ౭౮.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. వ్యక్తావ్యక్తతా=వ్యక్తతా అథవా అవ్యక్తతా; ప్రగటతా అథవా అప్రగటతా. [పృథ్వీమేం స్పర్శ, రస, గంధ ఔర వర్ణ యహ

౨. జిస ప్రకార పరమాణుమేం గంధాదిగుణ భలే హీ అవ్యక్తరూపసే భీ హోతే తో అవశ్య హైం; ఉసీ ప్రకార పరమాణుమేం శబ్ద భీ

Page 126 of 264
PDF/HTML Page 155 of 293
single page version

౧౨౬

శబ్దస్య పద్గలస్కంధపర్యాయత్వఖ్యాపనమేతత్.

ఇహ హి బాహ్యశ్రవణేన్ద్రియావలమ్బితో భావేన్ద్రియపరిచ్ఛేద్యో ధ్వనిః శబ్దః. స ఖలు స్వ– రూపేణానంతపరమాణూనామేకస్కంధో నామ పర్యాయః. బహిరఙ్గసాధనీభూతమహాస్కంధేభ్యః తథావిధపరిణామేన సముత్పద్యమానత్వాత్ స్కంధప్రభవః, యతో హి పరస్పరాభిహతేషు మహాస్కంధేషు శబ్దః సముపజాయతే. -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [శబ్దః స్కంధప్రభవః] శబ్ద స్కంధజన్య హై. [స్కంధః పరమాణుసఙ్గసఙ్గాతః] స్కంధ పరమాణుదలకా సంఘాత హై, [తేషు స్పృష్టేషు] ఔర వే స్కంధ స్పర్శిత హోనేసే– టకరానేసే [శబ్దః జాయతే] శబ్ద ఉత్పన్న హోతా హై; [నియతః ఉత్పాదికః] ఇస ప్రకార వహ [శబ్ద] నియతరూపసే ఉత్పాద్య హైం.

టీకాః– శబ్ద పుద్గలస్కంధపర్యాయ హై ఐసా యహాఁ దర్శాయా హై.

ఇస లోకమేం, బాహ్య శ్రవణేన్ద్రియ ద్వారా ౧అవలమ్బిత భావేన్ద్రియ ద్వారా జాననే–యోగ్య ఐసీ జో ధ్వని వహ శబ్ద హై. వహ [శబ్ద] వాస్తవమేం స్వరూపసే అనన్త పరమాణుఓంకే ఏకస్కంధరూప పర్యాయ హై. బహిరంగ సాధనభూత [–బాహ్య కారణభూత] మహాస్కన్ధోం ద్వారా తథావిధ పరిణామరూప [శబ్దపరిణామరూప] ఉత్పన్న -------------------------------------------------------------------------- ౧. శబ్ద శ్రవణేంద్రియకా విషయ హై ఇసలియే వహ మూర్త హై. కుఛ లోగ మానతే హైం తదనుసార శబ్ద ఆకాశకా గుణ నహీం హై,

Page 127 of 264
PDF/HTML Page 156 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

కిం చ స్వభావనిర్వృత్తాభిరేవానంతపరమాణుమయీభిః శబ్దయోగ్యవర్గణాభిరన్యోన్యమనుప్రవిశ్య సమంతతోభివ్యాప్య పూరితేపి సకలే లోకే. యత్ర యత్ర బహిరఙ్గకారణసామగ్రీ సమదేతి తత్ర తత్ర తాః శబ్దత్వేనస్వయం వ్యపరిణమంత ఇతి శబ్దస్య నియతముత్పాద్యత్వాత్ స్కంధప్రభవత్వమితి.. ౭౯.. ----------------------------------------------------------------------------- హోనేసే వహ స్కన్ధజన్య హైం, క్యోంకి మహాస్కన్ధ పరస్పర టకరానేసే శబ్ద ఉత్పన్న హోతా హై. పునశ్చ యహ బాత విశేష సమఝాఈ జాతీ హైః– ఏకదూసరేమేం ప్రవిష్ట హోకర సర్వత్ర వ్యాప్త హోకర స్థిత ఐసీ జో స్వభావనిష్పన్న హీ [–అపనే స్వభావసే హీ నిర్మిత్త], అనన్తపరమాణుమయీ శబ్దయోగ్య–వర్గణాఓంసే సమస్త లోక భరపూర హోనే పర భీ జహాఁ–జహాఁ బహిరంగకారణ సామగ్రీ ఉదిత హోతీ హై వహాఁ–వహాఁ వే వర్గణాఏఁ ౧శబ్దరూపసే స్వయం పరిణమిత హోతీ హైం; ఇస ప్రకార శబ్ద నిత్యతరూపసే [అవశ్య] ౨ఉత్పాద్య హై; ఇసలియే వహ ౩స్కన్ధజన్య హై.. ౭౯.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. శబ్దకే దో ప్రకార హైంః [౧] ప్రాయోగిక ఔర [౨] వైశ్రసిక. పురుషాదికే ప్రయోగసే ఉత్పన్న హోనేవాలే శబ్ద వహ

౨. ఉత్పాద్య=ఉత్పన్న కరానే యోగ్య; జిసకీ ఉత్పత్తిమేం అన్య కోఈ నిమిత్త హోతా హై ఐసా. ౩. స్కన్ధజన్య=స్కన్ధోం ద్వారా ఉత్పన్న హో ఐసాః జిసకీ ఉత్పత్తిమేం స్కన్ధ నిమిత్త హోతే హైం ఐసా. [సమస్త లోకమేం

Page 128 of 264
PDF/HTML Page 157 of 293
single page version

౧౨౮

పరమాణోరేకప్రదేశత్వఖ్యాపనమేతత్.

పరమాణుంః స ఖల్వేకేన ప్రదేశేన రూపాదిగుణసామాన్యభాజా సర్వదైవావినశ్వరత్వాన్నిత్యః. ఏకేన ప్రదేశేన పదవిభక్తవృత్తీనాం స్పర్శాదిగుణానామవకాశదానాన్నానవకాశః. -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [ప్రదేశతః] ప్రదేశ ద్వారా [నిత్యః] పరమాణు నిత్య హై, [న అనవకాశః] అనవకాశ నహీం హై, [న సావకాశః] సావకాశ నహీం హై, [స్కంధానామ్ భేత్తా] స్కన్ధోంకా భేదన కరనేవాలా [అపి చ కర్తా] తథా కరనేవాలా హై ఔర [కాలసంఖ్యాయాః ప్రవిభక్తా] కాల తథా సంఖ్యాకో విభాజిత కరనేవాలా హై [అర్థాత్ కాలకా విభాజన కరతా హై ఔర సంఖ్యాకా మాప కరతా హై].

టీకాః– యహ, పరమాణుకే ఏకప్రదేశీపనేకా కథన హై.

జో పరమాణు హై, వహ వాస్తవమేం ఏక ప్రదేశ ద్వారా – జో కి రూపాదిగుణసామాన్యవాలా హై ఉసకే ద్వారా – సదైవ అవినాశీ హోనేసే నిత్య హై; వహ వాస్తవమేం ఏక ప్రదేశ ద్వారా ఉససే [–ప్రదేశసే] అభిన్న అస్తిత్వవాలే స్పర్శాదిగుణోంకో అవకాశ దేతా హై ఇసలియే అనవకాశ నహీం హై; వహ వాస్తవమేం ఏక ప్రదేశ ద్వారా [ఉసమేం] ద్వి–ఆది ప్రదేశోంకా అభావ హోనేసే, స్వయం హీ ఆది, స్వయం హీ మధ్య ఔర స్వయం హీ అంత హోనేకే కారణ [అర్థాత్ నిరంశ హోనేకే కారణ], సావకాశ నహీం హై; వహ వాస్తవమేం ఏక ప్రదేశ ద్వారా స్కంధోంకే భేదకా నిమిత్త హోనేసే [అర్థాత్ స్కంధకే బిఖరనే – టూటనేకా నిమిత్త హోనేసే] స్కంధోంకా భేదన కరనేవాలా హై; వహ వాస్తవమేం ఏక ప్రదేశ ద్వారా స్కంధకే సంఘాతకా నిమిత్త హోనేసే [అర్థాత్ స్కన్ధకే మిలనేకా –రచనాకా నిమిత్త హోనేసే] స్కంధోంకా కర్తా హై; వహ వాస్తవమేం ఏక ప్రదేశ ద్వారా – జో కి ఏక --------------------------------------------------------------------------

Page 129 of 264
PDF/HTML Page 158 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

ఏకేన ప్రదేశేన ద్వయాదిప్రదేశాభావాదాత్మాదినాత్మమధ్యేనాత్మాంతేన న సావకాశః. ఏకేన ప్రదేశేన స్కంధానాం భేదనిమిత్తత్వాత్ స్కంధానాం భేత్తా. ఐకన ప్రదేశేన స్కంధసంఘాతనిమిత్తత్వాత్స్కంధానాం కర్తా ఏకేన ప్రదేశేనైకాకాశప్రదేశాతివర్తితద్నతిపరిణామాపన్నేన సమయలక్షణకాలవిభాగకరణాత్ కాలస్య ప్రవిభక్తా. ఏకేన ప్రదేశేన తత్సూత్రత్రితద్వయాదిభేదపూర్వికాయాః స్కంధేషు ద్రవ్యసంఖ్యాయాః ఏకేన ప్రదేశేన తదవచ్ఛిన్నైకాకాశప్రదేశ– ----------------------------------------------------------------------------- ఆకాశప్రదేశకా అతిక్రమణ కరనేవాలే [–లాఁఘనేవాలే] అపనే గతిపరిణామకో ప్రాప్త హోతా హై ఉసకే ద్వారా –‘సమయ’ నామక కాలకా విభాగ కరతా హై ఇసలియే కాలకా విభాజక హై; వహ వాస్తవమేం ఏక ప్రదేశ ద్వారా సంఖ్యాకా భీ ౧విభాజక హై క్యోంకి [౧] వహ ఏక ప్రదేశ ద్వారా ఉసకే రచే జానేవాలే దో ఆది భేదోంసే లేకర [తీన అణు, చార అణు, అసంఖ్య అణు ఇత్యాది] ద్రవ్యసంఖ్యాకే విభాగ స్కంధోంమేం కరతా హై, [౨] వహ ఏక ప్రదేశ ద్వారా ఉసకీ జితనీ మర్యాదావాలే ఏక ‘౨ఆకాశప్రదేశ’ సే లేకర [దో ఆకాశప్రదేశ, తీన ఆకాశప్రదేశ, అసంఖ్య ఆకాశప్రదేశ ఇత్యాది] క్షేత్రసంఖ్యాకే విభాగ కరతా హై, [౩] వహ ఏక ప్రదేశ ద్వారా, ఏక ఆకాశప్రదేశకా అతిక్రమ కరనేవాలే ఉసకే గతిపరిణామ జితనీ మర్యాదావాలే ‘౩సమయ’ సే లేకర [దోసమయ, తీన సమయ, అసంఖ్య సమయ ఇత్యాది] కాలసంఖ్యాకే విభాగ కరతా హై, ఔర [౪] వహ ఏక ప్రదేశ ద్వారా ఉసమేం వివర్తన పానేవాలే [–పరివర్తిత, పరిణమిత] జఘన్య వర్ణాదిభావకో జాననేవాలే జ్ఞానసే లేకర భావసంఖ్యాకే విభాగ కరతా హై.. ౮౦.. -------------------------------------------------------------------------- ౧. విభాజక = విభాగ కరనేవాలా; మాపనేవాలా. [స్కంధోంమేం ద్రవ్యసంఖ్యాకా మాప [అర్థాత్ వే కితనే అణుఓం–

౨. ఏక పరమాణుప్రదేశ జితనే ఆకాశకే భాగకో [క్షేత్రకో] ‘ఆకాశప్రదేశ’ కహా జాత హై. వహ ‘ఆకాశప్రదేశ’

౩. పరమాణుకో ఏక ఆకాశప్రదేశేసే దూసరే అనన్తర ఆకాశప్రదేశమేం [మందగతిసే] జాతే హుఏ జో కాల లగతా హై ఉసే

Page 130 of 264
PDF/HTML Page 159 of 293
single page version

౧౩౦

పూర్వికాయాః క్షేత్రసంఖ్యాయాః ఏకేన ప్రదేశేనైకాకాశప్రదేశాతివర్తితద్గతిపరిణామావచ్ఛిన్నసమయపూర్వికాయా కాలసంఖ్యాయాః ఐకన ప్రదేశేన పద్వివర్తిజఘన్యవర్ణాదిభావావబోధపూర్వికాయా భావసంఖ్యాయాః ప్రవిభాగ– కరణాత్ ప్రవిభక్తా సంఖ్యాయా అపీతి.. ౮౦..

పరమాణుద్రవ్యే గుణపర్యాయవృత్తిప్రరూపణమేతత్.

సర్వత్రాపి పరమాణౌ రసవర్ణగంధస్పర్శాః సహభువో గుణాః. తే చ క్రమప్రవృత్తైస్తత్ర స్వపర్యాయైర్వర్తన్తే. తథా హి– పఞ్చానాం రసపర్యాయాణామన్యతమేనైకేనైకదా రసో వర్తతే. -----------------------------------------------------------------------------

అన్వయార్థః– [తం పరమాణుం] వహ పరమాణు [ఏకరసవర్ణగంధ] ఏక రసవాలా, ఏక వర్ణవాలా, ఏక గంధవాలా తథా [ద్విస్పర్శే] దో స్పర్శవాలా హై, [శబ్దకారణమ్] శబ్దకా కారణ హై, [అశబ్దమ్] అశబ్ద హై ఔర [స్కంధాంతరితం] స్కన్ధకే భీతర హో తథాపి [ద్రవ్యం] [పరిపూర్ణ స్వతంత్ర] ద్రవ్య హై ఐసా [విజానీహి] జానో.

టీకాః– యహ, పరమాణుద్రవ్యమేం గుణ–పర్యాయ వర్తనేకా [గుణ ఔర పర్యాయ హోనేకా] కథన హై.

సర్వత్ర పరమాణుమేం రస–వర్ణ–గంధ–స్పర్శ సహభావీ గుణ హోతే హై; ఔర వే గుణ ఉసమేం క్రమవర్తీ నిజ పర్యాయోం సహిత వర్తతే హైం. వహ ఇస ప్రకారః– పాఁచ రసపర్యాయోమేంసే ఏక సమయ కోఈ ఏక [రసపర్యాయ] సహిత రస వర్తతా హై; పాఁచ వర్ణపర్యాయోంమేంసే ఏక సమయ కిసీ ఏక [వర్ణపర్యాయ] సహిత వర్ణ వర్తతా హై ; --------------------------------------------------------------------------

Page 131 of 264
PDF/HTML Page 160 of 293
single page version

కహానజైనశాస్త్రమాలా] షడ్ద్రవ్య–పంచాస్తికాయవర్ణన

పఞ్చానాం వర్ణపర్యాయాణామన్యతమేనైకేనైకదా వర్ణో వర్తతే. ఉభయోర్గంధపర్యాయయోరన్యతరేణైకేనైకదా గంధో వర్తతే. చతుర్ణాం శీతస్నిగ్ధశీతరూక్షోష్ణస్నిగ్ధోష్ణరూక్షరూపాణాం స్పర్శపర్యాయద్వంద్వానామన్యతమేనైకేనైకదా స్పర్శో వర్తతే. ఏవమయముక్తగుణవృత్తిః పరమాణుః శబ్దస్కంధపరిణతిశక్తిస్వభావాత్ శబ్దకారణమ్. ఏకప్రదేశత్వేన శబ్దపర్యాయపరిణతివృత్త్యభావాదశబ్దః. స్నిగ్ధరూక్షత్వప్రత్యయబంధవశాదనేకపరమాణ్వేక– త్వపరిణతిరూపస్కంధాంతరితోపి స్వభావమపరిత్యజన్నుపాత్తసంఖ్యత్వాదేక ఏవ ద్రవ్యమితి.. ౮౧..

----------------------------------------------------------------------------- దో గంధపర్యాయోంమేంసే ఏక సమయ కిసీ ఏక [గంధపర్యాయ] సహిత గంధ వర్తతా హై; శీత–స్నిగ్ధ, శీత–రూక్ష, ఉష్ణ–స్నిగ్ధ ఔర ఉష్ణ–రూక్ష ఇన చార స్పర్శపర్యాయోంకే యుగలమేంసే ఏక సమయ కిసీ ఏక యుగక సహిత స్పర్శ వర్తతా హై. ఇస ప్రకార జిసమేం గుణోంకా వర్తన [–అస్తిత్వ] కహా గయా హై ఐసా యహ పరమాణు శబ్దస్కంధరూపసే పరిణమిత హోనే కీ శక్తిరూప స్వభావవాలా హోనేసే శబ్దకా కారణ హై; ఏకప్రదేశీ హోనేకే కారణ శబ్దపర్యాయరూప పరిణతి నహీ వర్తతీ హోనేసే అశబ్ద హై; ఔర ౧స్నిగ్ధ–రూక్షత్వకే కారణ బన్ధ హోనేసే అనేక పరమాణుఓంకీ ఏకత్వపరిణతిరూప స్కన్ధకే భీతర రహా హో తథాపి స్వభావకో నహీం ఛోడతా హుఆ, సంఖ్యాకో ప్రాప్త హోనేసే [అర్థాత్ పరిపూర్ణ ఏకకే రూపమేం పృథక్ గినతీమేం ఆనేసే] ౨అకేలా హీ ద్రవ్య హై.. ౮౧..

అన్వయార్థః– [ఇన్ద్రియైః ఉపభోగ్యమ్ చ] ఇన్ద్రియోంం ద్వారా ఉపభోగ్య విషయ, [ఇన్ద్రియకాయాః] ఇన్ద్రియాఁ, శరీర, [మనః] మన, [కర్మాణి] కర్మ [చ] ఔర [అన్యత్ యత్] అన్య జో కుఛ [మూర్త్తం భవతి] మూర్త హో [తత్ సర్వం] వహ సబ [పుద్గలం జానీయాత్] పుద్గల జానో. -------------------------------------------------------------------------- ౧. స్నిగ్ధ–రూక్షత్వ=చికనాఈ ఔర రూక్షతా. ౨. యహాఁ ఐసా బతలాయా హై కి స్కంధమేం భీ ప్రత్యేక పరమాణు స్వయం పరిపూర్ణ హై, స్వతంత్ర హై, పరకీ సహాయతాసే రహిత ,